وه‌رگێڕانی سیاوه‌ش گۆده‌رزی
بۆ چاپ و بڵاوکردنه‌وه، په‌یوه‌ندی به‌م ناونیشانه‌ی ئێلێکترۆنییه‌ی خواره‌وه بگرن
Manual for Civil Disobedience Kurdish translation
by Per Herngren
Translated to Kurdish by Siawash Goudarzi siawash.goudarzi(at)gmail.com
First Edition 2010, ISBN: 978-91-86139-43-8
For Kurdish seminar and trainings in nonviolence and civil disobedience, or publishing, contact: SIAWASH GOUDARZI Phone 0046 768 35 45 98, siawash.goudarzi(at)gmail.com
ڕێنوێنی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی
by Per Herngren
په‌ر ههرنگرێن
وه‌رگێڕان و ئاماده‌کردنی:
سیاوه‌ش گۆده‌رزی
پێرست
سه‌ره‌تا
چه‌ند سه‌رنجێکی پێویست
پێشه‌کی نووسه‌ر
به‌شی یهکهم
خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی چییه؟
به‌شی دووه‌م
هاوبه‌شییه‌تی له به‌رهه‌ڵستکاری
به‌شی سێهه‌م
زمانی به‌رهه‌ڵستکاری
به‌شی چواره‌م
ده‌نگی بهرههڵستكاری
به‌شی پێنجه‌م
دیالۆگی به‌رهه‌ڵستکاری
به‌شی شه‌شه‌م
هێزی به‌رهه‌ڵستکاری
به‌شی حه‌وته‌م
بنه‌ماکانی به‌رهه‌ڵستکاری
سه‌رچاوه‌کان
پاشکۆ
په‌ر ههرنگرێن کێیه؟
سه‌ره‌تا
چه‌ند سه‌رنجێکی پێویست:
– به‌و پێیه كه خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی هێشتا له كوردستاندا دیارده‌یه‌كی به ته‌واوی نوێیه‌و به تایبه‌تی له سه‌روبه‌ندی که‌ڵکوه‌رگرتن له‌م شێوازه خه‌باته له كوردستاندا، گرینگه ئاوڕێكی قووڵ له‌م شێوه خه‌باته بدرێته‌وه. خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی چییه؟ چۆن پێناسه ده‌كرێ و چون و له چ هه‌لوومه‌رجێكدا بهكار ده‌برێ، پرسگه‌لێكی گرینگن كه خه‌باتگێڕی نافهرمانی مه‌ده‌نی سویدی، په‌ر ههرنگرێن Per Herngren به پێی ئه‌زموونه پڕبایه‌خه‌كانی خۆی له‌م كتێبه‌دا وه‌ڵامیان ده‌داته‌وه. ههرنگرێن له‌م كتێبه‌دا نیشانده‌دا كه چۆن خه‌باتگێڕانی نه‌ته‌وه‌یی، مه‌زهه‌بییه‌کان، فیمینیست، پاسیفیست، لیبراڵ و ئانارشیسته‌كان پێكه‌وه‌و به‌هاوكاری و هاوئاهه‌نگی یه‌كتری شێوه خه‌باتێكی نوێیان بۆ وه‌دیهێنانی جیهانێكی باشتر و یه‌كسانتر وه‌ڕێخستووه. خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی دیالۆگێك پێكدێنێ كه ئامانجه‌كه‌ی قایمتركردنی دیمۆكراسییه له هه‌ر
هه‌لوومه‌رجێک و له هه‌ر وڵاتێکی ئه‌م جیهانه پان و به‌رین و پێچه‌ڵپێچه‌دا و یه‌کیش له‌وان کوردستان.
– به‌شه هه‌وه‌ڵه‌کانی ئه‌م کتێبه ده‌قاوده‌ق و بێ که‌م و زیاد وه‌رگێڕدراون، به‌ڵام له به‌شه‌کانی دواییدا به ڕاگۆڕینه‌وه له‌گه‌ڵ نووسه‌ری کتێبه‌که، زۆر پاراگراف و هێندێک جاریش چه‌ند لاپه‌ڕه‌یه‌ك که به پێویستم نه‌زانیووه، وه‌رنه‌گێڕدراوه. بۆ نموونه به‌شێک له كتێبه‌كه كه بۆ كێشه‌ی په‌نابه‌ران و شاردنه‌وه‌ی ئه‌وان له سوید و ڕۆژئاوا له ژێر سه‌ردێڕی “پشتگیری كردنی ئهو په‌نابه‌رانه‌ی كه خۆیان شاردۆ‌ته‌وه” ته‌رخان كرابوو، لابردراوه.
– وه‌رگێڕانی ئه‌م کتێبه پێشکه‌شه به ئازیزان: شنه (نه‌سرین شاکه‌لی)، سۆما و هه‌ناو. سپاس بۆ ئێوه که به‌شێک له کاتی خۆتان له کاتی وه‌رگێڕانی ئه‌م کتێبه‌دا بۆ من و بۆ ئه‌م کتێبه ته‌رخان کرد.
– سپاس بۆ کاک حامیدی دروودی بۆ مونتاژ و بڕه ورده‌کارییه‌کی ته‌کنیکی دیکه.
پێشه‌کی نووسه‌ر،
تایبه‌ت به وه‌رگێڕانی کوردیی ئه‌م کتێبه:
زۆر خۆشحاڵم که کتێبه‌که‌م وه‌رده‌گێڕدرێته سه‌ر زمانی کوردی. به‌شێکی زۆر له ده‌راوسێ و دۆسته‌کانم کوردن، من هه‌موو ساڵێک له جێژنی نه‌ورۆزی کوردان له گه‌ڕه‌کی هامارکوله له شاری گوتهبۆرگ به‌شدار ده‌بم. چه‌ند ساڵ له مه‌وبه‌ر له‌و خانووه کۆلێکتیڤه‌ی که من تێیدا ده‌ژیم، کوردێکی په‌ناخواز خۆی حه‌شار دابوو. من له بیرمه که ئهو چه‌ند خاڵێکی سه‌ره‌نجڕاکێشی له په‌یوه‌ندی نێوان کاری خه‌باتی نافهرمانی ئێمه و خه‌باتی ڕزگاریخوازی کورد خسته به‌ر باس. من پێشتر تێکه‌ڵاوییه‌کی وام له‌گه‌ڵ کورددا نه‌بوو. له کۆتایی هه‌شتاکاندا گرووپێکی پلاگبیلی، ئهو بزووتنه‌وه‌یه‌ی که من تێیدا تێکۆشانم ههیه، له فڕۆکه‌خانه‌یه‌کدا له ئاڵمان فڕۆکه‌یه‌کی شه‌ڕکه‌ر که به تورکیا فرۆشرابوو، به چه‌کوشه‌کانیان شکاند و له کاریان خست. ئهو فڕۆکه‌یه ده‌چووه تورکیا و ئه‌رته‌ش له دژی کوردان بهکاری دێنا. ئامانجی ئێمه له تێکشکاندنی ئهو فڕۆکه شه‌ڕکه‌ره ئه‌وه بوو که پشتگری خۆمان بۆ کوردان ده‌رببڕین.
له ئه‌زموونی مهاتما گاندی ئه‌وه ده‌رده‌که‌وێ که خه‌باتی ناتووندووتیژی و نافهرمانی مه‌ده‌نی شیانی ئه‌وه دێنێته گۆڕێ که دیالۆگ و پێکه‌وه‌دانیشتن له نێوان دژبه‌ره‌کان، له نێوان هه‌ژار و ده‌وڵه‌مه‌ند و له نێوان ده‌سه‌ڵاتدار و بێده‌سه‌ڵات پێکبێت. خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی دژ به سه‌رکوت و بنده‌ستی گه‌لێک به‌و مانایه نییه که جیاوازی له نێوان مرۆڤه‌کاندا درووست بکات به‌ڵکوو به‌و مانایه‌یه که پردێک له‌نێوان ئه‌واندا بۆ ڕێکه‌وتن و پێکه‌وه‌ژیان درووست ده‌کات.
بۆ ئه‌وه خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی بتوانێ ئامانجه‌کانی خۆی بپێکێ، ده‌بێ به‌پێی بۆچوونه‌کانی مهاتما گاندی خه‌باتی ناتووندوتیژێ به‌رده‌وام له گۆڕان و خۆنوێکردنه‌وه‌دا بێت. خه‌باتی ناتووندووتیژی ز‌نجیرێک له شێوازه جیاوازه‌کانی خه‌بات پێکه‌وه گرێ دهدا که مرۆڤه‌کان کۆمه‌ڵگایه‌ک پێکدێنن، که له‌ودا بتوانن به خۆشی و ئارامی تێیدا بژین. خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ته‌نیا ئه‌وه نییه وه‌ک چۆن له کتێبه مێژووییه‌کاندا باسی کراوه، موو به موو ڕه‌چاو بکرێ، به‌ڵکوو خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی پێویسته دایم له گۆڕاندابێت و خۆی له‌گه‌ڵ کێشه نوێیه‌کان و مرۆڤه‌کانی سه‌رده‌م بساچێنێ.
شێوازی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی حه‌تمه‌ن ده‌بێ له‌گه‌ڵ شێوازه‌کانی دیکه‌ی خه‌بات تێکه‌ڵ بکرێ. که ناڕه‌زایه‌تی ده‌رببڕی و هاوکات فه‌رمانبه‌ریش بکه‌ی، پرسگرێک له خه‌باتی ڕزگاریخوازیدا چاره‌سه‌ر نابێ. هاوکاتیش ئه‌گه‌ر بێتوو ته‌نیا به‌رهه‌ڵستکاری و نافهرمانی بکه‌ی و له زۆر شێوازی دیکه‌ی سیاسی که‌ڵک وه‌رنه‌گری، ئه‌وه خه‌بات ده‌بێته یه‌کلایه‌نه. خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ته‌نیا یه‌کێک له شێوازه‌کانی گاریگه‌ره بۆ کارکردن بۆ پێکهێنانی ئاڵووگۆڕی سیاسی. هێز و وزه‌ی سیاسی له‌وه‌دا ده‌بێ که له ڕاستیدا خه‌باتی ڕزگاریخوازی ده‌یهه‌وێ و ده‌توانێ به پێی کامه شه‌رت و مه‌رجی کۆمه‌ڵگا خۆی ڕێکبخا، له کاتێکدا هاوکات له دژی سه‌رکوتی ئینسانه‌کان نافهرمانی ده‌کا. هه‌موو ئهو ڕێگایانه ده‌کرێ وه‌ک ئامراز و که‌ره‌سته‌ی ئازادی که‌ڵکیان لێوه‌ربگیرێ. ئه‌مه‌ش به پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌یه که ته‌نیا به شێوه‌ی به‌رهه‌ڵستکاری ئازادی وه‌دیبهێندرێ.
خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ئاسانه وه‌ک ئه‌وه وایه فێری هه‌ڵپه‌رکێیه‌ک یان لێدانی ئامرازێکی نوێی موسیقا بیت. ده‌بێ ڕاهێنانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی بکرێ، زۆر شێوازی ته‌کنیکی جۆراوجۆری به‌رهه‌ڵستکاری پرۆڤه بکرێ. له هه‌ڵه‌کان، ئه‌زموون وه‌ربگیردرێ و له مه‌یدانی خه‌باتدا قاڵ ببی، پرۆڤه‌ی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی بکرێ و دیسان سه‌رله‌نوێ ڕاهێنان بکرێ و هه‌مدیسان بکرێ. خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له خۆیدا پراکسیسێکه که دوای ماوه‌یه‌ک له له‌شدا جێگر ده‌بێ و فێری ده‌بی. دواتر هه‌روه‌ک هه‌ڵپه‌رکێ خۆش و له به‌ر دڵان ده‌نیشێ.
هه‌میشه ریسک یان مه‌ترسی ئه‌وه ههیه که “کوردان” له خه‌باتی خۆیاندا “خۆپیشاندان” و “ناڕه‌زایه‌تی” که له ئه‌مریکا و ئوروپا زۆر باوی ههیه، کۆپی بکه‌ن و ده‌قاوده‌ق به کاری ببه‌ن. ناڕه‌زایه‌تی له خۆیدا به ئاسانی له ”ناگوتن” و لایه‌نی نیگه‌تیڤ ده‌چه‌قێ. له باتی ته‌نیا ناڕه‌زایه‌تی، ده‌بێ ئافڕاندن بکرێ و خه‌باتی ڕزگاریخوازی به‌ره‌وپێش ببرێ. ئێمه ده‌بێ له باتی ته‌نیا “نا گوتن”، خوڵقێنه‌ر و داهێنه‌ریش بین. ئه‌مه له خۆیدا به‌شێوه‌یه‌کی دوولایی یان پارادۆکس به‌و مانایه‌یه که زۆر که‌س تووشی گرتن و زیندان ده‌بن. له حاڵه‌تی وادا ده‌بێ ئاماده‌کاری بۆ خه‌باتی نێو زیندان بکرێ، له زیندان وه‌ک ئامرازێک بۆ باسی ماف و ئازادی که‌ڵک وه‌رگیرێت. هاوکات زیندان بکرێته شوێنێک بۆ گوڕدان به خه‌باتی ڕزگاریخوازی و وه‌به‌رنانی ژیانێکی نوێ به خه‌بات و به‌رهه‌ڵستکاری. له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له چۆنیه‌تی هه‌ڵسووکه‌تی لایه‌نی دژ که‌ڵک وه‌رده‌گیردرێ بۆ ئه‌وه وزه‌یه‌کی داهێنه‌رانه له به‌ره‌ی به‌رهه‌ڵستکاریدا چێ بکرێ.
بۆ نموونه له‌م ساڵانه‌ی دوایدا کورده‌کان له ئێران زۆر به‌باشی له زیندان که‌ڵکیان وه‌رگرتووه‌و له ڕاستیدا زیندان وزه‌و توانایه‌کی نوێی به خه‌باتی ڕزگاریخوازی کورده‌کان داوه. خه‌باتی ڕزگاریخوازی به‌وه هه‌ره‌س ناهێنێ که تێکۆشه‌ران بگیردرێن به‌ڵکوو خه‌بات کاتێک هه‌ره‌س دێنی که ئێمه ببه‌زین و مل بۆ بڕیاره‌کانی دژبه‌ر نه‌وی بکه‌ین. کاتێک ئێمه فه‌رمانبه‌ری بکه‌ین ڕاست ئهو کاته‌یه که ئێمه‌سه‌رکوت ده‌کرێین.
مه‌سه‌له‌یه‌کی دیکه له خه‌باتی ڕزگاریخوازیدا ئه‌وه‌یه که نابێ خه‌باتی ڕزگاریخوازی به مێدیاوه ببه‌سترێته‌وه. فه‌له‌ستینییه‌کان به پێچه‌وانه‌ی کورده‌کان له مێدیای ڕۆژئاوادا زۆر باسیان لێوه ده‌کرێ، ئه‌مه له‌خۆیدا به‌و مانایه نیه که هه‌موو جارێک له به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌واندایه. ڕزگاری له سه‌ره‌وه‌ڕا وه‌ده‌ست نایه، نه له لایه‌ن مێدیا و نه له لایه‌ن حکوومه‌ته‌کانه‌وه. ڕزگاری له خواره‌وه‌ڕا له که‌سێکه‌وه بۆ که‌سێکی دیکه له گرووپێکه‌وه بۆ گرووپێکی دیکه ده‌گوێزرێته‌وه. خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی گرێدراو له ته‌ک ناتوندوتیژی و دیالۆگ له‌و شێوازانه‌ی دیکه‌ی خه‌بات که دوژمنی قورس و قایم بۆ خۆ چێ ده‌کا، زۆر کاریگه‌رتره.
پرسگری کورد له‌خۆیدا دینامیک و ئه‌زموونی تایبه‌ت به‌خۆی ههیه که ده‌کرێ و پێویسته له نوێبوونه‌وه‌و پێشوه‌چوونی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا له‌شوێنه‌کانی دیکه‌ی جیهان که‌ڵکی پڕبایه‌خی لێ وه‌ربگیردرێ.
به‌شی یهکهم
خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی چییه؟
پێناسه
ئه‌خلاق
دیمۆکراسی
خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی چییه؟
نافهرمانی شتێكی نوێ نییه. به‌ڵام نافهرمانی مه‌ده‌نی دیارده‌یه‌كی نوێیه. سهرهڕای ئه‌وه له خه‌باتی نافهرمانی وه‌ك شێوه‌یه‌ك له بهرههڵستكاری بۆ وه‌ده‌ستهێنانی مافه دیمۆكراتیكه‌كان له سوید له كۆتایی سه‌ده‌ی ڕابردوودا كه‌ڵك وه‌رگیراوه، به‌ڵام ئه‌م شێوه خه‌باته هه‌تا ده‌یه‌كانی 1980 كه جارێكی دیكه ئه‌م خه‌باته گه‌ڕایه‌وه گۆڕه‌پانی سوید، به شێوه‌یه‌ك له بیر كرابوو.
سه‌رچاوه‌ی بیری خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ نووسه‌ری باكووری ئه‌مریكا، هێنڕی ده‌یڤید تۆرێئۆHenry David Thoreau . “من له‌ماوه‌ی شه‌ش ساڵدا هیچ چه‌شنه زه‌كاتێكی كه‌سییم نه‌دا”. له به‌ر ئه‌وه‌ی تۆرێئۆ له‌وه به‌ئاگا بوو كه پاره‌ی ئهو زه‌كاته‌ی كه ئهو ده‌یدا له سه‌ركوتی ئیندیانه‌كان و هێرشه‌كانی وڵاته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا بۆ سه‌ر مێكزیكۆ كه‌ڵكی لێ وه‌رده‌گیرێ، له دانی زه‌كات خۆی بوارد و هه‌ر به‌و بۆنه‌یه‌شه‌وه خرایه زیندان. “ئهو شه‌وه‌ی له زیندان مامه‌وه وه‌ك ئه‌وه وابوو توڕ بدرێمه دووره وڵاتێكه‌وه كه قه‌د چاوه‌ڕێی دیتنیم نه‌كردبوو”. بۆ به‌یانییه‌كه‌ی كه‌سێكی نه‌ناسراو به‌پێچه‌وانه‌ی ویستی تۆرێئۆ زه‌كاته‌كه‌ی ئه‌وی دا. پاش ئه‌وه‌ی نانی به‌یانییه‌كه‌ی كه بریتی بوو له كوته سه‌موونێكی ڕه‌ش و په‌رداخێكی شۆكلات كه له كونی ده‌ركه‌ی زیندانه‌كه‌یه‌وه بۆی خرایه ژووره‌وه، ئازاد كرا.
نه‌دان و سه‌رپێچی كردن له دانی زه‌كات بیرێكی نوێ نه‌بوو. هه‌ر له كۆنه‌وه له‌لایه‌ن ئه‌وانه‌ی كه خۆیان به ئابولیسیۆنیسته‌كان Abolitionist ده‌ناساند و له دژی به‌رده‌داری خه‌باتیان ده‌كرد، وه‌ك شێوه خه‌باتێك بهكار بردراوه. له شۆڕشی ساڵی 1848 له ئوروپا كارل ماركس هه‌وڵی دا خه‌ڵك له نێو كامپانیای نه‌دانی زه‌كات به حكوومه‌تی ئاڵمان ڕێكبخا.
پاكژی و ڕه‌سه‌نی هزری تۆرێئۆ له‌وه‌دا بوو كه ئهو پێی وابوو، جه‌زا له خۆیدا به‌شێكی گرینگه له كرده‌وه‌ی بهرههڵستكاری. ئهو له كتێبێكدا به‌ناوی “سه‌باره‌ت به بهرههڵستكاری مه‌ده‌نی” كه ئێستا له ڕیزی كتێبه كلاسیكه‌كاندا ده‌ژمێردرێ و له ساڵی 1849 بۆ یه‌كه‌م جار چاپ كرا، به‌رگری له بۆچوونه‌كانی خۆی كرد.
لای تۆرێئۆ سزا له خۆیدا هه‌ر وه‌ك تاوانی یاسایی له نافهرمانی مه‌ده‌نیدا گرینگ بوو. یانێ سزا و تاوانی یاسایی دوو به‌شی هه‌ره‌گرینگی پێكهاته‌ی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی بوون. هه‌ر بۆیه خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی شێوه‌یه‌كی زۆر تایبه‌تی كرده‌وه‌ی به‌رهه‌ڵستكاریه.
لای كه‌سانی دیكه چه‌مكی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی مانای دیكه‌و به‌ربڵاوتری ههیه. خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی هه‌موو شێوه‌كانی نایاسایی بهرههڵستكاری ئاشتیخوازانه وه‌به‌ر ده‌گرێ. به‌ڵام تۆرێئۆ له كتێبه‌كه‌یدا قامك له‌سه‌ر خاڵێكی یه‌كجار گرینگ داده‌نێ و ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه جه‌زا له خۆیدا بنه‌مای خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی پێكدێنێ. ئهو پێیوایه ئهو كه‌سه‌ی له به‌ر بهرههڵستكاری زیندانی ده‌كرێ، كرده‌وه‌كه‌ی زۆر كاریگه‌رتره له‌و كه‌سه‌ی كه شێوه‌ی به‌رهه‌ڵستكارییه‌كه‌ی زیندانی به‌دوادا نایه‌ت.
تۆرێئۆ پێیوابوو حكوومه‌ت له خۆیدا مه‌ترسیدار نییه. مه‌ترسی و كێشه‌كه له هاوكاری و فه‌رمانبه‌ری هاووڵاتییه‌كانی ژێر فه‌رمانبه‌ری ئهو حكوومه‌ته دایه. هه‌روه‌ها گاندیش ئاماژه به‌وه ده‌كا كه ده‌سته‌ڵاتی ده‌سه‌ڵاتداران به‌ستراوه‌ته‌وه به هاوكاری و فه‌رمانبه‌ری ته‌واوه‌تی هاووڵاتیان. ” ئه‌گه‌ر ته‌نیا خه‌ڵك تێگه‌یشتبان كه فه‌رمانبه‌ری یاسا ناڕه‌واكان كارێكی نامرۆڤانه‌یه، ئه‌وه كامه ملهۆڕ و دیكتاتۆر ههیه نه‌یده‌توانی زۆڵم و زۆر له‌وان بكا”.
لایه‌نێكی دیكه‌ی پاكژی و خاوێنی بیری تۆرێئۆ ئه‌وه بوو، ئهو به‌رهه‌ڵستكارییه‌ی كه ئهو له دژی كرده‌وه ناحه‌قه‌كانی ده‌وڵه‌ت ئاماژه‌ی پێده‌كرد، پێش له هه‌موو شتێك له دژی خودی ده‌وڵه‌ت نه‌بوو، به‌ڵكوو له دژی ئهو هاووڵاتیانه بوو كه له ده‌وڵه‌ت و بڕیاره‌كانی ده‌وڵه‌ت فه‌رمانبه‌ریان ده‌كرد. هه‌ربۆیه له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا گرینگترین دژبه‌ر هاووڵاتییانی سه‌ربۆ ده‌وڵه‌ت نه‌ویكه‌رن نه‌ك ده‌وڵه‌ت.
“قایمترین كۆڵه‌كه‌ی ناحه‌قی” و “گرینگترین كۆسپ له‌به‌رده‌م ئاڵووگۆڕدا” ئهو ئینسانانه‌ن كه سهرهڕای ناڕازی بوون و دژبه‌ری له باری بیروڕاوه له گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت هێشتا فه‌رمانبه‌ری ده‌كه‌ن و له‌به‌رده‌م ده‌وڵه‌تدا سه‌ر نه‌وی ده‌كه‌ن. [تۆرێئۆ] له‌و بڕاویه‌دا بوو، ئه‌گه‌ر ته‌واوی ئهو كه‌سانه‌ی كه له باری بیره‌وه له دژی حكوومه‌ت بوون، هاتبا و دژبه‌ری و به‌رهه‌ڵستكارییه‌كه‌یان بخستابایه‌ته بواری كرده‌وه‌وه، ئه‌وه ده‌توانرا پێش به به‌رده‌داری و شه‌ڕ بگیردرێ.
به‌ڵام كێشه‌كه ئه‌وه‌یه كه زۆربه‌ی ئێمه فه‌رمانبه‌ری ده‌كه‌ین و به‌رهه‌ڵستكارییه‌كانمان پراكتیزه ناكه‌ین. ڕاست هه‌ر لێره‌شدایه كه خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی مانا دهدا. ئه‌گه‌ر ئێمه بێن و ئاكامی نافهرمانی په‌سه‌ند بكه‌ین ئه‌وه ده‌بێته هۆی ئه‌وه كه خه‌ڵكێكی زۆرتر بۆ په‌سه‌ند نه‌كردن و لادان له یاسا و بڕیاره ناحه‌قه‌كان هان بدرێن. له نافهرمانی مه‌ده‌نیدا ئه‌وه ده‌خرێته ڕوو كه یه‌كێك له كۆسپه‌كانی به‌رده‌م وه‌دیهاتنی مافی وه‌یكه‌كی و یه‌كسانی، ترس له ئاكامه كه‌سییه‌كانی نافهرمانی مه‌ده‌نییه.
پێناسه‌ی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی:
نافهرمانی مه‌ده‌نی وه‌ك ترادیسیۆن ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ تۆرێئۆ و گاندی:
- نافهرمانی مه‌ده‌نی كرده‌وه‌یه‌كی كراوه‌ی فه‌رمییه
- كه له سه‌ر بنه‌مای به‌كارنه‌هێنانی توندوتیژی دامه‌زراوه.
- كرده‌وه‌ی نافهرمانی مه‌ده‌نی، كرده‌وه‌یه‌كی نایاساییه كه له‌ودا یاسایه‌ك، فه‌رمانێك یان بڕیارێك له ژێر پێ ده‌خرێ.
- ئامانج له نافهرمانی مه‌ده‌نی، ئامانجێكی گشتی كۆمه‌ڵگایی یان كۆمه‌ڵایه‌تی و ئه‌خلاقییه.
- له نافهرمانی مه‌ده‌نیدا وه‌ئه‌ستۆ گرتن و په‌سه‌ندی ئاكامه كه‌سییه‌كان یه‌كجار گرینگ و پڕ بایه‌خه‌ن.
مه‌ده‌نی یانێ هاووڵاتییه‌تی. له ئه‌ده‌بیاتی بزووتنه‌وه‌ی به‌كارنه‌هێنانی توندوتیژیدا وشه‌ی مه‌ده‌نی وه‌ك دژ و پێچه‌وانه‌ی توندوتیژی بهكار ده‌برێ. ئه‌وانه‌ی كه كرده‌وه‌ی له ژێرپێنانی یاسا بهئهنجام ده‌گه‌یه‌نن له هه‌مانكاتدا مۆدێڕن و پێشكه‌وتوون یان به‌واتایه‌كی دیكه ئینسانانه ڕێز له دژبه‌ره‌رانی خۆیان ده‌گرن. دژبه‌ر ئهو لایه‌نه‌ی كرده‌وه‌كه‌ی له دژ ئه‌نجام ده‌درێ له هه‌مانكاتدا وه‌ك لایه‌نی وتووێژ و گفتۆگۆش چاوی لێده‌كرێ. ئه‌نجامده‌رانی كرده‌وه‌ی نافهرمانی مه‌ده‌نی له ژێر ئاكامی كاره‌كه‌یان چ ده‌بێ با ببێ هه‌ڵ نایه‌ن. نافهرمانی مه‌ده‌نی ئه‌وه نییه كه له تاریكای شه‌و كه‌ڵك وه‌رگری و بۆ نموونه له سه‌ر بینای تاقیگایه‌ك كه ڕه‌نگه ئاژه‌ڵی تێدا ئازار بدرێت، په‌یامێكی شاره‌وه بنووسی.
ڕاسته نافهرمانی یانێ له ژێر پێنانی یاسایه‌ك به‌ڵام له هه‌مانكاتیشدا بریتییه له فه‌رمانبه‌ری له یاسایه‌كی دیكه. له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا نافهرمانی مارتین لوتێركین و بزووتنه‌وه‌ی هاووڵاتییه‌تی له باكووری ئامریكا له دژی یاسا ڕه‌گه‌زپه‌ره‌ستانه‌كانی حكوومه‌ته هه‌رێمییه‌كان نموونه‌یه‌كی باشه. زۆر جار كرده‌وه نافه‌رمانییه‌كانی ئه‌وان له هه‌مانكاتدا به مانای جێبه‌جێكردنی یاساكانی حكوومه‌تی ناوه‌ندی یان فیدراڵی ئامریكا بوو.
هه‌روه‌ها بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل Plogbill بزووتنه‌وه‌یه‌كی كریستیانییه كه له ساڵی 1980 له ئه‌مریكا درووست بووه. پلاگبیل وشه‌یه‌كه له ئه‌نجیله‌وه وه‌رگیراوه. دوای هه‌ڵمه‌ت له دژی كارگه‌ی چه‌كسازی له لایه‌ن بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل، له كاتی مه‌حكه‌مه كردنماندا ئه‌وه‌مان وه‌بیر خسته‌وه كه چه‌كی كارلگوستاڤ Carlgustaf به‌و وڵاتانه فرۆشراوه كه قه‌ڵاچۆ و كۆمه‌ڵكوژییان تێدا ئه‌نجام دراوه، هه‌ربۆیه ئه‌وه له دژی یاسا نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان بووه. كه‌واته ئێمه به پێی پرینسیپه‌كانی نورێنبه‌رگ Nurnberg بۆمان هه‌بووه بهرههڵستكاری خۆمان نیشان بدهین. كاتێك كرده‌وه‌ی قه‌ڵاچۆ له پانتاییه‌كی نێونه‌ته‌وه‌ییدا ئه‌نجام ده‌درێ ئه‌وه له خۆیدا تاوانه ئه‌گه‌ر هاووڵاتیان له‌و قانوونه نه‌ته‌وه‌ییه له وڵاتی خۆیاندا فه‌رمانبه‌ری بكه‌ن كه ڕێگه بۆ ئهو قه‌ڵاچۆ له (وڵاتی دیكه‌دا) خۆش ده‌كا و كۆمه‌ڵكوژی ده‌پارێزێ.
نافهرمانی مه‌ده‌نی هه‌میشه وه‌ك كرده‌وه‌یه‌كی سیاسی چاوی لێده‌كرێ. كرده‌وه‌یه‌ك كه له سه‌ره‌وه‌ی قازانج و به‌رژه‌وه‌ندی كه‌سیی ئه‌نجامده‌رانه‌وه ڕاده‌وه‌ستێ. ئامانج له نافهرمانی مه‌ده‌نی ئه‌وه‌یه كه هه‌ڵه‌یه‌ك له كۆمه‌ڵگادا ڕاست بكرێته‌وه یان ببێته هۆی چێكردنی بزووتنه‌وه‌یه‌ك بۆ پێكهێنانی ئاڵووگۆڕی بنچینه‌یی فره‌تر. نافهرمانی مه‌ده‌نی په‌یوه‌ندی به ئایدۆلۆژیای چه‌پ و ڕاسته‌وه نییه‌و هه‌ردووك باڵی ئایدۆلۆژی ده‌یكه‌ن.
نافهرمانی مه‌ده‌نی هه‌م تاك ده‌توانێ بیكا و هه‌م كۆمه‌ڵه و گرووپ. كۆمۆنه‌كانی هه‌رێمه نیمچه سه‌ربه‌خۆكان له سوید كاتی خۆی بۆ پێكهێنانی ناوچه‌ی ئازاد و دوور له چه‌كی ناوكی له دژی خودی ده‌وڵه‌تی سوید و هه‌روه‌ها له كاتی بایكۆته‌كان له دژی ئه‌فریقای باشوور له سه‌رده‌می ئاپارتایددا له خه‌باتی مه‌ده‌نی كه‌ڵكیان وه‌رگرتووه. ده‌وڵه‌ته‌كانی ئه‌ندام له یه‌كیه‌تی ئوروپادا له نافهرمانی مه‌ده‌نی له دژی یه‌كیه‌تی ئوروپا كه‌ڵك وه‌رده‌گرن.
نێوه‌رۆك و مانای وشه‌كانی وه‌ك “گوێ پێنه‌دانی مه‌ده‌نی”، “پشتگوێ خستنی هاووڵاتییانه” و “فه‌رمانبه‌ری له ویژدان” زۆر نزیكی نافهرمانی مه‌ده‌نییه. وشه‌ی “فه‌رمانبه‌ری پیرۆز یان خودایی” له لایه‌ن كۆمه‌ڵه مه‌زهه‌بییه‌كانه‌وه بهكار ده‌برێ. له ماوه‌یه‌كی دوورودرێژدا “بهرههڵستكاری مه‌ده‌نی” هاومانا بوو له‌گه‌ڵ نافهرمانی مه‌ده‌نی. به‌ڵام ئیمڕۆكه له نافهرمانی مه‌ده‌نی زیاتر له كاتی شه‌ڕ و بهرههڵستكاری له دژی داگیركه‌ریدا كه‌ڵكی لێ وه‌رده‌گیردرێ و به‌كارده‌برێ.
مه‌سه‌له‌یه‌كی باڵكێش له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا ئه‌وه‌یه به‌شێك له‌و باوه‌ڕه‌دان كه هه‌موو چه‌شنه خه‌باتێكی ناچه‌كداری ده‌كرێ وه‌ك نافهرمانی مه‌ده‌نی پێناسه بكرێ. بۆ خه‌باتگێرێكی ئاشتیخوازی وه‌ك تۆرێئۆ به‌كارنه‌هێنانی توندوتیژی بنه‌مای خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی پێكدێنا. له سه‌ره‌تاوه گاندی چه‌مكی “بهرههڵستكاری پاسیڤ” كه هه‌تا ڕاده‌یه‌ك هه‌مان مانای “بهرههڵستكاری ناتوندوتیژی” دهدا، بهكار ده‌برد. ئیمڕۆكه به‌كارهێنانی وشه‌ی پاسیڤ زۆر خه‌ڵكییانه (پپولار) نییه، چوونكه زۆر جار مانای هه‌ڵه و به‌پێچه‌وانه‌ی له په‌یوه‌ندی جۆراوجۆردا لێده‌كرێ.
بهرههڵستكاری یانێ نافهرمانی یان خۆبواردن. بهرههڵستكاری له خۆیدا وشه‌یه‌كی به‌ربڵاوه كه ده‌كرێ هه‌ر له بهرههڵستكاری چه‌كدارییه‌وه هه‌تا ئه‌وه منداڵێك له‌خواردنه‌كه‌ی مان ده‌گرێ و بهرههڵستكاری ده‌كا، مانا بداو بهكار ببرێ. كه‌س ناڵێ بهرههڵستكاری هه‌موو كاتێك و “له هه‌موو شێوه‌یه‌كدا” باشه. بهرههڵستكاری ده‌توانێ ڕۆخێنه‌ریش بێ. ته‌نانه‌ت نافهرمانی مه‌ده‌نی و به‌كارنه‌هێنانی توندوتیژیش پێویست ناكا هه‌موو كاتێك پوزه‌تیف بێت.
هه‌ڵمه‌تی ڕاسته‌وخۆ:
هه‌ڵمه‌تی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ نافهرمانی مه‌ده‌نی جیاوازی ههیه. هه‌ڵمه‌تی ڕاسته‌وخۆ هه‌وڵێكه كه له‌ودا [هه‌ڵمه‌تبه‌ر] ده‌یهه‌وێ ڕاسته‌وخۆ مه‌به‌ست و ئامانجی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی وه‌دیبێنێ. به‌پێچه‌وانه له نافهرمانی مه‌ده‌نیدا، بۆ گه‌یشتن به بڕیارێكی نوێ، فه‌رمانبه‌ران بۆ نافهرمانی هان ده‌درێن. به‌ته‌واوه‌تی له جێگه‌ی خۆیدایه بگوترێ كه نافهرمانی مه‌ده‌نی هه‌میشه‌و هه‌موو كاتێك باشترین شێوه‌ی خه‌بات نییه. به كورتی و سانایی ده‌كرێ بگوترێ نافهرمانی مه‌ده‌نی شێوازێكی به‌رهه‌ڵستكارییه كه له هه‌ڵكه‌وته و شوێنی مێژوویی تایبه‌ت به‌خۆیدا بۆ گه‌یشتن به هێندێك ئامانجی تایبه‌تی كه‌ڵكی لێوه‌رده‌گێرێ. هه‌ر بۆیه هێندێك جار هه‌ڵمه‌تی ڕاسته‌وخۆ ده‌كرێ شێوازێكی بهرههڵستكاری باشتر له نافهرمانی مه‌ده‌نی بێت. هێندێك جاریش ده‌كرێ ئه‌م دوو شێوازی خه‌باته تێكه‌ڵ به یه‌كتری بكرێ و پێكه‌وه كه‌ڵكیان لێوه‌ربگیردێ.
له هه‌ڵمه‌تی ڕاسته‌وخۆدا، ئامانج له خۆیدا ده‌بێته ئامراز. یانێ ڕاست ئهو شته ده‌كرێ، كه مرۆڤ ئامانجیه‌تی و ده‌یهه‌وێ بیكا. كاتێك بزووتنه‌وه‌ی ئاشتی له ساڵی 1983دا، لێبڕاوانه له دژی فرۆشتن و ناردنه ده‌ره‌وه‌ی چه‌ك خه‌باتی ده‌ستپێكرد، ئێمه كۆمه‌ڵێكی ناڕێك و پێكی له ده‌وری یه‌كتری كۆبووه‌وه‌ی خه‌باتگێڕی ڕێگای ئاشتی بووین كه توانیمان پێش به چوونی پاپۆڕێكی چه‌ك بگرین. به هۆی ئه‌وه‌ی كه توانیمان پاپۆڕێكی چه‌ك هه‌ڵگر بۆ ماوه‌ی سه‌عاتێك ڕابگرین ده‌مانه‌وه‌یست ئامانجی خۆمان ئاشكرا بكه‌ین یانێ ڕاوه‌ستانی ناردنی چه‌ك بۆ ده‌ره‌وه.
هه‌روه‌ها هێندێك جار له هه‌ڵمه‌تی ڕاسته‌وخۆدا مه‌به‌ست ئه‌وه ده‌بێ كه هه‌ر له كاتی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌دا، ئامانج وه‌دیبێت. ئهو بێماڵ و حاڵانه‌ی كه ده‌ست به‌سه‌ر خانوویه‌كدا ده‌گرن، ده‌یانهه‌وێ ڕاسته‌وخۆ ئامانجه‌كه‌یان كه په‌یدا كردنی شوێنی ژیانه وه‌دیبێنن. سرووشتییه كه وه‌دیهێنانی [ڕاسته‌وخۆی] ئامانج، بایه‌خێكی سیمبۆلیكی گه‌وره‌تری ههیه له‌وه كه كۆمه‌ڵێك ته‌نیا به شێوه‌یه‌كی كاتی گه‌یشتوونه‌ته ئامانجه‌كه‌یان.
هه‌ربۆیه كرده‌وه [به‌رهه‌ڵستكارییه‌كان] ته‌نیا له به‌ر ئه‌وه‌ی له خه‌ونێكی ناڕیالیستی ده‌چن، ناكرێ فڕێ بدرێن. كردنه‌وه‌ی كامپانیایه‌كی چكۆڵه، نموونه‌یه‌كی دیكه‌ی هه‌ڵمه‌تی ڕاسته‌وخۆیه. له‌و كامپانیادا ده‌كرێ نه‌زمێكی ئابووری جیهانی له پانتاییه‌كی به‌رته‌سكدا درووست بكرێ كه له‌ودا ڕاسته‌وخۆ شتوومه‌ك له له شه‌ریكه چكۆڵه و خه‌ڵكییه‌كانی جیهانی سێهه‌م بكردڕێ و له ڕۆژئاوا بفرۆشرێ.
زۆربه‌ی هه‌ڵمه‌ته ڕاسته‌وخۆكان له به‌ر ئه‌وه‌ی شوێن له‌سه‌ر بڕیارده‌ران و هی دیكه داده‌نێن، ده‌توانن له خۆیاندا وه‌ك هه‌ڵمه‌تی ناڕاسته‌وخۆ و خاوه‌ن بایه‌خی سیمبۆلیك چاویان لێبكرێ. زۆر جاران مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی له ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌تی ناڕاسته‌وخۆ ئهو ئاكامه به‌هێزه‌یه كه دواتر و به شێوه‌ی ناڕاسته‌وخۆ وه‌دیدێ. له‌م ڕووه‌وه هه‌ڵمه‌تبه‌ران له هه‌ڵمه‌تی ڕاسته‌وخۆدا هه‌رچی پێویست بێ ده‌یكه‌ن و خۆیان نابوێرن هه‌تا بگه‌نه ئهو ئاكامه ناڕاسته‌وخۆیه‌ی كه ئه‌وان چاوه‌ڕێی ده‌كه‌ن.
له هه‌ڵمه‌ته سیمبۆلیكه‌كاندا ده‌رگای ئه‌وه داناخرێ كه وزه و توانا سیمبۆلیكه‌كان وه‌كار نه‌خرێن. كۆمه‌ڵه‌یه‌كی ژنان به‌ناوی سیدس ئاف هاوپ Seeds of Hope ده‌یانه‌ویست ته‌یاره‌ی هاو Haw كه به وڵاتی ئیندۆنیزیا فرۆشرابوو، له‌كار بخه‌ن. گرفتی ئه‌وان له‌وه‌دا بوو كه ئامرازی پێویستیان بۆ بێكه‌ڵك كردنی چه‌كێكی وا پڕمه‌ترسی كه به‌و زووانه قه‌رار بوو به هۆی ئهو ته‌یاره‌وه بنێردرێ و دواتر له ئیندۆنێزیا كه‌ڵكی لێوه‌ربگیردرێ له هه‌وێڵدا نه‌بوو، هه‌ر بۆیه ئه‌وان به‌هۆی چه‌كوشه‌وه چه‌كه‌كه نا، به‌ڵكوو خودی ته‌یاره‌ی هه‌ڵگری چه‌كه‌كه‌یان له كار خست. ئه‌وان به‌م كاره‌یا‌ن ده‌یانه‌ویست بسه‌لمێنن كه پێشیان به ئه‌نجامدانی كرده‌وه‌یه‌كی توندوتیژی گرتووه.
ژماره‌یه‌ك گرووپی سه‌ر به بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل پێشنیاری ئه‌وه‌یان كردبوو كه ده‌كرێ چه‌كێكی له كار نه‌خراو له شوێنێك دابنرێ هه‌تا كه‌سانی دیكه ناچار ببن كه بۆ خۆیان چه‌كه‌كه بێكه‌ڵك و له‌كار بخه‌ن. چوونكه ئه‌گه‌ر وانه‌كرێ ئه‌وه هاووڵاتیانی دیكه واده‌زانن كه ده‌بێ هه‌موو كاتێك گرووپێكی وه‌ك پلاگبیل ده‌بێ بێ و ئهو كارانه بكا و ئه‌ركی له‌و بابه‌ته‌وه وه‌ئه‌ستۆ بگرن.
له كۆتای ده‌یه‌ی نه‌وه‌ده‌كان له سوید ناكۆكییه‌ك كه‌وته نێوان ئه‌وانه‌ی كه لایه‌نگری به‌كارهێنانی هه‌ڵمه‌تی ڕاسته‌وخۆی فیزیكی بوون و ئه‌وانه‌ی كه لایه‌نگری نافهرمانی مه‌ده‌نی ناڕاسته‌وخۆ بوون. هه‌مان گفتۆگۆ و ناكۆكیش هه‌روه‌ها له نێو [خه‌باتگێڕانی نافهرمانی مه‌ده‌نی] له شوێنهكانی دیكه‌ی ئوروپا ده‌بینرێ. دووه‌مین گرووپی ژنان له نێو بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیلی ئوروپایی به ناوی ” ئاخره‌كه‌ی ژیان هه‌ڵبژێره” له‌و باوه‌ڕه‌دا بوون كه هه‌وڵی “بهرههڵستكاری كاریگه‌ری فیزیكی” ده‌بێته هۆی پێشبڕكێی هێزه‌كان له‌نێو یه‌ككتریدا. شتێك كه دواتر بوو به‌هۆی ڕه‌وینه‌وه‌و دووره‌په‌رێزی گرووپگه‌لێكی گه‌وره له نێو بزووتنه‌وه‌ی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا. چوونكه به‌كارنه‌هێنانی توندوتیژی وه‌ك دیارده‌یه‌كی تایبه‌ت به ئیلیت لێی ده‌ڕواندرا. هه‌ربۆیه ئه‌وان هه‌وڵی ئه‌وه‌یان دهدا كه له هه‌ڵمه‌ته‌كانیاندا لانیكه‌می داماڵین هه‌ڵبژێرن له به‌ر ئه‌وه‌ی تووشی لانیكه‌می سزاش ببن. ئه‌وان پێیان وابوو به‌و شێوه‌یه ده‌كرێ خه‌ڵكانێكی زۆرتر له هه‌ڵمه‌ته‌كاندا به‌شداری بكه‌ن.
لێره‌دا وادێته پێش چاو كه گرووپی “ئاخره‌كه‌ی ژیان هه‌ڵبژێره” و گرووپی سیدس ئاف هاوپ دوو ستراتیژی جیاواز و ده‌ژبه‌یه‌كیان هه‌ڵبژاردووه. به‌ڵام من له‌و بڕوایه‌دام كه ئه‌وان هه‌ر دووك یه‌ك ستراتیژی وه‌كیه‌كیان هه‌ڵبژاردووه. ئه‌وان هه‌ردووك بیریان له‌و په‌یامه كردۆته‌وه كه به هۆی هه‌ڵمه‌ته‌كانیانه‌وه ویستوویانه بیگه‌یه‌نن. ئه‌وان هه‌ردووك شێوازێكیان له هه‌ڵمه‌ت هه‌ڵبژاردووه كه له‌ودا توانیویانه زۆرترین هێز بۆ گه‌یاندنی ڕاست ئهو په‌یامه‌ی كه ویستوویانه بیگه‌یه‌نن، وه‌كار بێنن. هه‌ر دوو لایان بیریان له لانی زۆری باری سیمبۆلیكی هه‌ڵمه‌ته‌كان كردۆته‌وه. له‌ڕاستیدا هیچكام له‌و گرووپانه به‌ته‌واوه‌تی له‌وه دڵنیا نه‌بوون كه ئه‌وان به هۆی هه‌ڵمه‌ته فیزیكییه‌كانیانه‌وه گرفته‌كان چاره‌سه‌ر بكه‌ن. هه‌ر بۆیه به‌زۆری هه‌ڵمه‌ته‌كان ئاكامی ڕووه‌و ده‌ره‌وه‌یان هه‌بوو.
مه‌ترسییه‌ك كه له ئاكامی بهرههڵستكاری كاریگه‌ری فیزیكییه‌وه دێته‌گۆڕێ ئه‌وه‌یه كه هێندێك جار ده‌بێته هۆی په‌شیمانی له ئاكامی شكان و به‌ئامانج نه‌گه‌یشتن. به‌رهه‌مه‌كه‌شی ڕه‌نگه به‌رهه‌ڵستكارییه‌كی تێكشكاوی ناپێویست و نابه‌جێ بۆ نموونه له دژی پۆلیس بێت. ئه‌مه له خۆیدا ڕووی خه‌بات و به‌رهه‌ڵستكارییه‌كه ناشیرین و بریندار ده‌كا.
هه‌ڵمه‌تی ڕاسته‌وخۆی ناتوندوتیژی كه ده‌یهه‌وێ له‌باری فیزیكییه‌وه پێش به كرده‌وه‌یه‌ك بگرێ له هێندێك هه‌لووبه‌رجی مێژوویی تایبه‌تدا ده‌توانرێ كه‌ڵكی لێوه‌ربگیردرێ. ئه‌گه‌ر هاتوو بزووتنه‌وه‌یه‌ك ئه‌وه‌نده به‌هێز بوو كه ژماره‌یه‌كی به‌رچاوی خه‌ڵكی له هه‌ڵمه‌ته‌كانیدا توانیان به‌شداری بكه‌ن، ئه‌وه گومان ههیه كه ده‌وڵه‌ت بیهه‌وێ به هۆی هێزه‌كانییه‌وه به‌ربه‌ره‌كانی له‌گه‌ڵ بكا. هه‌ربۆیه ڕه‌نگه ده‌وڵه‌ت له باتی به‌كارهێنانی هێز ڕێگه‌ی گفتۆگۆ و وتووێژ هه‌ڵببژێرێ. بۆ ئه‌وه‌ی له هه‌ڵمه‌تێكی ڕاسته‌وخۆدا بتوانرێ بۆ نموونه پێش به ناردنه ده‌ره‌وه‌ی چه‌ك بگیردرێ، ڕه‌نگه پێویست بێ كه به هه‌زاران كه‌س له هه‌ڵمه‌تی كاریگه‌ری فیزیكی ڕاسته‌وخۆدا به‌شداری بكه‌ن. له هه‌لوومه‌رجێكی ئاوادا كه خه‌ڵكێكی زۆر له‌هه‌ڵمه‌ته‌كاندا به‌شداری ده‌كه‌ن ئه‌وه هه‌ڵمه‌تبه‌ران ده‌توانن هه‌روه‌ك سه‌ندیكایه‌كی كرێكاری له كاتی مانگرتندا له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت وتووێژ بكه‌ن. هه‌ر بۆیه له كاتی كه‌م بوونی ژماره‌ی به‌شداربوواندا، ئامانج له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ئه‌وه‌یه كه به‌رهه‌ڵستكاریه‌ك وه‌جووڵه بخرێ كه ئامانجه‌كه‌ی له بنه‌ڕه‌تدا پێكهێنانی دیالۆگ له‌گه‌ڵ لایه‌نی دژبه‌ره.
ئه‌خلاقی ڕێگا:
له هه‌وڵێكی تووشی شكانهاتوو بۆ چوونه نێو گۆڕه‌پانی حیزبه سیاسییه‌كان له سه‌رده‌می جه‌وانیمدا بۆم ده‌ركه‌وت كه چۆن كێشمانكێشی نێوان ڕاستی و شیان نه‌ماوه و به جۆرێك سڕدراوه‌ته‌وه. ئه‌وه‌ی كه شیانی ههیه، له هه‌ماكاتیشدا بووه‌ته ڕاستی. له‌ڕاستیدا ڕیالیسم ڕۆڵی ئه‌خلاقی ده‌گێڕا. ده‌سته‌ڵاتی ڕیالیسم روویه‌كی ئه‌وتیۆپی ههیه كه ئیمڕۆ ئینسانه‌كان و بایه‌خه‌كان ده‌كاته قوربانی بۆ ئهو ئامانجه‌ی كه سبه‌ی و له دواڕۆژدا نیازیه‌تی و ده‌یهه‌وێ پێی بگا.
له ژێر ئه‌م ناو و پرینسیپه‌دا مه‌سه‌له‌ی داماڵینی چه‌كی ناوكی خۆی حه‌شار داوه. كۆمۆنیسته‌كان له یه‌كیه‌تی سۆڤیه‌تیدا دیكتاتۆرییه‌كیان بۆ خۆیان قووت كرده‌وه، له‌پێناوی ئه‌وه‌ی كه گۆیا ئازادی وه‌ده‌ست ده‌خه‌ن. ڕێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان یۆگسلاوی و عێراقی بۆمباران كرد گۆیا پێش به‌توندوتیژی ده‌گرن. لێره له ماڵه خۆمان له سوید ده‌وڵه‌ت له چاكبژی داده‌شكێنێ گۆیا به‌و نیازه‌ی چاكبژی به‌ره‌و باشی ببا.
هه‌وڵدانی دوور له توندوتیژی ڕاست به پێچه‌وانه‌ی ئهو پرینسیپه‌ی سه‌ره‌وه‌یه. ئه‌خلاق و هه‌لوومه‌رجی ژیانی ئێمه لێكگرێدراون و لێك جیا نین. هارمۆنی نێوان ئه‌م په‌یوه‌ندییه له خۆیدا بێ كێشه‌و بێ پێچه‌ڵپێچی نییه. به‌ڵام هه‌رچی بێت له خۆیدا په‌یوه‌ندییه‌كه. بهرههڵستكاری له خۆیدا له سه‌ر بنه‌مای ئهو په‌یوه‌ندییه دوو لایه‌نه‌یه دامه‌زراوه. هه‌ربۆیه ده‌بێ له نافهرمانی مه‌ده‌نی وه‌ك دیالۆگی نێوان دوو بابه‌ت بڕاونین. كامه شت ڕاسته‌و كامه شت به‌پێچه‌وانه هه‌ڵه‌یه، كامه شت شیانی ههیه و كامه شت شیانی نییه و ناگونجێت.
كرده‌وه‌كانی ئێمه نیشانده‌ری شته شیان و گونجاوه‌كانن. كاتێك هاوكارێك هه‌ڵده‌ستێ و پێش به سووكایه‌تی پێكردنی كه‌سێك به كه‌سێكی دیكه ده‌گرێ یان ئه‌وه له به‌ڕێوه‌بردنی بڕیارو فه‌رمانێكی ڕۆخێنه‌ر خۆ ده‌بوێرێ ئه‌وه نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه كه كرده‌وه‌كانی ئهو هاوكاره له خۆیاندا و له‌و وه‌ختانه‌دا گونجاون و شیانی ئه‌نجام دانیان ههیه. ئێمه هه‌موو كاتێك ده‌توانین به بێ بیركردنه‌وه‌ی قوڵ و هه‌ر له ڕووی هه‌سته‌وه بیرێك یان دژایه‌تیكردنێك كه ناڕیالیستین و شیانی جێبه‌جێكردنیان نییه، توڕ بدهین. به‌ڵام له خه‌باتی به‌كارنه‌هێنانی توندوتیژیدا ئامانج و ئامراز لێكگرێدراون و لێكجیا ناكرێنه‌وه. به‌شێك له ئامانج هه‌ر له میانه‌ی جێبه‌جێكردنی هه‌ڵمه‌تدا وه‌دیدێت و ئه‌مه‌ش شتێك نییه كه به بێ ئه‌نجامدراوی به‌جێبهێلدرێ. لێره‌دایه كه چوارچێوه‌یه‌ك بۆ شته شیان و گونجاوه‌كان پێكده‌هێنرێت. ئه‌مه وه‌ك په‌یژه‌یه‌ك وایه كه هه‌ر جارێك به‌ره‌و سه‌ره‌وه‌تر زیاتر هه‌ڵده‌كشێی و هه‌نگاو به سه‌ر پلیكانی نوێتردا ده‌نێی، پاش ماوه‌یه‌ك ده‌بینی كه هه‌ڵكشان به‌سه‌ر په‌یژه‌كه‌دا هاسان بۆته‌وه.
كه‌س شك و گومانی له‌وه نییه كه ئه‌وه حكوومه‌ته كه ده‌بێ پێش به بڵاوبوونه‌وه‌ی ده‌ركه‌وته‌ی ژاراوی بگرێ. به‌ڵام كاتێك تێكۆشه‌رانی ژینگه‌پارێز له دانمارك و ئه‌مریكا ده‌ستپێشخه‌ری ده‌كه‌ن و بۆ خۆیان ده‌یانهه‌وێ پێش به ده‌ركه‌وته‌ی ژاراوی بگرن ئه‌وه بێ گومان دیتنه‌كانی هه‌تا ئێستا له‌سه‌ر ئه‌وه كه كامه شت شیانی ههیه و ئاكتۆرو بكه‌ره‌كان له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا كێن، ده‌گۆڕدرێ.
به‌ڵام ئێمه هه‌موو ئیمكان و شیانه‌كان تاقی ناكه‌ینه‌وه. ئێمه ڕێگا هه‌ڵده‌بژێرین. تێگه‌یشتنی ئێمه له‌سه‌ر ئه‌وه كه كامه شت ڕاست و درووسته یارمه‌تیمان دهدا كه كامه په‌یژه هه‌ڵبژێرێن كه بتوانین به سه‌ریدا هه‌ڵكشێین.
فه‌رمانبه‌ری له یاسا بكه و ماڵ و سه‌رمایه وێران و تێكمه‌ده، دوو پره‌نسیپی ئه‌خلاقین له كولتووری ئێمه‌دا. كاتێك تێكۆشه‌رانی ژینگه‌پارێز به شێوه‌یه‌كی كراوه، مه‌كینه‌یه‌ك كه خه‌ریكی تێكدانی سرووشته تێكومه‌كان ده‌ده‌ن و هه‌روه‌ها یاساش ئهو تێكدانه‌ی سرووشت ده‌پارێزێ ئه‌وه ئێمه به‌ره‌وڕووی پره‌نسیپه‌كان ده‌بینه‌وه. لێره‌دایه كه ئێمه ئهو ئیمكانه‌مان وه‌ده‌ست ده‌كه‌وێ كه تێگه‌یشتنه‌كانی خۆمان له‌سه‌ر ئه‌وه كامه شت هه‌ڵه و كامه شت ڕاسته قووڵ بكه‌ینه‌وه.
په‌یژه‌ی ئه‌خلاق:
نافهرمانی مه‌ده‌نی شیانه‌كان نیشان دهدا، وێرای ئه‌وه هاوكات پرسی كرده‌وه‌ی چاك ده‌خاته ڕۆژه‌ڤه‌وه. ئێمه ده‌كرێ باز به‌سه‌ر هه‌ڵمه‌ته‌كاندا بدهین و له بیریان بكه‌ین. به‌ڵام هه‌ر كاتێك ده‌چینه پێشێ و تووشی ئاسته‌نگ و به‌ربه‌سته‌كان ده‌بین، ده‌بینین كه په‌یژه‌یه‌ك ههیه. ده‌توانین له‌وانه‌ی سه‌رده‌مانێك به‌م رێگایه‌دا ڕۆیشتوون، پرسیار بكه‌ین كه ئایا ئه‌مه په‌یژه‌یه‌كی باشه و به‌ه‌رو كوێمان ده‌با. ئه‌وان ڕه‌نگه‌دوودڵ بن و له چوون به‌و ڕێگایه‌دا ئاگادارمان بكه‌نه‌وه.
بۆ ئه‌وه‌ی دیالۆگ و گفتوگۆ پێكبهێندرێ و لایه‌نی دژبه‌ر بێده‌نگی نه‌گرێته به‌ر، گاندی ڕێگایه‌كی له كرده‌وه‌دا هه‌ڵده‌بژارد كه ده‌كرێ به په‌یژه‌یه‌كی بچوێنی. كامپانیا یان هه‌ڵمه‌تێك ده‌كرا به دیالۆگ و وتووێژ ده‌ست پێبكا و وردهورده بكێشرێته بهرههڵستكاری، بایكۆت و خۆبواردن، هاوكاری نه‌كردن و مل به بڕیار نه‌دان و نافهرمانی مه‌ده‌نی. ئه‌گه‌ر هاتبا ئه‌مانه كاریگه‌ر نه‌بوونایه ئه‌وه هه‌ڵمه‌تبه‌ر بۆ خۆی له قه‌راخ ده‌وڵه‌ته‌وه ده‌ستی ده‌كرد به هه‌ڵسووڕاندنی كاروبار و هه‌روه‌ها دامه‌زراندنی ئه‌نیستیتۆ ئه‌ڵته‌رناتیڤه‌كان واته ئه‌نیستیتۆی دیكه له قه‌راخ ئه‌نیستیتۆ ده‌وڵه‌تییه‌كان.
له ڕێپێوانه به‌ناوبانگه‌كه‌ی گاندی ناسراو به ”ڕێپێوانی خوێ”، كاتێك هیندییه‌كان به مه‌به‌ستی له‌ژێر پێ خستنی یاسا كۆلۆنییه‌كانی ئینگلیز بۆ خۆیان ده‌ستیان كرد به هه‌ڵێنجێنانی خوێ له ده‌ریا، ڕۆژنامه‌ڤانێك له گاندی پرسی ئه‌گه‌ر هاتوو حكوومه‌ت دژكرده‌وه‌یه‌كی له به‌رانبه‌ر هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی ئێوه‌دا نیشان نه‌دا، چ ده‌كه‌ن؟ گاندیش وه‌ڵامی دایه‌وه ئه‌وده‌م منیش ناچار ده‌بم، خه‌باته‌كه تووندتر بكه‌م. دژكرده‌وه نیشاندانی لایه‌نی دژبه‌ر له شێوه‌ی گرتن و ڕاونانی خه‌باتگێڕاندا له خۆیدا ده‌بێته به‌شێكی پێویست و جیانه‌كراوه له خه‌بات.
ئه‌مه له خۆیدا چ په‌یوه‌ندییه‌كی به لایه‌نی دژبه‌ره‌وه كه دیوی ڕاستیانه‌ی خۆی به پیشاندانی دژكرده‌وه‌كانی نیشان دهدا، نییه وه‌ك گرووپه ئاماڵ گریلاكانی شاره‌كان بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كه‌ن. به‌ڵكوو لایه‌نی دژبه‌ر به‌كرده‌وه‌كانی ته‌نیا ده‌یهه‌وێ شوێن و هه‌ڵكه‌وته‌ی خۆی به هه‌ڵمه‌تبه‌ر بسه‌لمێنێ. هه‌ر بۆیه‌شه هه‌موو كۆمه‌ڵگه به فه‌رمانبه‌ر و هاووڵاتیانییه‌وه له دیالۆگ و گفتوگۆوه تێوه ده‌گلێن.
دیالۆگ و گفتوگۆ هه‌ر به‌وه‌وه ڕاناوه‌ستێ و بێده‌نگ ناكرێ كه خه‌بات له قۆناخێكدا ڕاوه‌ستێ یان له بیر بكرێ. به‌ڵكوو دیالۆگ ده‌توانرێ به‌هۆی هه‌ڵه و كه‌مووكووڕییه دژبه‌یه‌كه‌كانه‌وه ڕاوه‌ستێندرێ. ته‌نیا هه‌ڵمه‌تبه‌ره‌به هێز و وریاكانن كه ده‌توانن به په‌یژه‌ی خه‌باتدا به‌هه‌نگاوی گه‌وره‌گه‌وره‌وه‌سه‌ر كه‌ون. ئه‌گه‌ر هاتوو له‌هه‌وڵه‌وه‌په‌له‌كرا، ئه‌وه شیانه‌كان بۆ دیالۆگ و گفتوگۆ له به‌ین ده‌چن.
له هه‌مانكاتدا ئه‌گه‌ر ئاسته‌نگ و ته‌نگووچه‌ڵه‌‌مه ده‌خرێته به‌ر ئینسانه‌كان زۆر كه‌م په‌یوه‌ندی به‌وه‌وه ههیه كه خه‌بات زووتر له وه‌ختی خۆی توندتر ده‌كرێ. به‌ڵكوو هه‌ڵمه‌ته خراپه‌كان ده‌كرێ نیشانه‌ی ئه‌وه بن كه هه‌ڵمه‌تبه‌ران به شێوه‌ی پێویست و گونجاو، هه‌وڵی پێوه‌ندی و گفتوگۆیان نه‌داوه.
ئه‌مه له هه‌مانكاتدا نابێ به‌و مانایه‌ش بێ ئه‌گه‌ر هه‌ڵمه‌تێك له خۆیدا نه‌بووه‌ته هۆی پێكهێنانی دیالۆگ و گفتوگۆ ئه‌وه ئیتر ههڵمهتهكه له بنه‌ڕه‌تدا خراپ بووه. لایه‌نی دژبه‌ر ده‌توانێ وه‌ك تاكتیك دیالۆگ و گفتوگۆكه‌ی ڕابگرێ. ئه‌مه له خۆیدا شیانی ئه‌وه فره‌تر ده‌كا، كه گرووپه به‌رهه‌ڵستكاره‌كان له‌گه‌ڵ چین و توێژه‌كانی دیكه‌ی كۆمه‌ڵگه دیالۆگێكی ڕاسته‌وخۆ پێكبێنن. ئه‌م پێشوه‌چوونه له ڕاستیدا زۆر سرووشتییه. كاتێك لایه‌نی دژبه‌ر ده‌بینێ كه به‌هۆی ڕاگرتنی دیالۆگ و گفتوگۆوه به‌شێك له كاریگه‌ری خۆی له‌ده‌ستداوه‌و له‌ڕاستیدا بۆخۆی زه‌ره‌رمه‌ند بووه‌ئه‌وه شانسی ئه‌وه كه دیالۆگێكی به به‌رهه‌متر و به كه‌ڵكتر له جاری پێشووتر، جارێكی دیكه وه‌گڕ بكه‌وێ، فره‌تر ده‌بێ. هه‌ر بۆیه‌بێده‌نگی لایه‌نی دژبه‌ر له خۆیدا ده‌توانێ وه‌ك شیانێك كه دیالۆگێكی به‌هێزتر وه‌گڕ بخا، چاوی لێ بكرێ.
له ڕاستیدا ڕه‌نگه هێندێك جار ئهو خه‌باته نافهرمانی مه‌ده‌نییه‌ی ده‌بێته هۆی سزای دوورودرێژ كه‌متر گۆنگه‌ڵ هه‌ڵخێنانه‌تر بێ هه‌تا ئهو شێوه خه‌باته‌ی كه ده‌بێته هۆی سزای ده‌مكورت. ئه‌مه‌ش ڕه‌نگه دوو هۆكاری هه‌بێ: له‌و هه‌ڵمه‌تانه‌دا كه مه‌ترسییه‌كان بۆ هه‌ڵمه‌تبه‌ران چكۆڵه‌ترن ئه‌وه هه‌ڵمه‌تبه‌ران به شێوه‌یه‌كی به‌رفره پێشوازی لێده‌كه‌ن. له‌و هه‌ڵمه‌تانه‌ی كه گه‌وره‌ترن و هه‌روه‌ها سزای گه‌وره‌شیان به‌دواوه‌یه، هه‌ڵسوكه‌وت و دژكرده‌وه‌ی داموده‌زگاكان له لایه‌ن ژماره‌یه‌كی زۆرتره‌وه ده‌برێته ژێر پرسیار. بنه‌ما بۆ ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ش ئه‌وه‌یه كه كرده‌وه‌ی گرووپه هه‌ڵمه‌تبه‌ره‌كان وه‌ك كرده‌وه‌یه‌كی به‌جێ و درووستی بیر لێكراوه‌و ئه‌خلاقی چاوی لێده‌كرێ.
به بێ بیركردنه‌وه‌یه‌كی قووڵ من پێموابوو هه‌ڵمه‌ته یاساییه‌كان كه‌متر له هه‌ڵمه‌ته نایاساییه‌كان گۆنگه‌ڵ هه‌ڵخرێنتر بن. به‌ڵام ئه‌مه هه‌موو كاتێك وا نییه. من بۆ خۆم ئه‌ندامی كۆمه‌ڵه‌ی ئاشتی سویدیم. هه‌روه‌ها له هه‌مانكاتیشدا ئه‌ندامی بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیلم. كۆمه‌ڵه‌ی ئاشتی سویدی له‌م ساڵانه‌ی دواییدا بێجگه له‌خۆبواردن له ئه‌نجامدانی ئه‌ركی چوونه سه‌ربازی ههوڵ دهدا له ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌ته نایاساییه‌كان خۆ ببوێرێ. بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیلیش به‌هه‌مان شێوه فره‌تر له ئامرازه یاساییه‌كان كه‌ڵك وه‌رده‌گرێ به‌ڵام له هه‌مانكاتدا خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی به‌شێكی گرینگ و جیانه‌كراوه له جۆری خه‌باته‌كه‌مان پێكدێنێ.
كاتێك به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی بووفورش Bofors كارگه‌ی چه‌كسازی سویدی له ساڵی 1996دا هه‌وڵیدا له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل گفتوگۆ بكا داوای ئه‌وه‌یان كرد كه ئه‌وان نایانههوێ كۆمه‌ڵه‌ی ئاشتی سویدی له گفتوگۆكاندا به‌شداری بكه‌ن. له به‌ر ئه‌وه‌ی من بۆ خۆم ئه‌ندامی (كۆمه‌ڵه‌ی ئاشتی سویدی) بووم، ئه‌م داوایه‌ی بووفورشم بۆ بوو به پرسیار و ده‌مه‌ویست بزانم بۆچی. كه‌سێك له لایه‌ن بووفورشه‌وه گوتی كه كۆمه‌ڵه‌ی ئاشتی سویدی جێی متمانه نین. ئه‌م شته ده‌كرێ چه‌ند خوێندنه‌وه‌ی جیاوازی لێبكرێ. خوێندنه‌وه‌یه‌ك ده‌كرێ ئه‌وه بێ كه بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل له خۆیدا مه‌ترسییه‌ك بۆ سه‌ر بووفورش نییه به‌ڵام ئاشكرا كردن و له‌قاودانی چه‌كفرۆشتنه‌كانی بووفورش له لایه‌ن كۆمه‌ڵه‌ی ئاشتی سویدییه‌وه بۆ خۆی مه‌ترسییه‌كه بۆ سه‌ر بووفورش. ئه‌وه‌كه بزووتنه‌وه‌ی پلاگ بیل چه‌كه درووستكراوه‌كانی بووفورش ده‌شكێنی و له‌كاریان ده‌خا ڕه‌نگه به ڕاده‌ی له‌قاودانه‌كانی كۆمه‌ڵه‌ی ئاشتی سویدی بۆ ئه‌وان جێی مه‌ترسی نه‌بێ.
من پێموایه له باتی ئهو هۆكاره‌ی سه‌ره‌وه، خۆبواردنی بووفورش له گفتوگۆ له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵه‌ی ئاشتی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه كه هێندێك جار له لایه‌ن ژماره‌یه‌ك نوێنه‌رانی كۆمه‌ڵه‌ی ئاشتی سویدییه‌وه به شێوه‌یه‌كی كراوه و فه‌رمی بووفورشیان له ڕاده‌به‌ده‌ر داوه‌ته به‌ر هێرشی توند و تاوانباركردن. ئهو كه‌سانه به تایبه‌تی له كاتی سكانداڵ و ئابڕووچوونی به‌رتیلدانی بووفورش له هیندوستان ده‌یانه‌ویست كه‌ڵكی سیاسی له‌و ئابڕووچوونه وه‌ربگرن.
كارگه‌یه‌كی دیكه‌ی چه‌ك هه‌مان شتی گوتووه. ئهو كاته‌ی كه ته‌یاره‌كی یاس (Jas یاس ته‌یاره‌یه‌كی شه‌ڕكه‌ره كه له لایه‌ن شه‌ریكه‌ی سابی SAAB سویدی و چه‌ند وڵاتی دیكه‌ی ئوروپاییه‌وه درووست ده‌كرێ) له ستۆكۆڵم كه‌وته خواره‌وه من له لینشۆپینگ Linköping له كه‌مپی داماڵینی چه‌كدا خه‌ریكی شكاندن و له‌كارخستنی چه‌ك بووم. هه‌ر ئه‌وه‌مان زانی سه‌روگوێلاكی ماسمیدیا له كه‌مپه‌كه وه‌ده‌ركه‌وت. ئه‌وان پرسیاریان كرد: ئایا ئێمه‌ده‌مانهه‌وێ له‌سه‌ر ڕووداوی كه‌وتنه خواره‌وه‌ی ته‌یاره‌كه بۆچوونه‌كانی خۆمان بڵێین. پرسیاره‌که‌ی ئه‌وان ئه‌وه‌بوو: ئایا ئێستا هه‌لێكی باش نییه كه ئێمه وه‌ك كۆمه‌ڵه‌ی ئاشتی سویدی كۆمه‌ڵه هه‌ڵمه‌تێك له دژی “یاس” ده‌سپێبكه‌ین له كاتێكدا پرۆژه‌ی “یاس” به گشتی به‌م ڕووداوه كه‌وتووه‌ته لێژی؟
ئێمه نه‌مانویست ئه‌مه به ده‌رفه‌ت بزانین و كه‌ڵك له ڕووداوه‌كه وه‌ربگرین. ئێمه له ڕوودانی ئه‌م تراژیدییه داخ و كه‌سه‌ری خۆمان ده‌ربڕی و ته‌نانه‌ت به نیشانه‌ی هاوده‌ردی كردن له‌گه‌ڵ فڕۆكه‌وان و بنه‌ماڵه‌كه‌ی هه‌تا ماوه‌یه‌ك هه‌ڵمه‌تی چه‌كداماڵینمان له كه‌مپه‌كه وه‌دوا خست.
به‌ڵام ماسمیدیا هه‌ر له‌و كاته‌دا چه‌ند كه‌سێكیان له كۆمه‌ڵه‌ی ئاشتی سویدی دیته‌وه كه به شێوه‌یه‌ك سووكایه‌تی و بێڕێزیان به”ساب” و پرۆژه‌ی “یاس” كرد. من له بیرمه كاتێك گوێم له‌و قسانه بوو، هه‌ستێكی ناخۆش دایگرتم. ئه‌وه له كاتێكیشدا بوو كه من بۆ خۆم ماوه‌ی چه‌ند حه‌وتوویه‌ك بوو كه له هه‌ڵمه‌ته‌كانی داماڵینی چه‌كدا له دژی “یاس” به‌شداریم ده‌كرد.
پۆلیسێك له شاری لینشۆپینگه‌وه هاته سه‌ردانمان و له لایه‌ن هاوڕێ پۆلیسه‌كانی و هه‌روه‌ها چه‌ند به‌رپرسێكی “ساب”ه‌وه په‌یامێكی بۆ هێنابووین كه بریتی بوو له ده‌سخۆشانه پێگوتنمان سه‌باره‌ت به‌وه كه ئێمه چۆن توانیومانه به‌سه‌ر ئهو هه‌لوومه‌رجه دژوواره‌دا زاڵ بین و هه‌ڵوێستی باش ده‌رببڕین. پۆلیسه‌كه گوتی: “ئێوه به دژكرده‌وه و چۆنییه‌تی هه‌ڵوێستگرتنتان له كاتی ئهو تراژیدییه‌دا توانیتان ڕێزێكی زۆری ئێمه بۆ لای خۆتان وه‌ده‌ستبێنن”.
ڕه‌نگه به‌رهه‌ڵستكارێكی توندئاژۆ و ڕادیكاڵ بڵێ جا من ڕێزی كه‌سانێك كه له فابریكای چه‌كسازیدا كار ده‌كه‌ن، بۆ چییه؟ ئه‌مه ڕاسته، ئێمه بیروڕای جیاوازمان ههیه به‌ڵام تێپه‌ڕ بوونی كاتیش نیشان دهدا كه كامه‌مان له‌سه‌ر مافه.
ڕێگای ئه‌خلاق:
خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی به‌و مانایه نییه كه خۆت له سه‌ره‌وه‌ی یاسا دابنێی. ئه‌مه ڕاستییه‌كه و ئه‌گه‌ر چی یاساش له‌ژێر پێ ده‌خرێ به‌ڵام ئهو ڕاستییه له بیر ناكرێ. به‌شداربووانی هه‌ڵمه‌ت له‌ژێر به‌رپرسایه‌تی كرده‌وه‌كانیان هه‌ڵنایه‌ن. هه‌ربۆیه خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی كرده‌وه‌یه‌كی سیاسییه كه له به‌رانبه‌ر یاسادا ڕاده‌وه‌ستێ و داوای مافێكی زێده‌تر ده‌كا. كه داوای بایه‌خی به‌رزترت له یاسا كرد، به‌و مانایه نییه كه هه‌میشه ڕاستییه‌كان ته‌نیا له لای تۆیه. به‌ڵكوو ئه‌مه له خۆیدا ته‌نیا بنه‌مایه‌كه بۆ پێكهێنانی دیالۆگ و گفتوگۆ. هیواش ئه‌وه‌یه كه وردهورده دیالۆگ و وتووێژ بكێشرێته ڕێكه‌وتن. ئه‌مه زۆر جار له مێژوودا ئه‌وه‌ی بگه‌ڕێته‌وه سه‌ر خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی سه‌ركه‌وتنی وه‌ده‌ستهێناوه وه‌ك نموونه‌ی وه‌ده‌ستهێنانی مافی مانگرتن و ئازادی مه‌زهه‌بی.
هێندێك جار پێویسته خۆت له سه‌روه‌ی یاسا دابنێی. به‌ڵام له‌و كاته‌دا ئیتر نافهرمانی مه‌ده‌نی وه‌ك شێوه‌ی خه‌بات هه‌ڵنه‌بژێردراوه به‌ڵكوو شێوه‌یه‌كی دیكه‌ی خه‌بات كه له‌گه‌ڵ هه‌لوومه‌رجدا باشتر گونجاوه، هه‌ڵبژێردراوه. نموونه‌یه‌ك له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا شاردنه‌وه‌ی په‌نابه‌رێكه كه مه‌ترسی ڕاونان، گرتن و ته‌سلیمكردنه‌وه‌ی خراوه‌ته به‌ر. لێره‌دا ده‌بینرێ كه هه‌موو كاتێك ناتوانرێ له شێوه‌ی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی كه‌ڵك وه‌رگیردرێ. حه‌شاردانی په‌نابه‌رێك به‌ر له هه‌موو شتێك كارێكی ئینسانییه. ئاكامه سیاسییه‌كانی ئه‌م كاره كاتێك ده‌رده‌كه‌وێ كه ئهو گرووپانه‌ی په‌نابه‌ر ده‌شارنه‌وه پێش له هه‌موو شتێك شیانی ئه‌وه‌یان هه‌بێ كه به‌شێوه‌یه‌كی كراوه‌و ئاشكرا باسی كاره‌كه‌ی خۆیان بكه‌ن. هه‌ربۆیه له هه‌لوومه‌رجێكی ئاوادا هه‌تا كاتێك ئهو گرووپانه‌ی په‌نابه‌ر حه‌شار ده‌ده‌ن به‌كراوه‌یی باسی كاره‌كانی خۆیان نه‌كه‌ن، ناتوانرێ جۆری خه‌باته‌كه‌یان ناوی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی لێ بنرێ.
ئه‌گه‌ر چی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی خۆی له سه‌ره‌وه‌ی یاسا دانانێ به شێوه‌یه‌كی گشتی كه‌س مافی له ژێر پێنانی یاساش به خه‌باتگێڕانی نافهرمانی مه‌ده‌نی نادا. ته‌نانه‌ت هۆكاری زۆر هه‌یه‌بۆ ئه‌وه بگوترێ خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له خۆیدا هه‌ڵه‌یه. یاسا له خۆیدا وه‌ك به‌رهه‌می بیر و هزرێكی زۆر و هێندێك جار وه‌ك ئاكامی دیالۆگ له‌گه‌ڵ هاووڵاتیاندا چاوی لێده‌كرێ. ئه‌گه‌ر یاسا وه‌ك گوترا به‌رهه‌می بیروهزرێكی فراوانی مرۆڤ بێ كه وایه له‌ژێر پێنانی ناتوانێ هه‌روا سووك و ئاسان بێت.
كه‌وایه ئهو شته چیه، ئهو مافه به ئێمه دهدا یاسا له ژێر پێ بخه‌ین؟
ئه‌گه‌ر بڵێین مافی تاكه و تاك بۆی ههیه به دوای ویژدانیدا بڕاو ئهو شته‌ی ویژدانی لێی ڕازییه، بیكا ئه‌وه ئه‌مه له‌خۆیدا جێی گرفته ئه‌گه‌ر بێتوو ئه‌وه له‌به‌رچاو بگرین كه مه‌به‌ست له خودی چه‌مكی ویژدان چیه. ئه‌گه‌ر هاتوو ویژدان وه‌ك باوه‌ڕی شه‌خسیی تاك ببینین ئه‌وه ده‌توانرێ ئه‌مه بكرێته پاڵپشت بۆ هه‌موو چه‌شنه كرده‌وه‌یه‌ك.
هێنڕی ده‌یڤید تۆرێئۆ پێیوایه مافێك ههیه كه له‌سه‌ره‌وه‌ی یاسایه‌و هه‌موو كرده‌وه‌كانی مرۆڤیش كه له بنچی ئهو مافه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێ له بنه‌ڕه‌تدا شۆڕشگێرانه‌ن. هه‌ر مرۆڤێك له به‌رانبه‌ر مرۆڤه‌كانی دیكه‌دا مافێكی بنه‌ڕه‌تی ههیه كه ئهو مافه، مافی ئینسان له به‌رانبه‌ر ئینسان دایه. هه‌ربۆیه ئێمه ئهو مافه‌مان نییه كه ئهو مافه له ئینسانێكی دیكه زه‌وت بكه‌ین. تۆرێئۆ له كتێبی واڵدین Waldenدا بێجگه له‌وه، ته‌نانه‌ت باسی مافی سرووشت و مافی ئاژه‌ڵیش ده‌كا.
تۆرێئۆ وه‌ك بنه‌ما شیانی ئه‌نجامدانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له تێگه‌یشتنی ئێمه‌دا ده‌به‌ستێته‌وه به‌و شته‌ی كه له ڕاستیدا ڕاسترین شته. ئاكام لای تۆرێئۆ ئه‌وه‌یه كه ویژدان سه‌رچاوه‌ی باوه‌ڕی شه‌خسی مرۆڤه‌كانه. ئه‌مه ده‌كرێ وه‌ك تێگه‌یشتنێكی هاوبه‌ش له‌سه‌ر ئه‌وه كه چی ڕاست و چی هه‌ڵه‌یه [لای تۆرێئۆ] بخوێندرێته‌وه. ته‌نانه‌ت تۆرێئۆ له‌سه‌ر ئهو باوه‌ڕه بوو كه ئه‌نجامدانی ئهو شته‌ی كه مرۆڤ پێیوایه ڕاسته وه‌ك ئه‌رك ده‌كه‌وێته سه‌ر شانی مرۆڤ. من دهمههوێ له سه‌ر ئه‌م ڕسته‌یه‌ی دوایی ڕابوه‌ستم. ده‌زانین مافێكی گشتی كه ئهو مافه‌ی به‌ئێمه‌دابێت، نافهرمانی مه‌ده‌نی بكه‌ین، به ئێمه نه‌دراوه. بۆیه هێندێك جار وه‌ك ئه‌رك ده‌كه‌وێته سه‌ر شانمان كه نافهرمانی مه‌ده‌نی بكه‌ین. چه‌وسانه‌وه و توندوتیژی دوو شتن كه ده‌بێ ڕاگیرێن. ته‌نانه‌ت مه‌ترسی بۆ سه‌ر دیمۆكراسی یان مافی مرۆڤ به‌رپرسایه‌تییه‌كی ئه‌خلاقی ده‌خاته سه‌ر شانی ئێمه كه بێده‌نگ نه‌بین و بهرههڵستكاری بكه‌ین.
له ئوگوستی ساڵی 1998 گه‌وره‌قه‌شه‌کانی (ئوسقۆف) سوید باسی نافهرمانی مه‌ده‌نییان كرد. ئه‌وان له‌سه‌ر ئه‌وه ڕێكه‌وتن كه ده‌كرێ هێندێك جار نافهرمانی مه‌ده‌نی شێوه‌یه‌كی گونجاوی خه‌بات بێت. ” به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ناكرێ له‌خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی پشتیوانی بێ ئه‌م لاوئه‌ولا بكرێ به‌ڵكوو ده‌بێ به‌ستراوه به پێی هه‌لوومه‌رجی جیاواز و شوێن هه‌تا شوێن هه‌ڵسه‌نگێندرێ.
ژماره‌یه‌ك تێكۆشه‌ری سویدی چه‌ند ساڵێك له‌مه‌وبه‌ر بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌یان كرد كه خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی هه‌موو كاتێك ڕاسته‌و له‌جێی خۆیدایه. من ئه‌مه ناو ده‌نێم شێوه‌خواز “مێتۆدیسم”. ئه‌وانه‌ی كه له‌و بڕوایهدان كه نافهرمانی مه‌ده‌نی هه‌موو كاتێك درووسته، شێوه (مێتۆد) له سه‌ره‌وه‌ی ئاوات، خواست و پێویستییه‌كانی ئینسان داده‌نێن.
نافهرمانی مه‌ده‌نی هه‌ر به‌ڕاده‌ی كه‌می فه‌رمانبه‌ری ده‌توانێ له‌خۆیدا درووست بێت. ڕاست هه‌ر وه‌ك هه‌موو چه‌شنه كرده‌وه‌یه‌كی ئینسانی ده‌بێ نافهرمانی مه‌ده‌نیش له مه‌رجه ئه‌خلاقییه‌كانه‌وه سه‌رچاوه‌بگرێ و له ڕوانگه‌ی ئه‌خلاقییه‌وه هه‌ڵسه‌نگێندرێ. ئایا كه‌سێك به‌هۆی نافهرمانی مه‌ده‌نییه‌وه زه‌ره‌رمه‌ند ده‌بێ یان نا؟
ئه‌خلاق شتێك نییه كه ئینسان به ته‌نیا و له ڕوانگه‌ی خۆیه‌وه پێی بگا. ئه‌خلاق په‌یوه‌ندی به كۆمه‌ڵی ئینسانه‌كان و پێویستی ئه‌وانه‌وه ههیه. له فه‌لسه‌فه‌دا ئه‌خلاق په‌یوه‌ندی به بیر، لێكۆڵینه‌وه‌و لۆژیكه‌وه ههیه هه‌تا ئه‌وه كه په‌یوه‌ندی به ئینسانه‌كان و شه‌رت و مه‌رجی ئه‌وان له به‌رانبه‌ری یه‌كتریدا هه‌بێ. به‌ڵام ئێمه به‌رپرسایه‌تی ئه‌خلاقیمان له‌به‌رانبه‌ر بیر و لۆژیكدا نییه به‌ڵكوو به‌رپرسایه‌تیمان وه‌ك ئینسان له‌به‌رانبه‌ر یه‌كتریدا ههیه.
بۆ كه‌سانێكی دیكه ئه‌خلاق په‌یوه‌ندی به ڕووانین، مه‌به‌ست و هه‌موو ئهو شتانه‌ی په‌یوه‌ندی به خودی خۆیانه‌وه ههیه، ههیه. به‌ڵام ئه‌خلاق به‌ر له هه‌موو شتێك په‌یوه‌ندی به‌وه‌وه ههیه كه ئێمه چۆن له‌گه‌ڵ یه‌كتری هه‌ڵسوكه‌وت و مامه‌ڵه ده‌كه‌ین.
ده‌راوسێیه‌كی من له شه‌ڕه‌كانی سێربستاندا به‌شداری كردبوو. له شه‌ڕه‌كاندا بۆی ده‌ركه‌وتبوو كه لایه‌نی دژبه‌ری شه‌ڕكه‌ر له شه‌ڕه‌كاندا چه‌كی “بووفورش”ی سویدی بهكار هێناوه. من له‌و باوه‌ڕه‌دا نیم ئه‌وانه‌ی كه كه‌وتوونه‌ته به‌ر ته‌قه‌ی چه‌كی سویدی هزرو چۆنییه‌تی بیركردنه‌وه‌ی ئێمه‌یان به‌لاوه گرینگ بێت. پرسیار ئه‌وه‌یه كه بۆچی ئێمه پاسیڤ و بێده‌نگین له‌كاتێكدا چه‌كه‌كان، فابریكاكانمان به‌جێ دێڵن و به‌ره‌و به‌ره‌كانی شه‌ڕ ده‌نێردرێن. ئێمه باش ده‌زانین كه ئهو چه‌كانه بهكار ده‌برێن. كه كارئاسانی بۆ ده‌ربڕینی ده‌ژكرده‌وه بكرێ له خۆیدا كرده‌وه‌یه. لێره‌دا ئه‌خلاق له ئێمه ده‌خوازێ و ئه‌ركی ئینسانی ده‌كه‌وێته سه‌ر شانی ئێمه كه جیاواز له‌وه ئایا كرده‌وه‌كانمان یاساین، نایاساین یان پاسیڤ و بێده‌نگن، هه‌ڵوێست وه‌ربگرین.
گاندی ده‌یگووت ئه‌وه‌ی ڕاستی بێت بێ ئه‌ملاوئه‌ولاشه (موتڵه‌قه). به‌ڵام ئه‌وه‌شی گوتووه كه تێگه‌یشتنی ئێمه له ڕاستی گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت. كه‌س ناتوانێ تێگه‌یشتنی موتڵه‌قی له سه‌ر ڕاستی هه‌بێ. ویژدان له‌ژێر كاریگه‌ری هه‌لوومه‌رجه مێژووییه‌كان و ئه‌زموونه كه‌سییه‌كانی مرۆڤه‌وه دیاری ده‌كرێ. هه‌ربۆیه نافهرمانی مه‌ده‌نی خوێندنه‌وه‌یه‌كی ئاسایی ئه‌خلاقی كۆمه‌ڵگه‌یه. ئه‌م ئه‌خلاقه به‌هۆی دیالۆگ و وتووێژ له‌گه‌ڵ به‌ره‌ی دژبه‌ر و تێگه‌یشتنه‌كه‌ی دواتر له ماوه‌ی مه‌حكه‌مه كردنێكدا پاش ئه‌نجامدانی كرده‌وه‌یه‌كی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌خرێته بواری تاقیكردنه‌وه.
هه‌تا كاتێك بهرههڵستكاری له شێوه‌یه‌كی كراوه و فه‌رمیدا به‌ڕێوه ده‌چێ ئه‌وه خه‌ڵكی دیكه هان ده‌درێ كه له دیالۆگ و گفتوگۆدا به‌شداری بكه‌ن. كراوه‌یی بنه‌مایه بۆ دیالۆگ و ڕێكه‌وتن. هه‌روه‌ها له لایه‌كی دیكهوه بنه‌ماشه بۆ ئه‌وه لایه‌نی دژبه‌ر بتوانێ له كرده‌وه‌كانی من ڕه‌خنه‌ی خۆی بگرێ. كراوه‌یی من ناچار ده‌كا كه به‌رگری له كرده‌وه‌كانم بكه‌م. شیانی ئه‌وه كه ڕه‌خنه‌ت لێ بگیردرێ له خۆیدا ده‌بێته هۆی درووستبوونی دیوارێكی قایم له دژی ئه‌خلاقێكی داخراوی سێكتاریستی. هه‌موو گرووپێكی به‌رهه‌ڵستكار ده‌بێ كراوه‌و ئاوڵا بێ كه هه‌ڵه ده‌كا و ده‌بێ پێ له هه‌ڵه‌كانی خۆشی بنێ.
كاریگه‌ری نافهرمانی مه‌ده‌نی وه‌ك هاندانێكی ئه‌خلاقی نه ته‌نیا له‌سه‌ر دۆست و هه‌ڤاڵانی تێكۆشه‌ران به‌ڵكوو له‌سه‌ر خه‌ڵكی دیكه‌ش ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ههیه. ئه‌مه واده‌كا كه نافهرمانی مه‌ده‌نی له‌گه‌ڵ ئهو ئامانجانه‌ی كه ڕه‌چاوی ئه‌خلاقی تێدا ناكرێ، یان به واتایه‌كی دیكه له ڕوانگه‌ی گشتییه‌وه نادرووستن، نه‌گونجێ.
به‌ڵام دیسان هه‌ڵده‌كه‌وێ و ده‌كرێ ئاماژه به خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی خراپیش بكرێ. كاتێك گرووپێكی به‌رهه‌ڵستكار به‌هۆی كرده‌وه‌كانیانه‌وه شیان و ده‌رگای دیالۆگ له‌گه‌ڵ لایه‌نی دژبه‌ر داده‌خه‌ن ئه‌وه ئه‌وان به‌م كرده‌وه‌یه‌یان زیاتر ده‌سته‌ڵاتی دژبه‌ر ده‌سه‌لمێنن. به داخستنی ده‌رگای دیالۆگ شیانی هاووڵاتیان بۆ تێگه‌یشتن له كێشه‌كه‌و بۆ ئه‌وه ئه‌وانیش بۆچوونه‌كانی خۆیان له‌سه‌ر هه‌ڵمه‌ته‌كان ده‌رببڕن له كه‌می دهدا و ئه‌مه‌ش له‌خۆیدا ده‌بێته هۆی پشتگیری زیاتر له لایه‌نی دژبه‌ر.
لێره‌دا ئێمه بازنه‌یه‌ك ده‌بینین. له‌م بازنه‌یه‌دا، نافهرمانی مه‌ده‌نی به ده‌وری هه‌مان ئه‌خلاق، هه‌مان شێواز و مێتود و هه‌مان ئامانج و ئامراز خول ده‌خواته‌وه. ڕاسته هێندێك جار ناكۆكی و هه‌ڵبه‌ز و دابه‌ز ده‌كه‌وێته نێو بازنه‌كه، به‌ڵام پێكهاته‌ی نێو بازنه‌كه قه‌د له یه‌ك دانبڕدرێن و له‌یه‌ك جوێ نابنه‌وه.
دیمۆكراسی وه‌ك بنه‌ما:
خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی به‌زۆری له ترادیسیۆنی لیبراڵییه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌و پێشكه‌وتووه. هاووڵاتیان هه‌میشه له‌گه‌ڵ كێشه‌ی دیله‌مای وڵاته مۆدێڕن و دیمۆكراته‌كاندا به‌ره‌وڕوو بوون. له‌م نێوه‌دا ههوڵ دراوه به هۆی ئامرازه دیمۆكراتیكه‌كان، كه‌مایه‌تییه‌كان بپارێزرێن و ئیده‌ئالی به‌رزی ئه‌وان كه‌متر له لایه‌ن زۆرایه‌تییه‌وه پێشێل بكرێ.
دیمۆكراسییه ڕۆژئاواییه‌كه‌ی ئێمه له‌گه‌ڵ دوو دیله‌مای بنچینه‌یی به‌ره‌وڕوویه:
یه‌كه‌م؛ هه‌ژاره‌كان، بێ خانووبه‌ره‌كان، بێكاره‌كان و هه‌روه‌ها ئه‌وانه‌ی به‌گشتی له‌ژێر ته‌وژمدان له جیهانی ڕۆژئاوادا له كه‌مایه‌تیدان. هه‌ر له به‌ر ئه‌م له كه‌مایه‌تی بوونه‌شیاندا ناتوانن له ڕێگای ده‌نگدانه‌وه بگه‌نه مافه‌كانی خۆیان.
دووه‌م؛ كرده‌وه‌كانی ئێمه كاریگه‌ری له‌سه‌ر خه‌ڵكێكی زۆر له ده‌ره‌وه‌ی ئێمه داده‌نێ كه له ڕاستیدا ئه‌وانیش مافی ده‌نگدانیان نییه. ئه‌وانه‌ی كه له به‌ر بوونی نه‌زمی نایه‌كسانی جیهانی له برسان ده‌مرن یان ئه‌وانه‌ی به‌هۆی چه‌كه‌كانی ئێمه‌وه ده‌كوژرێن، هیچ مافێكی هه‌ڵبژاردنیان نییه كه بتوانن شوێن له‌سه‌ر ئهو پرسانه دابنێن كه په‌یوه‌ندی به‌وانه‌وه ههیه. ئه‌وان دوور و جیاواز له ئێمه له‌و به‌ری سه‌رتۆپی زه‌وی ده‌ژین.
ئه‌گه‌ر ئێمه ئه‌وانه له بیر بكه‌ین كه كرده‌وه‌كانی ئێمه كاریگه‌ری له‌سه‌ریان داده‌نێ ئه‌وه دیمۆكراسیمان به‌ده‌ستی خۆمان له‌چاڵ ناوه. ئێمه له سیسته‌مێكی گلۆبالدا ده‌ژین كه ئینسانه‌كان له یه‌كتری جوێ كراونه‌ته‌وه. ده‌كرێ ئه‌مه ناو بنێین ئاپارتایتی گلۆبال. ئاپارتاید له زمانی ئه‌فریقایی، ئه‌فریقای باشووره‌وه له سه‌ر بنچینه‌ی وشه‌ی ئاپارت apart یانێ به‌جیا و دوور له یه‌كتری ژیانكردن، سه‌رچاوه‌ی گرتووه. ئێمه‌ی سویدی ده‌توانین بۆ كوێی جیهانی سێهه‌م پێمانخۆش بێت سه‌فه‌ر بكه‌ین. به‌ڵام هه‌ژاره‌كانی جیهانی سێهه‌م بۆیان نییه پێ بنێنه نێو وڵاته‌كه‌ی ئێمه. له ئوروپادا ته‌نانه‌ت گومریكی به‌رگری له دژی شتوومه‌كه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی یه‌كیه‌تی ئوروپا داندراوه. جیهانی سێهه‌م بۆی نییه بێ و به هۆی شتوومه‌كه هه‌رزانه‌كانی له‌گه‌ڵ ئێمه پێشبڕكێ بكا. ئه‌مه ته‌نیا دوو نموونه‌ی چكۆڵه بوو بۆ ئه‌وه نیشان بدرێ كه چۆن ناسیۆنالیزم و سیسته‌مه ئابوورییه‌كان، دیمۆكراسی چاڵ ده‌كه‌ن.
ته‌نیا له دیمۆكراسییه‌كانی ڕۆژئاوادا له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی كه‌ڵك وه‌رناگیردرێ. خه‌ڵك له سیسته‌مه دیكتاتۆرییه‌كانی جیهانی سێهه‌م و حكوومه سۆسیالیستییه تاك حیزبییه‌كانیشدا به‌شێوه‌یه‌كی كراوه‌و فه‌رمی و دوور له توندوتیژی یاساكان له‌ژێر پێ ده‌خه‌ن. سهرهڕای مه‌ترسی زۆر واوێده‌چێ زیاتر له وڵاته دیكتاتۆرییه‌كان هه‌تا دیمۆكراتیكه‌كان له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی كه‌ڵك وه‌ربگیردرێ. له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا ده‌كرێ هێندێك نموونه‌ی وه‌ك دیمۆكراتیزه‌كردنی وڵاتانی ئوروگوای، شیلی، ئارژانتین و سه‌ركه‌وتنه‌كانی بیرجیاكانی ئوروپای ڕۆژهه‌ڵات له سه‌رده‌می دیكتاتۆری سۆڤیه‌تیدا له ڕێگای خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نییه‌وه ناو به‌رین.
دینامیكی شێوازی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له‌خۆیدا له دیمۆكراسییه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێ و هه‌ر ئه‌ویش به‌بنه‌ما ده‌گرێ بۆ پێكهێنانی دیالۆگ و گفتوگۆ. مه‌حكه‌مه لانیكه‌م زه‌مانه‌تی ئه‌وه ده‌كا كه شیانێك بۆ دیالۆگ وه‌دیبێت. كه‌سێك ده‌ڵێ كرده‌وه‌كان ڕاستن و له جێی خۆیان دان، كه‌سێكی دیكه به‌پێچه‌وانه كرده‌وه‌كانی پێ هه‌ڵه‌یه. هه‌ر پێكهێنانی ئه‌م دیالۆگه‌شه كه خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له شێوه‌كانی دیكه‌ی خه‌بات وه‌ك بایكۆت، مانگرتن و هه‌ڵمه‌تی ڕاسته‌وخۆ جوێ ده‌كاته‌وه. ئه‌م شێوازانه له‌خۆیاندا زیاتر وه‌ك ئامرازی ته‌وژم خستنه‌سه‌ر چاویان لێده‌كرێ. به‌پێچه‌وانه لایه‌ن و ڕووی ئه‌خلاقی له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا وه‌ك بنه‌ما بۆ دیالۆگ، نایهه‌وێ دژبه‌ره‌كه‌ی به‌زۆر و له‌ژێر ته‌وژمدا بۆ دیالۆگ ڕاپێچ بكا.
ئه‌لێكساندر پێچزنیك Aleksander Peczenik پرۆفیسۆر له مافناسی گشتی له‌زانكۆی لوند [سوید] به‌رهه‌مێكی پڕبایه‌خی له‌سه‌ر فه‌لسه‌فه‌ی ماف نووسیووه كه پێویسته خوێندكاره‌کانی مافی ده‌وره‌ی پارێزه‌ری و دادوه‌ری وه‌ك ده‌رس بیخوێننه‌وه. له‌م كتێبه‌دا هاتووه كه خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی به‌شێكه له ده‌وڵه‌تی ماف و یاسا. یاسا كه‌موكووڕی ههیه. هه‌ربۆیه قازییه‌ك ناچاره له ڕووی عه‌قڵانییه‌وه پشتیوانی له حوكمێك بكا. هۆكاره قه‌زاییه‌كان بۆ دانی حوكمێك ته‌واو نین هه‌ربۆیه پێویسته بایه‌خه ئه‌خلاقییه‌كانیش له به‌رچاو بگیردرێن. له مافپه‌روه‌ری، پاراستنی یاسا و هه‌م خوێندنه‌وه‌شیان پێویسته لانیكه‌می نۆرمه ئه‌خلاقییه‌كان ڕه‌چاو بكرێن.
هه‌روه‌ها پێچزنیك ئاماژه به‌وه ده‌كا كه ماف له‌خۆیدا كاركردێكی ئه‌خلاقی یان ئه‌خلاق درووستكه‌رانه‌ی ههیه. به‌هه‌مان شێوه كه سزای تاوان كه‌متر ده‌بێته‌وه، هاوكات مه‌رجه‌كانی یاسای مافیش زۆرتر ده‌بن. من وای بۆده‌چم ئه‌گه‌ر ئه‌مه ڕاست بێت ئه‌وه له‌خۆیدا به‌و مانایه‌ش ده‌بێ كه دینامیكێكی وا له كاركردی یاسای ئه‌خلاق درووستكه‌رانه‌دا ههیه كه له خۆیدا ده‌بێته هۆی په‌ره‌گرتنی زیاتری نافهرمانی مه‌ده‌نی. ئه‌گه‌ر هاتوو خه‌ڵك وشیاریان له‌سه‌ر ویژدان و ئه‌خلاقی خۆیان فره‌تر بوو و كه‌متر خۆیان به‌خۆبوواردن خه‌ریك كرد، ئه‌وه كه‌موكووڕیه‌كانی یاساش زیاتر هه‌ست پێده‌كه‌ن. نافهرمانی مه‌ده‌نییه‌كی ئه‌خلاقی به‌هه‌مان شێوه‌ش ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی مافه‌كان زیاتر بچه‌سپێن و ورده‌و‌رده‌و له داهاتووی دووریشدا فه‌رمانبه‌ری له یاسا په‌ره بگرێ.
هۆكار زۆرن بۆ ئه‌وه كه هاوڵاتیان له ژیانی ئاسایی خۆیاندا فه‌رمانبه‌ری له یاسا بكه‌ن. “به‌ڵام له باشترین ده‌وڵه‌تی یاسایی جیهانیشدا هاووڵاتیان له‌باری ئه‌خلاقییه‌وه له‌سه‌ر شانیان نییه كه فه‌رمانبه‌ری له هه‌موو جۆره یاسایه‌ك بكه‌ن. یاساكان به‌هۆی ئینسانه‌كانه‌وه داندراون و هه‌ربۆیه ڕه‌نگه هێندێكیان هه‌ڵه بن. كامه سیسته‌می مافه، نه‌یانتوانیووه خۆی له ڕه‌خنه‌گرتن بێ به‌ری بكا. “
پێچزنیك له نێوان جۆره‌كانی نافه‌رمانیدا جیاوازی داده‌نێ. “نافهرمانی بێده‌نگ”، ده‌كرێ هه‌مان شت بێ كه من ناوم ناوه ”تاوانی یاسایی نهێنی”. پێچزنیك لێره‌دا كێشه‌یه‌كی ئه‌خلاقی ده‌بینێ. ” تاكێك به ته‌نیا ده‌توانێ خراپ له هۆكاری ئه‌خلاقی به‌رهه‌ڵستكاریكردن تێبگا. ته‌نیا له هه‌لوومه‌رجێكدا كه دژكرده‌وه‌كه‌ی كراوه‌و فه‌رمی ببێت ئهو شیانه‌ی بۆ ده‌ڕه‌خسێ كه زانیاری جێی متمانه له خه‌ڵكه‌وه وه‌ده‌ستبێبێ كه خه‌ڵك چلۆن كرده‌وه نافه‌رمانییه‌كه‌ی هه‌ڵده‌سه‌نگێنن”. به‌ڵام پێچزنیك پێیوایه نافهرمانی بێده‌نگی ته‌نیا ده‌توانێ له وڵاته دیكتاتۆرییه‌كاندا بهكار ببرێ.
بێجگه له‌وه نافهرمانی ده‌كرێ له وڵاته دیمۆكراتیكه‌كاندا كراوه و فه‌رمی بێت. بنه‌ما و چاوگی نافهرمانی ده‌بێ دوور له زۆر و توندووتیژی بێت. به پێی تێڕوانینه‌كانی پێچزنیك نافهرمانی مه‌ده‌نی ته‌نیا كاتێك جێی پشتگری و سه‌لماندنه كه ئاكامی فه‌رمانبه‌ری له یاسا خراپتر بێ له‌و ئاكامه خراپانه‌ی كه له دوای ئه‌نجامدانی كرده‌وه‌یه‌كی نافهرمانی مه‌ده‌نی وه‌دی دێن. من ئه‌م ڕوانگه‌یه‌ی پێچزنیك ئاوا ده‌خوێنمه‌وه كه ده‌بێ نافهرمانی مه‌ده‌نی ته‌نیا ئهو وه‌ختانه بهكار ببرێ كه فه‌رمانبه‌ری كردن له یاسا ده‌بێته كرده‌وه یان هه‌ڵسووكه‌وتێكی نائه‌خلاقی. لێره‌دایه كه من ڕوانگه‌کانی پێچزنیك نزیك به باس وخواسه‌كانی نێو بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل ده‌بینم.
به پێی بۆچوونه‌كانی پێچزنیك ئه‌گه‌ر بێتوو مافه ئه‌خلاقییه بنه‌ڕه‌تییه‌كانی مرۆڤ پێشێل بكرێن یان كاتێك تێكستی یاسایه‌ك له‌گه‌ڵ یاسایی بنچینه‌یی ناته‌بایی هه‌بێ ئه‌وه هۆكاری ئه‌خلاقی قایم هه‌ن كه له نافهرمانی مه‌ده‌نی كه‌ڵك وه‌ربگیردرێ. هێندێك جار به تێپه‌ربوونی وه‌خت هۆكاره‌كان بۆ به‌كارهێنانی نافهرمانی مه‌ده‌نی ئه‌وه‌نده به‌هێزن كه ئهو ده‌م نافهرمانی مه‌ده‌نی ته‌نانه‌ت ده‌بێته ئه‌ركیش. “ئه‌گه‌ر هاتوو ده‌وڵه‌تی دیمۆكراتیكی ماف، به شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام (سیسته‌ماتیك) و چوارچێوه‌یی (ستروكتورییانه) كه‌وته مه‌ترسی ته‌نانه‌ت هه‌ر تاكێك له باری ئه‌خلاقییه‌وه ده‌كه‌وێته سه‌ر شانی كه له ڕێگای نافهرمانی مه‌ده‌نییه‌وه به‌رگری له مافه ئازاد و بنچینه‌ییه‌كان بكا و هه‌روه‌ها له دژی كرده‌وه‌ی فراوانی له‌گه‌ڵ ئه‌خلاق نه‌گونجانی داموده‌زگا ده‌وڵه‌تییه‌كان هه‌ڵوێست بگرێ.
له‌به‌ر ئه‌وه هۆكاری باش بۆ پێره‌وی و فه‌رمانبه‌ری له یاسا ههیه هه‌ر بۆیه نابێ له كاتی ناپێویستدا له نافهرمانی مه‌ده‌نی كه‌ڵك وه‌رگیردرێ. پێچزنیك بۆ هه‌ڵسه‌نگاندی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی دوو مه‌رجی بنه‌ڕه‌تی ههیه: یه‌كه‌م، كاتێك ئامانج له ڕێگایه‌كی یاساییه‌وه وه‌دی نایه. دووه‌م، ده‌بێ كاریگه‌رترین و له هه‌مانكاتدا نه‌رمترین ئامرازی بهرههڵستكاری هه‌ڵبژێردرێ.
به‌ڵام كاریگه‌ری چییه‌و هه‌تا چه‌نده مرۆڤ ده‌بێ له چاوه‌ڕووانی وه‌دیهاتنی ئامانجدا له‌داهاتوودا ڕاوه‌ستێ؟ مه‌رجی بنه‌ڕه‌تی بۆ به‌رگری له خۆكردن بۆ ئه‌وه كه‌سێك له تاوانی ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌تێك قوتار بێ ئه‌وه‌یه كه ئهو كه‌سه له ڕاستیدا بسه‌لمێنێ كه كرده‌وه نایاساییه‌كه‌ی بۆ به‌رگری كردن له ژیان بووه. لێره‌دا مه‌ودایه‌كی ئه‌وتۆ بۆ ئهو كه‌سانه كه به هۆی كرده‌وه ناڕاسته‌وخۆ ناكاریگه‌رییه‌كانیان و هه‌ڵمه‌ت و بزووتنه‌وه په‌ره‌گرتووه‌كانیان ته‌نیا به ته‌مای وه‌دیهاتنی ئامانج له داهاتوودان، نامێنێته‌وه. بزووتنه‌وه‌ی سید ئاف هاوپ كه له هه‌ڵمه‌ته‌كه‌یاندا ته‌یاره‌ی هاوكی هه‌ڵگری چه‌كیان بۆ ئیندۆنیزیا له كار خست به‌هۆی ئه‌وه‌وه ئه‌م هه‌ڵمه‌ته‌یان وه‌ك به‌رگری له ژیان به‌دادگا سه‌لماند، ئازاد كران.
به‌ڵام ئه‌لێكساندر پێچزنیك له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا ڕێگه له به‌ر ده‌م شیانی دیكه ده‌كاته‌وه‌و ده‌ڵێ ئه‌نجامدانی نافهرمانی مه‌ده‌نی ته‌نانه‌ت وه‌ك كرده‌وه‌یه‌كی سیاسی پێویسته ئه‌گه‌ر بێتوو ڕێگه‌ی دیكه بۆ بهرههڵستكاری له هه‌وێڵدا نه‌مێنێ. كاتێك ڕێگاكان به‌هۆی مۆنۆپۆلی بیر له ماسمێدیا یان لاوازی و بێوازی سیاسه‌تمه‌داره‌کان له گوێگرتن بۆ ڕه‌خنه‌و سکاڵای لایه‌نی دیکه، ڕێگاکان ده‌به‌سترێن، ئه‌وه نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌توانێ له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا وه‌ك زه‌نگێكی وه‌خه‌به‌ر هێنه‌ره‌وه كاریگه‌ر بێت.
به هه‌ڵه تێكۆشانه ده‌ره‌وه‌یی پارلمانییه‌كان” و نافهرمانی مه‌ده‌نی وه‌ك هاوتا و هاومانا دیتراون. “ده‌ره‌وه‌یی پارلمانییه‌كان” ئهو كرده‌وه سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ن كه شیانی وه‌دیهاتنی ئامانج له ڕێگا و كاناڵی تێكۆشانی پارلمانه‌وه ناكرێ، بۆ نموونه وه‌ك ئه‌وه كاتێك ڕێكخستنه كڵێسه‌ییه‌كان له باتی داموده‌زگای ده‌وڵه‌تی ده‌ستپێشخه‌ری ده‌كه‌ن و بۆ خۆیان یارمه‌تی بێ ماڵه‌كان ده‌ده‌ن.
كێ ده‌ڵێ نافهرمانی مه‌ده‌نێ ده‌بێ وه‌ك تێكۆشانی ده‌ره‌وه‌ی پارلمانی چاوی لێبكرێ؟ نموونه بۆ تێكۆشانی نافهرمانی مه‌ده‌نی ناوه‌وه‌یی پارلمانی ئه‌وه‌یه كه كاتێك كۆمۆنه‌كان له‌دژ و به‌پێچه‌وانه‌ی بڕیاره‌كانی پارلمان ناوچه‌كانی خۆیان وه‌ك ناوچه‌ی دوور له چه‌كی ناوكی ڕاده‌گه‌یه‌نن یان ئه‌وه بۆ نموونه فه‌رمانداری سانفرانسیسكۆ [له ئه‌مریكا] كارمه‌نده‌كانی به‌شی كۆمه‌ڵایه‌تی شاره‌كه‌ی هان دهدا كه په‌نابه‌ره‌كان به پۆلیسی په‌نابه‌ر نه‌ناسێنن و ناوی ئه‌وان به پۆلیس نه‌ده‌ن.
كاتێك فه‌رانسا چه‌كی ناوكی له ده‌ریای ئارام تاقی كرده‌وه، كۆمۆنی شاری گوتهبۆرگ [له سوید] به‌پێچه‌وانه‌ی بڕیارو مافه پارێزراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت له كڕینی شتوومه‌كی فه‌رانسایی خۆی بووارد و بایكۆتی كرد. ته‌نانه‌ت ده‌وڵه‌ته نه‌ته‌وه‌ییه‌كان خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌كه‌ن. هه‌موو ده‌وڵه‌ته‌كانی ئه‌ندام له یه‌كیه‌تی ئوروپادا به‌شێوه‌یه‌كی كراوه له جێبه‌جێ كردنی هێندێك یاسا خۆ ده‌بوێرن. به‌پێی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك كه خودی یه‌كیه‌تی ئوروپا كردوویه‌تی، سوید له‌م نێوه‌دا له نێو وڵاتانی دیكه‌ی ئه‌ندامدا به‌رچاوتره.
واژه‌یه‌كی دیكه كه له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا باوه‌و بهكار ده‌برێ، “كاركردن له ده‌ره‌وه‌ی سیسته‌مه”. وه‌ك ئه‌وه وایه كه بۆ شوێنێكی دوور له سیسته‌م بار بكه‌ی و هه‌تا ده‌كرێ له‌وێ بژی. وه‌ك ئه‌وه وایه بگوترێ كه خۆپیشاندان و بڵاوكردنه‌وه‌ی تراكت و بڵاوكراوه كارێكه له ده‌ره‌وه‌ی سیسته‌م. خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ڕاست به‌پێچه‌وانه‌ی ئهو شته‌یه. بهرههڵستكاری ڕاست له ناوه‌ڕاستی چاوگه‌ی سیسته‌می سیاسی، ئابووری و قه‌زاییدا ئه‌نجام ده‌درێ. هه‌ر ئه‌مه‌شه كه ڕه‌نگه نافهرمانی مه‌ده‌نی وا به‌هێز و كاریگه‌ر كردبێ. نافهرمانی مه‌ده‌نی ته‌نیا داواو پاڕانه‌وه نییه به‌ڵكوو ئهو بۆ خۆی ده‌چێته نێو سیسته‌م و له‌وێش سێبه‌رێكی ئه‌گه‌ر چی كزیش بێ له‌وێ درووست ده‌كا. نافهرمانی مه‌ده‌نی سیسته‌م داده‌چڵه‌كێنێ و ناچاری ده‌كا ڕێگای نوێ هه‌ڵبژێرێ.
ناتوندوتیژی:
شه‌وێك خه‌وم لێنه‌ده‌كه‌وت و له گه‌ڵ خۆمدا كه‌وتمه بیركردنه‌وه كه ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌س نافهرمانی نه‌كا، ئه‌ی ئهو ده‌م فه‌رمانبه‌ری چی لێدێت و چلۆن دێته پێش چاو؟ هه‌رچی بیرم كرده‌وه، ئه‌نجامی ئه‌تۆم ده‌ست نه‌كه‌وت. چوونكه له حاڵه‌تێكی ئاوادا ئهو كات چه‌مكێكمان به‌ناوی فه‌رمانبه‌ری نه‌ده‌بوو. مادام كه‌س نافهرمانی نه‌كا ئیتر فه‌رمانبه‌ری وه‌ك چه‌مك مانای نامێنێ. ئه‌گه‌ر فه‌رمانبه‌رییه‌ك ههیه، ده‌بێ وای دابنێن كه ئهو فه‌رمانبه‌رییه، دڵخوازانه‌یه‌و هیچ چه‌شنه زۆر و پاڵه‌په‌ستۆیه‌كی له پشته‌وه نییه. ده‌نا ئیتر ئه‌وه نابێته فه‌رمانبه‌ری و ده‌بێته زۆر و ناچاركردن. ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێك له‌باری فیزیكی یان سایكۆلۆژییه‌وه به زۆر ناچار به‌فه‌رمانبه‌ری كرا، ئه‌وه ئیتر فه‌رمانبه‌ری نییه به‌ڵكوو نافه‌رمانییه.
ئێمه ناتوانین به منداڵێك كه قیژواژ و قوله‌فڕكێ ده‌كا و له‌ناچاریدا لێده‌گه‌ڕێن چ ده‌كا با بیكا، بڵێین نافهرمانی ده‌كا. یان ئه‌وه ناتوانین به كه‌سێكیش كه به‌هۆی حاڵه‌تی تایبه‌تی سایكۆلۆژی “ناچاری بیر” خۆبه‌خۆ دژكرده‌وه‌یه‌ك له‌خۆ نیشان دهدا، بڵێین نافهرمانی ده‌كا. بۆ ئه‌وه له بنه‌ڕه‌تدا فه‌رمانبه‌ری هه‌بێ ده‌بێ نافه‌رمانیش وه‌ك ڕێگایه‌كی ئازادی هه‌ڵبژاردن شیانی هه‌بێ. نافهرمانی له خۆیدا په‌یوه‌ندییه‌كی ڕاسته‌وخۆی له‌گه‌ڵ فه‌رمانبه‌ری ههیه. یه‌ك له‌وان بۆ ئه‌ویتریان دانانه‌وێنێ به‌ڵكوو ئه‌م دووانه هه‌موو كاتێك له خه‌بات له‌دژی یه‌كتریدان. به كورتی نافهرمانی بنه‌مایه بۆ فه‌رمانبه‌ری.
به هه‌مان شێوه‌ش ناتوندوتیژی هه‌موو كاتێك ئهو جۆره په‌یوه‌‌ندییه‌ی له‌گه‌ڵ توندوتیژی ههیه. ناتوندوتیژی له‌خۆیدا به‌ره‌وڕوو بوونه‌وه‌یه. هه‌ربۆیه ناكرێ و بێ مانایه كه به‌‌كرده‌وه‌ی وه‌ك تراكت بڵاوكردنه‌وه‌و خۆپیشاندانی ئارام بگوترێ ناتوندوتیژی. به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو له خۆپیشاندانێكدا توندوتیژی بهكار برا ئه‌وه ئهو ده‌م ناتوندوتیژی وه‌ك چه‌مك مانا دهدا.
گاندی چه‌مكی “ساتیاگراها”ی satyagraha بۆ ته‌واو كردن و پڕمانادانی ناتوندوتیژی بهكار ده‌برد. “ساتیا” satya یانێ ڕاستی و له وشه‌ی “سات” sat وه وه‌رگیراوه كه ئه‌ویش له‌خۆیدا مانای بوون دهدا. “ئاگراها “agraha یانێ قایمگرتن. گاندی “ئاگراها”ی وه‌ك وشه‌ی هاومانای هێز بهكار ده‌برد. كه‌واته”ساتیاگراها” یانێ هێزی ڕاستی.
كامپانیا یان هه‌ڵمه‌تێكی ساتیاگراهایانه ئه‌وه‌یه‌و به‌و شێوه‌یه پێناسه ده‌كرێ كه گرووپێكی به‌رهه‌ڵستكار هه‌تا ڕاستی وه‌ده‌ست نه‌هێنی و به‌قایمی نه‌یگرێ ئه‌وه ده‌ست له بهرههڵستكاری هه‌ڵناگرێ. ئه‌مه له‌خۆیدا نزیك به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌یه كه زۆر له تێكۆشه‌ران له ڕۆژائاو ده‌یكه‌ن. لێره به بێ ئه‌وه‌ی ئامانج وه‌ده‌ست هاتبێ، تێكۆشه‌ران له سه‌ر ئه‌م پرس بۆ سه‌ر ئهو پرس و له‌سه‌ر ئه‌م هه‌ڵمه‌ت بۆ سه‌ر ئهو هه‌ڵمه‌ت بازبازێن ده‌كه‌ن. چه‌مكی ساتیاگراهایای گاندی ده‌توانێ زۆر باش به‌شێك له هۆكاری پشته‌وه‌ی به ئامانج نه‌گه‌یشتنی بزووتنه‌وه به‌رهه‌ڵستكارییه‌كانی ئیمڕۆ ڕوون بكاته‌وه. زۆر جار بهرههڵستكاری له نیوه‌ی ڕێگا به‌ر له‌وه‌ی بگا به ئامانجی دیاریكراو، له‌خۆیدا هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه. ئه‌مه له‌خۆیدا ده‌بێته هۆی ناهومێدی و كشانه‌وه‌ی تێكۆشه‌ره‌كان له گۆڕه‌پانی خه‌بات. ئه‌وانه‌ش كه له بزووتنه‌وه‌كاندا ده‌مێننه‌وه، له ترسی به‌ئامانج نه‌گه‌یشتن و تێكشكان، تێكۆشانه‌كانیان ڕوو له كه‌می دهدا.
له به‌ر ئه‌وه‌ی ڕاستی به‌ته‌واوه‌تی لای كه‌س نییه، به‌هه‌مان شێوه‌ش ڕاستی به‌هۆی به‌كارهێنانی توندوتیژی وه‌ده‌رناكه‌وێ. ساتیاگراهایا به مانای له‌سه‌ره‌خۆیی و سیمپاتییه. له‌سه‌ره‌خۆبوون و هێوری له‌خۆیدا به مانای زه‌جر و ناڕه‌حه‌تی وه‌كۆڵگرتنه. هه‌ر بۆیه به پێی بۆچوونه‌كانی گاندی نافهرمانی مه‌ده‌نی به‌شێكی پێویست و گرینگه له ساتیاگراهایا.
چه‌مكی ناتوندوتیژی له سێ هه‌لوومه‌رجدا بهكار ده‌برێ. له‌كاتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا له‌و كاته‌دا شیانی گیران و زیندانی كردن ههیه، له كاتێكدا تێكۆشه‌رێك بۆ به‌رگریكردن له‌خۆی و له به‌رانبه‌ر توندوتیژیدا ئهو له ناتوندوتیژی كه‌ڵك وه‌رده‌گرێ و هه‌روه‌ها له نێوه‌وه‌ی ڕێكخراوه‌كه‌ی خۆیدا بۆ كه‌م كردنه‌وه‌ی توندوتیژی.
ناتوندوتیژی به شێوه‌یه‌كی ئاسایی یانێ به‌بێ توندوتیژی یان خه‌بات له دژی توندوتیژی. كاتێك به‌ر له هه‌ڵمه‌ت یان هه‌ر كرده‌وه‌یه‌كی بهرههڵستكاری ده‌گوترێ كرده‌وه‌كان ناتوندوتیژین، ئه‌مه له خۆیدا ده‌بێته هۆی ئه‌وه كه هه‌م پۆلیس و هه‌م به‌شداربووانی هه‌ڵمه‌ت هه‌ست به ئارامی و دوور له شڵه‌ژان بكه‌ن. به پێچه‌وانه‌ش كرده‌وه‌ی توندوتیژی شوێنه‌واری ڕۆخێنه‌ری فیزیكی و سایكۆلۆژی به‌دواوه ده‌بێ و شتێكه كه ده‌بێته هۆی پێكهێنانی شڵه‌ژان و پانیك. هه‌ڵاتن و قیڕان و ده‌نگ به‌رزكردنه‌وه له كاتی خۆپیشانداندا ئهو نموونانه‌ن كه ده‌كرێ ببنه هۆكار بۆ پرۆڤۆكاسیۆن و خۆتێوه‌گلاندانی پۆلیس.
توندوتیژی له نێو بزووتنه‌وه‌ی ناتوندوتیژیدا به‌و مانایه‌یه كه كه‌سێك له باری فیزیكی و سایكۆلۆژییه‌وه بریندار یان زه‌ره‌مه‌ند ده‌كرێ و ئهو كه‌سه بۆ سارێژبوونه‌وه قۆناغێكی سه‌ختی به سه‌ردا تێده‌په‌ڕێ. وه‌ك مرۆڤ ڕه‌نگه دژوار بێ كه به‌ته‌واوه‌تی له توندوتیژی به دوور بین. كاتێك ئێمه بۆ داماڵینی تۆپه‌كانی هاوبیتی بووفورش كه له ڕێگای ئاسنه‌وه ده‌گوازرانه‌وه، به قه‌تار چووینه كریستینه‌هامن Kristinehamn. چوونی ئێمه له ڕێگای قه‌تاره‌وه‌و كڕینی بلیتی قه‌تار له خۆیدا به‌و مانایه بوو كه ئێمه بوبوینه یارمه‌تیده‌رێكی ماڵی بۆ ئهو شه‌ریكه قه‌تاره‌ی كه له هه‌مانكاتدا چه‌كه‌كانی بووفورشی ده‌گواسته‌وه‌و به جۆرێك به‌شدار بوو له كڕین و گواستنه‌وه‌ی چه‌كوچۆڵدا. ئێمه به‌و كاره‌مان، ناڕاسته‌وخۆ له‌سه‌ركوتی ئینسانه‌كان له هیند و پاكستان كه تۆپه‌كانی بۆ ده‌گوازرایه‌وه به‌شداریمان كرد.
هه‌ربۆیه به‌كارهێنانی وشه‌ی ناتوندوتیژی له‌خۆیدا ده‌بێ مانایه‌كی نوێی له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ خه‌بات له دژی توندوتیژیدا لێ بكرێ. بهرههڵستكاری هه‌موو كاتێك ده‌بێ له‌دوو به‌ره‌دا ئه‌نجام بدرێ. به‌ره‌ی یه‌كه‌م خه‌باتێكی سیاسییه له دژی نایه‌كسانی له كۆمه‌ڵگه‌دا و به‌ره‌ی دووه‌م خه‌باتێكه له دژی خودی توندوتیژی. سه‌رچاوه‌ی به‌ره‌ی دووه‌م له‌خۆیدا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ڕووانینی ڕه‌خنه‌گه‌رانه‌ی فیمینیسته‌كان له دژی ترادیسیۆنی خه‌باتی ناتوندوتیژی له ساڵه‌كانی حه‌فتادا. بزووتنه‌وه‌ی ژنان بهرههڵستكاری وه‌ك خه‌باتێكی هاوبه‌ش و یه‌كگرتوو دیت كه هاوكات ده‌بوایه وه‌ك خه‌باتێكی نێوخۆیی له نێو خودی بزووتنه‌وه به‌رهه‌ڵستاكارییه‌كانیش به‌ڕێوه‌چووبایه.
بۆچی ناتوندوتیژی؟
له نه‌وه‌ده‌كان به‌دواوه به‌كاربردنی توندوتیژی له كاتی خۆپیشانه‌كاندا فره‌تر بووه. من له‌و بڕوایه‌دام ئه‌مه له به‌ر ئه‌وه بووه كه خۆپیشاندانه یاساییه‌كان وه‌پشت گوێ خراون. توندوتیژی به‌كارده‌بردرێ بۆ ئه‌وه تین و گوڕی زیاتر به هه‌ڵمه‌ته‌كان بدرێ. ئه‌م پڕۆڤۆكاسیۆنانه ده‌كرێ وه‌ك جۆره شانۆیه‌ك ببیندرێن كه له‌ودا ههوڵ ده‌درێ به‌هه‌ر شێوه‌یه‌ك كه ده‌گونجێ، ئامانجه‌كان بپێكرێن. به‌هه‌ر شێوه‌یه‌ك هه‌بووه، خه‌ریكه بیروڕای سیاسی گشتی له دژی ئهو جۆره خۆپیشاندانانه هه‌ڵبگه‌ڕێته‌وه. ئهو جۆره خۆپیشاندانانه له‌خۆیاندا ده‌بنه دژی سیاسه‌ت و تێیاندا ئهو شیانانه‌ی كه ڕه‌نگه ببنه هۆی دانی بریاری هاوبه‌ش له كیس ده‌چن.
بۆ ئه‌وه له خه‌باتدا، توند و تیژی بهكار نه‌برێ، دوو هۆكاری بنه‌ڕه‌تی ههیه؛ یه‌كه‌م كرده‌وه‌و دووه‌م ئه‌خلاق. گاندی و لێكۆڵه‌ره‌وه‌ی بهرههڵستكاری باكووری ئه‌مریكا گین شارپ هه‌ر دوو له‌و بڕوایهدان كه خه‌باتی ناتوندوتیژی له خه‌باتی تێكه‌ڵ به توندوتیژی كاریگه‌رتره. توندوتیژی، توندوتیژی به‌دووادا دێ به‌ڵام ناتوندوتیژی به پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌یه. ڕاسته ته‌نانه‌ت له خه‌بات و بهرههڵستكاری مه‌ده‌نیدا مرۆڤه‌كان ژیانیان له‌ده‌ست ده‌ده‌ن به‌ڵام قوربانییه‌كان له خه‌باتی تێكه‌ڵ به توندوتیژیدا هه‌میشه فره‌تره. هێندێك كه‌س زۆر به تێڕادیتووییه‌وه ده‌ڵێن كه خه‌باتی ناتوندوتیژی ئیمڕۆ كاریگه‌رترین شێوازی خه‌باته له كۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا. ئه‌وانه‌ی كه‌وا ده‌ڵێن ڕه‌نگه خه‌باتی گه‌ریلایی و چه‌كداری له شوێنهكانی دیكه‌ی جیهان بسه‌لمێنن و هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ش بڵێن كه به‌كارهێنانی توندوتیژی چه‌كداری له‌دژی هێرشی بێگانه بۆ سه‌ر وڵاته‌كه‌مان ڕه‌وایه.
ده‌كرێ له ڕوانگه‌ی ئه‌خلاقیشه‌وه یان وێرای ئه‌خلاق وه‌ك بنه‌ماگرتن لایه‌نگری له خه‌باتی ناتوندوتیژی بكرێ. ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌وه‌مان لا په‌سه‌ند بێ كه ئینسان بایه‌خی بێ كۆتایی ههیه ئه‌وه هاوكات ده‌بێ ئه‌وه‌مان په‌سه‌ند بێ كه هه‌ر تاقه مرۆڤێك هه‌ر وه‌ك دوو یان هه‌زار مرۆڤی دیكه پێكه‌وه بایه‌خی بێ كۆتایی و جۆراوجۆری ههیه. زۆر كه‌سی دیكه هه‌ن كه به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه بیر ده‌كه‌نه‌وه. دوو كه‌س بایه‌خیان له تاقه كه‌سێك فره‌تره‌و هه‌ربۆیه ده‌كرێ كه‌سێك بكرێته قوربانی بۆ ئه‌وه دوو كه‌س ڕزگاریان ببێ. هه‌ربۆیه لێره‌دا بنه‌ما و شه‌رتی بنه‌ڕه‌تی ئه‌وه‌یه كه بایه‌خه‌كانی كه‌سێك بێ كۆتایی نین به‌ڵكوو له چوارچێوه‌دان. ئهو كه‌سانه له‌و ڕووه‌وه كه بایه‌خه‌كانی تاك له چوارچێویه‌‌كی به‌رته‌سكراودا داده‌نێن، هه‌ر له‌و ڕوانگه‌شه‌وه ده‌ڵێن ده‌كرێ تاقه‌كه‌س له به‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی كۆمه‌ڵگه بكرێته قوربانی.
ئه‌وانه‌ی كه ده‌ڵێن بایه‌خه‌كانی ئینسان بێ كۆتایین، له‌و بڕوایهدان كه هه‌میشه جێگره‌وه یان ئه‌لته‌رناتیڤ بۆ توندوتیژی ههیه. له جیهانێكی پێچه‌ڵپێچدا شیانی هه‌ڵبژاردنی زۆروزه‌به‌ن و بێ كۆتایی ههیه. له نێوان ژیان و مردندا یه‌ك هه‌ڵبژاردن له خۆیدا له گریمانه ده‌چێ. له‌و گریمانه‌دا كه له نێوان ئه‌وه‌دا نه‌نكه پیره یان سه‌ربازێكی دوژمن، یه‌ك بكوژرێ، یه‌ك هه‌ڵبژێرین، شتێك له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمڕۆی ئێمه به ده‌سته‌وه نادا.
كه‌سانی دیكه هه‌ن ده‌ڵێن ئێمه هه‌موو كاتێك ناتوانین ئه‌ركه ئه‌خلاقییه‌كانی خۆمان جێبه‌جێ بكه‌ین. له باردووخێكی زۆر دژووارو كاتاسترۆڤدا ئێمه ده‌توانین ته‌نیا ئه‌وانه ڕزگار بكه‌ین كه ڕزگاركردنیان له چوارچێوه‌ی هێز و ده‌سته‌ڵاتی ئێمه دایه. له باری ئه‌خلاقییه‌وه درووست نییه كه نه‌مانتوانی خه‌ڵكی دیكه ڕزگار بكه‌ین و به‌جێمان هێشتن. له دیتنێكی له‌و شێوه‌یه‌دا ئه‌خلاق و تێگه‌یشتین لێكده‌هاڵێن. پیاوان و ژنانی ئاگركوژێنه‌وه پاش هه‌ر ڕووداو‌ێك بۆ ئه‌وه‌ی خۆیان زۆر ویژدان ئازاردیتوو نه‌بینن، كۆبوونه‌وه‌یان بۆ ده‌كرێ و به‌قسه‌كردن هێور ده‌كرێنه‌وه.
له كرده‌وه‌دا ئێمه ڕۆژانه بایه‌خی كه‌سانی دیكه كه‌م ده‌بینین. هێندێك جار گوێ بۆ ویست و دواخوازی هاوكاری خه‌ڵكانی دیكه ناگرین. من پێموایه پێویستم به تێگه‌یشتنێكی هه‌ر چه‌ند ڕواڵه‌تیش له‌م نێوه‌دا بێ، ههیه. بۆ نموونه من زۆر جار ده‌چم بۆ سینه‌ما. من ده‌توانم كاتی چوونه سینه‌مام بۆ ڕزگاركردنی كه‌سێك له برسیه‌تی یان كه‌سێك كه توندوتیژی هه‌ڕه‌شه‌ی لێده‌كات، ته‌رخان بكه‌م. ئێمه له جیهانێكی پێچه‌ڵپێچدا ده‌ژین. ئێمه ناتوانین به ته‌نیا هه‌موو گرفته‌كان چاره‌سه‌ر بكه‌ین. من له‌و بڕوایه‌دام ئه‌ركه ئه‌خلاقییه‌كان زیاتر وه‌ك گرووپ و كۆمه‌ڵگه ده‌كه‌وێته سه‌رشانی ئێمه هه‌تا وه‌ك تاك. به‌ڵام له هه‌مانكاتدا وه‌ك تاك ئهو ئه‌ركه ئه‌خلاقییه‌مان ده‌كه‌وێته سه‌ر شان كه ئهو هاوبه‌شییه له نێو ئێنسانه‌كاندا به‌هۆی كۆڕ، كۆمه‌ڵ و ڕێكخراو درووستكردنه‌وه‌وه، پێكبێنین و ئه‌ركه ئه‌خلاقییه‌كانی خۆمان له كرده‌وه‌دا جێبه‌جێ بكه‌ین. ناتوندوتیژی نه‌به‌ستراوه به هۆكاره پراكتیك و ئه‌خلاقییه‌كان، به‌ڵكوو بنه‌مایه بۆ خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی. له‌به‌ر ئه‌وه هه‌ڵمه‌ته‌كان و كاركرد و ئاكامی ئه‌وان ده‌بێ له‌چوارچێوه‌ی ئه‌خلاقدا جێبگرن، ده‌بێ باوه‌ڕ و متمانه درووست بكرێ. ئه‌گه‌ر هاتوو ده‌سته‌ی به‌رهه‌ڵستكار له هه‌ڵمه‌ته‌كانی دیكه‌دا توندوتیژی بهكار هێنا، ئه‌وه متمانه‌ی سه‌ره‌وه درووست نابێ.
به‌شی دووه‌م
هاوبه‌شییه‌تی له بهرههڵستكاری؛
له سه‌ر ئاماده‌كاری،
كێشه و هاوكاری
له به‌ره‌به‌ری خۆئاماده كردن بۆ هه‌ڵمه‌تێك هه‌میشه ترس و دڵه‌ڕاوكێیه‌كی زۆرم هه‌بووه. له زۆر بزووتنه‌وه‌ی جۆراوجۆر ئه‌زموونم ههیه. من و هه‌ڤاڵانم به هه‌زاران جار تووشی هه‌ڵه و كه‌موكووڕی بووین. به پێی ئه‌زموونه‌كانی من پێویستی ئینسانه نوێیه‌كان و كۆمه‌ڵه نوێیه‌كان، جیاواز بوون له‌وه‌ی که‌من بۆ خۆم چاوه‌ڕێم ده‌كرد. به‌ڵام هه‌ر كۆمه‌ڵه‌یه‌ك بۆ خۆی ده‌توانێ تۆڕێكی تایبه‌تی وا له ئه‌زموونه‌كان پێكه‌وه بنێ كه هه‌ڵه و تێكشكانه‌كان ڕابگرێ. هێندێك جار تۆڕه‌كه واقایم خۆ ده‌گرێ كه هه‌ڵمه‌ته نافه‌رمانییه‌كان ده‌توانن سه‌ركه‌ون. به هه‌مان شێوه‌ش هێندێك جار وه‌ك پێمان سه‌لمێندرا نه‌مانتوانیووه پێكه‌وه له هه‌ڵمه‌تێكدا سه‌ربكه‌وین.
له گه‌ڵاڵه‌ڕێژی هه‌ڵمه‌تێكی به‌رهه‌ڵستكاریدا، له ڕاستیدا خۆ ئاماده‌كردن كاتێكی كه‌می هه‌ڵمه‌ته‌که ده‌گرێ. خۆئاماده‌كردن بۆ هه‌ڵمه‌تیش ئه‌وه‌یه كه به سه‌ر ترسدا سه‌ركه‌وی و پشتگیری درووست بكه‌یت. هه‌روه‌ها خۆمان ئاماده ده‌كه‌ین بۆ ئه‌وه بتوانین ناكۆكییه‌كانی نێو گرووپه‌كه‌مان و له ده‌ره‌وه‌ی گرووپ و ناكۆكی له‌گه‌ڵ ڕێكخراو و ئه‌نیستیتۆی دیكه، چارسه‌ر بكه‌ین. بهرههڵستكاری له خۆیدا یانێ هه‌م چاره‌سه‌ری كێشه‌ی نێو خودی گرووپ و هه‌م ده‌روه‌ی گرووپ یانێ كۆمه‌ڵگا به‌گشتی.
بۆ ئه‌وه‌ی بتوانم وێنه‌یه‌ك له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا وه‌ک نموونه بێنمه‌وه، زۆر خێرا باسی گرووپی پلاگبیلی ناسراو به “نان نه‌ك بۆمبا” ده‌كه‌م كه چۆن خۆیانیان بۆ داماڵینی چه‌كی تریده‌نت سیسته‌م له ئینگلیز Tridentsystem یانێ سیسته‌می چه‌کی ناوکی بریتانیای گه‌وره [The UK nuclear weapons system] ئاماده كرد.
ئانیكا سپالده ده‌سپێشخه‌ری كرد و ئێمه‌ی بۆ كۆبوونه‌یه‌ك له دیسامبری 1997دا بانگهێشتن كرد. پێشنیاری ئانیكا ئه‌وه بوو كه ئێمه هه‌ڵمه‌تێك له ئینگلته‌ره ئه‌نجام بدهین و هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ش ئه‌وه ده‌بێ كه هێندێك به‌شی تریده‌نت سیسته‌م له كار بخه‌ین. گه‌ڵاڵه‌كه‌ش ئه‌وه بوو كه له ئۆگوستی ساڵی داهاتوودا ههڵمهتهكه ده‌ستپێده‌كرا و هه‌تا ساڵی 2000 هه‌ر چوار به‌له‌می هه‌ڵگری تریده‌نت بێكه‌ڵك ده‌كران. ئێمه وامان لێكدایه‌وه كه سه‌رجه‌م بیست ڕۆژمان بۆ خۆ ئاماده‌كردن ده‌وێ. ئێمه نه‌مانده‌ویست خۆمان تێكه‌ڵ به پرۆسێسێكی درێژخایه‌ن بكه‌ین به‌ڵكوو هه‌ڵمه‌تێكی به په‌له‌و كوتوپڕمان ده‌ویست. هه‌ربۆیه ئێمه بڕیارماندا كه هه‌ڵمه‌ته‌كه‌مان له مانگی مایدا ده‌ستپێبكه‌ین. یه‌كه‌م دانیشتنمان له ماڵی ئانیكادا بوو. له ماوه‌ی یه‌ك دوو جار پشووی حه‌وتووانه‌دا توانیمان وردهورده یه‌كتری بناسین. هه‌روه‌ها له‌و ماوه‌یه‌دا باسی ئه‌وه‌شمان كرد كه چیمان پێویسته و چی ده‌توانین بكه‌ین و چی ناتوانین بكه‌ین.
من بۆ خۆم نه‌مده‌ویست كه ئه‌مجاره‌ش بگیردرێم و بكه‌ومه زیندانه‌وه، هه‌ر بۆیه منیان وه‌ك ئه‌ندامی پشتگری دانا. ئهو چوار كه‌سه‌كه‌ی دیكه‌ش حازر بوون كه كاری له‌كارخستن و داماڵینی به‌له‌می تریده‌نت سیسته‌م بهئهنجام بگه‌یه‌نن. له كۆبوونه‌وه‌یه‌كی دیكه كه له مانگی ژووئه‌نی هه‌مان ساڵدا گیرا، پیاوێك له نێو گرووپه‌كه‌دا گووتی كه ئهو ناوێرێ له هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلدا له ئینگلته‌ره به‌شداری بكا. هه‌ر بۆیه ئهو خۆی له گرووپه‌كه كشانده‌وه.
له مانگی ژووئه‌ندا پشوویه‌كی پێویستمان وه‌رگرت و له كاره‌كانی پلاگبیل ماڵئاوایمان كرد. دوای پشووی هاوین له ماڵی ئانبریت دا جارێكیتر كۆبووینه‌وه. له یه‌كێك له‌و شه‌وانه‌دا، چه‌ند خزمێكی ئانبریت به میوانی بۆ لای هاتن. هه‌ڵمه‌ته‌كه‌مان له‌گه‌ڵ خزمه‌كانی ئانبریت باس كرد و داوامان لێكردن ئه‌وانیش بۆچوونه‌كانی خۆیان ده‌رببڕن و باسی ئه‌وه بكه‌ن كه چ جۆره پشتگیرییه‌ك له‌و پێوه‌ندییه‌دا پێویسته. ئێمه ته‌نانه‌ت ڕۆژێكمان ته‌رخان كرد كه له گه‌ڵ كه‌سانی پشتگیری كه له ده‌روه‌ی بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل بوون و به شێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ كاریان ده‌كرد، كۆبووینه‌وه‌و گوێبیستی قسه‌كانی ئه‌وانیش بووین. یه‌كێك له كه‌سه‌كان به‌رپرسیاری كاروباری سیاسی بوو و یه‌كیش به‌رپرسی پشتگیری شه‌خسی. چه‌ند ڕۆژ دواتر سه‌فه‌رێكمان بۆ ئینگلته‌ره كرد.
ئێمه ته‌نیا به نیوه‌و ناته‌واوی ده‌مانزانی به‌له‌مه ژێرده‌ریاییه‌كان له كوێن. هه‌ر بۆیه كه‌سگه‌لی پشتگیری له ئینگلته‌ره سه‌رقاڵی ئه‌وه بوون كه لێكۆڵینه‌وه له سه‌ر شوێنی هه‌ڵكه‌وتنی ئه‌وانمان بۆ بكه‌ن. له ماوه‌ی سه‌فه‌ره‌كه‌ی ئینگلته‌ره‌دا هه‌وڵماندا دیسان زیاتر له سه‌ر خۆمان قسه بكه‌ین، له سه‌ر گرووپه‌كه‌مان كه چۆن كاره‌كانی ڕاده‌په‌ڕاند و هه‌روه‌ها له سه‌ر ئه‌وه بۆمبای ئه‌تۆم چۆن كاریگه‌ری له سه‌ر هه‌لوومه‌رجی ژیانی هه‌ژاران داده‌نا. پاش مانگێك گرووپه‌كه كه‌م كه‌م هه‌ستی كرد كه ئیتر ئاماده‌ی ئه‌وه‌ی په‌یدا كردووه كه بچێته نێو ژێر ده‌ریاییه‌ك له Barrow باراو.
ئه‌م كورته به‌سه‌رهاته‌ی گرووپی پلاگبیلی نان نه‌ك بۆمبا نیشان دهدا كه ئاماده‌كارییه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی له‌رزۆك و ناڕوون داندرابوو هه‌تا هه‌بوونی هێز و ئه‌زموون. ئاماده‌كارییه‌كان له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا به زۆری به ده‌وری پێكه‌وه‌نانی “گرووپی دۆستایه‌تی”، ئاماده‌كاری خودی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌و له هه‌وێڵ خستنی زانیاری خول ده‌خواته‌وه. پێكه‌ونان و درووستكردنی گرووپێكی به‌رهه‌ڵه‌ستكاری له خۆیدا یانێ شكاندنی ته‌نیایی و داخراوی سیاسه‌ت. به‌ڵام له هه‌مانكاتیشدا به مانای وه‌پێشخستنی ڕه‌خنه و ڕاوه‌ستان و خه‌باتكردنی به‌كۆمه‌ڵ و هه‌ره‌وه‌زییه. سه‌ربه‌خۆبیركردنه‌وه، هاوبه‌شی و هه‌ره‌وه‌زی بنه‌ماكانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی پێكدێنن. له گرووپی پلاگبیلی نان نه‌ك بۆمبادا ئێمه چه‌ند جارێك ڕه‌خنه‌ی یه‌كتریمان كرد. بێگومان، ئه‌گه‌ر ئه‌م جۆره ڕه‌خنه‌گرتنه نه‌بێ ئه‌وه سه‌رلێشێواوی و تووڕه‌یی له ماوه‌ی له زیندان بووندا بینگی مرۆڤ ده‌گرێ.
یه‌كێك له دامه‌رزێنه‌رانی بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل به‌ناوی فیل به‌ریگان Phil Berrigan ده‌ڵێ؛ به‌رهه‌ڵه‌ستكاری له هاوبه‌شییه‌تی و هه‌ره‌وه‌زیی سه‌رچاوه ده‌گرێ. ئه‌م هاوبه‌شییه پێكهێنراوه، له‌خۆیدا هه‌لوومه‌رجێكی هارمۆنی تێكه‌ڵ نییه به‌ڵكوو له نێوه‌ڕۆكه‌كه‌یدا هاوكاری و كێشه‌و دووبه‌ركی لێكهاڵاون. هاوبه‌شییه‌تی له‌خۆیدا ده‌كرێ وه‌ك كێشه‌یه‌ك له نێو بزووتنه‌وه‌یه‌كی به‌رهه‌ڵه‌ستكاریدا چاوی لێبكرێ.
مه‌ترسی ئه‌وه ههیه كه بزووتنه‌وه به‌ره‌و لای هۆمۆژنی و وه‌كیه‌كی زیاتری بڕوا. به‌شداربووان وردهورده وه‌ك یه‌ك بیر ده‌كه‌نه‌وه. له خراپترین حاڵه‌تدا هاوبه‌شیه‌تی ده‌توانێ ببێته هۆی گوێڕایه‌ڵی ته‌واو له گرووپ و پاشان ته‌ریككه‌وتنه‌وه له خه‌ڵكی دیكه. گووتنی وه‌ك : “باوه‌ڕ مه‌كه كه تۆ بۆ خۆت شتێك بیت” له نێو گرووپدا ده‌بێته باو.
ئه‌گه‌ر ئێمه نه‌هێڵین تایبه‌تبوون و جیاوازی له نێو گرووپدا هه‌بێ ئه‌وه هاوبه‌شییه‌تی بۆ خۆی ده‌بێته زیندانێك. هه‌م هاوكاری و هه‌م كێشه و دووبه‌ره‌كی له ئاستی جیاوازدا له نێوان گرووپه‌كان یان تاكه‌كان یان له نێوان تاكێك و گرووپێك د‌ێنه گۆڕێ. له گرووپی پلاگبیلی نان نه‌ك بۆمبا، ئێمه له نێو خۆماندا كێشه و دووبه‌ره‌كیمان هه‌بوو به‌ڵام له هه‌مانكاتدا له‌گه‌ڵ گرووپگه‌لی دیكه له نێوه‌وه‌و ده‌ره‌وه‌ی بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل كێشه‌مان هه‌بوو. كه‌سێك هه‌بوو كێشه‌یه‌كی زۆر قوڵی له‌گه‌ڵ باوك یان دایكی لێ په‌یدا بوو. بۆ ئه‌وه‌ی له دژی دیارده‌ی بیركردنه‌وه‌ی “ئێمه” و “ئێوه” خه‌باتی نێوخۆیی بكرێ، زۆر گرینگه كه جیاوازی قووڵ نه‌كه‌وێته نێوان هاوكاری و كێشه و ئهو دووانه لێك دوور نه‌كه‌ونه‌وه. هاوكاری و كێشه له هه‌موو په‌یوه‌ندییه‌كانی ئێمه‌دا ده‌بێ زۆریان مه‌ودا له نێواندا نه‌بێ. هاوكاری له نێوان گرووپه جیاوازه‌كاندا له كۆمه‌ڵگه بنه‌مایه بۆ خه‌بات له دژی دژبه‌رێكی به‌ده‌سته‌ڵات.
گاندی له‌م باره‌وه ڕوانگه‌یه‌كی دیكه‌ی زۆر سه‌رنجڕاكێشی ههیه. بهرههڵستكاری ئه‌وه ده‌خوازێ كه پشتگیری دژبه‌ر بكرێ، ڕاست له‌و كاته‌دا تووشی كێشه و ئاڵووزی بووه. ئه‌م پشتگیرییه وردهورده ڕه‌نگه بكێشرێته هاوكاریش له لای كه‌سگه‌لێك له نێو دژبه‌ردا له هه‌مانكاتدا كه خه‌بات و بهرههڵستكاری به‌رده‌وامه. زۆر سرووشتیه كه ئهو پشتگیرییه له كه‌سانێك ده‌كرێ كه له به‌ره‌ی دژبه‌ردا نوێنه‌رایه‌تی جۆرێك دژایه‌تی له نێو خودی دژبه‌ردا ده‌كه‌ن. دانیال ئێلسبه‌رگ Daniel Ellsberg كه له ده‌یه‌ی شه‌سته‌كاندا ڕاوێژكاری سه‌ره‌ككۆماری ئه‌مریكا بوو له ماوه‌ی شه‌ڕی ڤیهتنامدا ژماره‌یه‌ك به‌ڵگه‌ی نهێنی ناسراو به ”كاغه‌زگه‌لی پێنتاگۆن” چاپ كرد. ئهو به‌ڵگانه تاكتیكی وه‌حشیانه‌ی نیزامی ئه‌مریكای له ڤیه‌تنام ئاشكرا كرد. هه‌ر بۆیه ناوبرا درایه مه‌حكه‌مه. له‌و كاته‌دا بزووتنه‌وه‌ی ئاشتی پشتگیری به‌هێزی خۆی له ئێلسبه‌رگ ڕاگه‌یاند. ئێستا پاش بیست ساڵ ئێلسبه‌رگ به هۆی شایه‌تیدانی له مه‌حكه‌مه‌كاندا، هاوكاری بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل ده‌كا.
ئێمه له نێو بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیلدا له لایه‌ن زۆر دادوه‌ر و ته‌نانه‌ت وه‌زیری دادی پێشووی ئه‌مریكا رامسی كلارك Ramsy Clark هاوكاریمان ده‌كرێ. ئه‌م جۆره هاوكارییانه له خۆیاندا گه‌یشتوونه‌ته شوێنك كه ژماره‌یه‌ك له‌و داده‌وه‌رانه بۆ خۆیان ڕاسته‌وخۆ له هه‌ڵمه‌ته‌كانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا به‌شدرایان كردووه.
له ئینگلته‌ره ژماره‌یه‌ک ئه‌ندامی پارلمان پشتگری خۆیان له گرووپی پلاگبیلی نان نه‌ك بۆمبا و هه‌روه‌ها گرووپی پلاگبیلی دژی تیریده‌نت سیسته‌م و هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی ساڵی 2000 ده‌ربڕی. له سویددا له نێو بزووتنه‌وه جه‌ماوه‌رییه‌كاندا پێ له سه‌ر داكۆكبوون داده‌گیرێ. ته‌نانه‌ت هه‌وڵی ئه‌وه ده‌درێ كه وانیشان بدرێ هاوده‌نگییه‌كی قایم له نێوان ئه‌وان و ده‌وڵه‌ت و هاووڵاتیانی دیكه‌دا له گۆڕێ دایه. ئه‌وان له‌و باوه‌ڕه‌دان كه وێنه‌یه‌كی به‌م شێوه نیشاندانه ده‌بێته هۆی به هێزی و قایمی. بزووتنه‌وه پشتگیری و ئاشتیخوازه‌كانی [سوید] هێندێك جار ئه‌وه‌نده له لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه پشتگیریان ده‌كرێ كه ئه‌وان به جۆرێك ناچار ده‌مێنن كه له كێشه‌و بیرواڕا جیاوازه‌كانیان كه له ڕاستیدا له نێوان ئه‌وان و ده‌وڵه‌تدا هه‌ن، كه‌مڕه‌نگتر نیشان بده‌ن یان هێندێك جار بێده‌نگی هه‌ڵبژێرن. ئه‌مه له خۆیدا بۆ كۆمه‌ڵگه جێگه‌ی مه‌ترسییه. ئه‌گه‌ر بێتوو جیاوازییه‌كان له بزووتنه‌وه‌یه‌ك یان له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا به ڕوونی نه‌خرێنه به‌رچاو ئه‌وه هه‌ردووك له بزووتن و به‌روه‌پێشچوون ده‌كه‌ون.
ئه‌وانه‌ی ههوڵ ده‌ده‌ن قسه‌كانی خۆیان له‌گه‌ڵ یان به‌دوای بیرووبۆچوونه‌كانی دژبه‌ردا بگونجێنن، ئه‌وه وێنه‌یه‌كی درۆینه له وشیاری پیشان ده‌ده‌ن كه گۆیا هه‌موو كه‌سه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتری كۆكن. به‌ڵام خه‌ڵك وه‌رده‌وه‌رده ئه‌مه ده‌بینێ و له هه‌ڵوێست و كاریگه‌ری ئه‌وان كه‌متر ده‌بێته‌وه.
فه‌رمانی و ترس
چ پێویسته بكرێ بۆ ئه‌وه ئاسته‌نگ بخرێته سه‌ر شه‌ریكه‌یه‌ك كه ژینگه ژاراوی ده‌كا یان چه‌ك و چۆڵ ده‌نێرێته ده‌ره‌وه؟
به‌شدارانی كۆرسه‌كه له پێشدا، وڕوهاج، زه‌ق لێمیان ڕوانی. به‌ڵام له ماوه‌ی چه‌ند خوله‌كێكدا گه‌ڵاڵه‌یكی حازریان پێشكه‌ش كرد. له ڕاستیدا بۆ ڕاوه‌ستاندن و پێشگرتن به ئه‌نجامدانی كرده‌وه‌یه‌ك پێویست ناكا ژماره‌یه‌كی زۆر كرێكاری به‌شی په‌یوه‌ندی و ته‌له‌فونخانه، ڕاگوێستن و هاتووچۆ، نامه‌به‌ر و فه‌رمانبه‌ری بانك نافهرمانی بكه‌ن. هه‌تا كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه زیاتر پێچه‌ڵپێچتر بێت ئه‌وه بۆ ڕاپه‌ڕاندنی كاره‌كانی فره‌تر پێویستی به هاوكاری و هاوده‌نگی به‌شه جیاجیاكانی ههیه. به هۆی ئه‌وه‌ی ئابووری زیاتر نێونه‌ته‌وه‌ییتر بووه، ئه‌وه ئهو پێویستی به‌یه‌كتر بوونه به‌تایبه‌تی له نێوان ده‌وڵه‌ت و شه‌ریكه‌كاندا زیادی كردووه.
ئه‌مه له خۆیدا پێشوه‌چوونێكی ئیده‌ئالی بۆ ئه‌وانه‌ی كه له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی كه‌ڵك وه‌رده‌گرن، پێكهێناوه. بۆ پێشگرتن به كرده‌وه‌ی ڕۆخێنه‌ر، ئه‌وه پشتگوێخستن و نه‌كردنی هاوكاری له خۆیدا ئامرازێكی زۆر كاریگه‌ره. به‌ڵام ئه‌مه هه‌رواش ئاسان نییه. كێشه‌كه له‌وه دایه كه ئێمه له ڕاستیدا فه‌رمانبه‌ری ده‌كه‌ین. فه‌رمانبه‌ری له هه‌ناوی ئێمه‌دا، رێشه‌ی داكوتاوه.
كۆمه‌ڵناسی كلاسیك، ماكس وێبر، خۆبه‌ده‌سته‌وه‌دانێكی ئازادانه‌ی له لای مرۆڤ سه‌لماندووه. حاكمان زۆرجار وه‌ك ده‌سته‌ڵاتدارانی خاوه‌ن لیگیتیمه چاویان لێده‌كرێ. پشتگیرییه‌كانی ئێمه له حاكمان یان ئه‌وه‌تا له كه‌سایه‌تی كاریزمایی ئه‌وانه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێ یان له هه‌ستی خۆ به ئه‌ركدار زانین و به‌دواداچوونی ئێمه بۆ ئه‌وان. هه‌روه‌ها فه‌رمانبه‌ری ده‌كرێ له باوه‌ڕی ئێمه به‌ترادیسیۆنی بێ كۆتاییه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتبێ: “ئه‌مه هه‌ر وابووه، كه‌وایه ده‌بێ ڕاست بێ و هه‌رواش ده‌بێ. . . ” سرووشتیه كه فه‌رمانبه‌ری ئێمه، هۆكاری عه‌قڵ و بیركردنه‌وه‌ی له‌پشته‌وه بێت: ئێمه ئێستا نه‌زمێكی باشمان ههیه. من نامهه‌وێ ئه‌مه بخه‌مه مه‌ترسی و له‌مه‌ی ئێستا خراپتر ببێ. “
به‌ڵام له كۆمه‌ڵگه‌دا كه‌سگه‌لێكی دیكه هه‌ن كه زۆر به‌توندی له دژی په‌یوه‌ندییه جیاوازه‌كانن. ئه‌وه‌ی كه له سویدا هه‌تا ڕاده‌یه‌ك سه‌یروسه‌مه‌ره‌یه ئه‌وه‌یه ته‌واوی ئه‌وانه‌ی كه به‌رهه‌ڵه‌ستكاری ده‌كه‌ن و دژ ده‌رده‌كه‌ون له هه‌مانكاتیشدا فه‌رمانبه‌ری هه‌ڵده‌بژێرن. لانیكه‌م من بۆ ئه‌م فه‌رمانبه‌ری توندئاژۆییه كۆمه‌ڵگه‌ییه هۆكارێكم پێ شك دێ: ئێمه له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا ده‌ژین كه ژیان به زۆری به‌پێشمه‌رجه‌كانه‌وه به‌ستراوه‌ته‌وه. هه‌ر بۆیه ئێمه هه‌وڵده‌ده‌ین بزانین و بیحه‌سبێنین كه كرده‌وه‌كانمان چ كاریگه‌رییه‌ك له‌سه‌ر ڕه‌وتی ژیانمان داده‌نێن. به كورتی و به سانایی ئێمه له ئاكام و كاركردێك كه نافهرمانی به دوای خۆیدا دێنێ، ده‌ترسێین. ئه‌مه‌ش واده‌كا كه ئێمه باوه‌ڕمان به خۆمان نه‌بێ و له‌رزۆك بین. ئاماده‌كارییه‌كان له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا به‌و مانایه‌یه كه ئێمه بۆ ئه‌وه‌ی به‌سه‌ر ترسه‌كانماندا زاڵ بین و فه‌رمانبه‌ری بشكێنین ده‌بێ یه‌كتری هان بدهین و هاوكاری یه‌كتری بكه‌ین.
گرووپی دۆستان
بودیسته نونا و مونكاكان كه له ژاپۆنه‌وه هاتوون، رێوڕه‌سمی بودایی خۆیان هه‌تا نوێژی شێوان درێژه ده‌ده‌ن. گرووپێكی قشه‌ی كاتۆلیكی، به‌دوای ئه‌واندا ده‌ست به ڕێوڕه‌سمی كریستیانی خۆیان ده‌كه‌ن. گرووپێكی دیكه كه ته‌نیا له دایك و باوكان پێكهاتووه، له باره‌ی ئه‌وه‌ی، بۆ ئه‌وان یاسایان له ژێر پێ خستووه، قسه‌و باس ده‌كه‌ن و پاشان وێنه‌ی منداڵان به ته‌یمانه‌كه‌ی ده‌وری خۆیانه‌وه هه‌ڵده‌واسن. له هه‌مانكاتدا گرووپێكی “دۆستانی ژنان” له فڕۆكه‌خانه‌دا، جاده‌ی نیشتنه‌وه‌ی ته‌یاره‌یه‌كی سه‌ربازیان به‌ربه‌ست كردووه. گرووپێكی دیكه‌ی ژنان خه‌ریكی چاندنی دارن. ئهو گرووپه دۆستانه‌ی منی تێدا بووم، به‌ر له‌وه‌ی قۆڵبه‌ست بكرێن، له بیره‌وه‌ری قوربانیانی شه‌ڕدا كۆڕێكی بێده‌نگیمان پێكهێنابوو.
ئه‌وه یه‌كه‌م جار بوو من له هه‌ڵمه‌تێكدا به‌شداری بكه‌م كه له‌ودا زیاتر له هه‌زار كه‌س به‌شداری بكا. ئه‌وان هه‌ر كامه سه‌ر به گرووپی جیاوازی گرووپی دۆستان بوون. هه‌ر كامه له به‌شداربووان له لایه‌ن گرووپی دۆستانی خۆیه‌وه به گه‌ڵاڵه‌یه‌كی تایبه‌تییه‌وه، به‌شداریان كردبوو. ئه‌م نوێ دیتنه‌وه‌یه، كڤالیتی وچۆنییه‌تی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی به‌هۆی به‌شداری گرووپی دۆستان كه كاره‌كانیان له چاو هه‌ڵمه‌ته به‌رفره‌و قه‌ره‌باڵخه‌كانی نه‌ریتی، نوێ بوو، به ته‌واوی گۆڕیبوو. پێشتر من هه‌ستم به‌و جیاوازییه به‌رچاوه نه‌كردبوو ئه‌گه‌ر بێ و ئه‌مه له‌گه‌ڵ ئهو هه‌ڵمه‌ته كۆنانه به‌راورد بكه‌م كه له لایه‌ن چه‌ند ڕێكخه‌رێكه‌وه، به‌ڕێوه ده‌چوون.
گاندی گوتوویه‌تی شێوازی خه‌باتی ناتوندوتیژی به بێ ئازایه‌تی و نه‌ترسی شیانی نییه. بۆ ئه‌وه‌ی ئێمه بتوانین ئه‌ركی خه‌باتكارا‌نه‌مان بهئهنجام بگه‌یه‌نین ده‌بێ به سه‌ر ترس له ماڵ و پاره، شه‌ره‌ف، بنه‌ماڵه، خزم، ده‌وڵه‌ت و بریندار بوون یان مردندا سه‌ربكه‌وین و خۆمان له‌ترس ڕزگار بكه‌ین. بۆ گه‌یشتن به‌مه‌ش به پێی قسه‌ی گاندی پێویستمان به هێزی فیزیكی نییه. تاكێك هه‌روه‌ك ملیۆنێك ده‌توانێ بهرههڵستكاری بكا. ژن و پیاو به بێ جیاوازی ده‌توانن به‌شداری بكه‌ن. ته‌نیا شتێك كه بۆ گه‌یشتن به مه پێویسته زاڵ بوونی سایكۆلۆژی به‌سه‌ر خۆدایه. ئه‌م نه‌ترسی و ئازایه‌تییه ده‌توانرێ پێكبێ ئه‌گه‌ر مرۆڤ به ته‌واوه‌تی تێبگا كه ڕاستی و ناتوندوتیژیی چ مانایه‌ك ده‌ده‌ن.
مارتین لوتركین له ژێر كاریگه‌ری گاندیدا بوو. بۆچوونه‌كه‌ی لوتركین، ئه‌وه‌یه كه خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له خۆیدا یانێ ده‌روون خاوێنكردنه‌وه. ده‌رمان و چاره‌سه‌ری گاندی و لوتركین بۆ به‌زاندنی ترس ئه‌وه‌یه كه ده‌بێ مرۆڤ له پێشدا له باری ڕۆحییه‌وه خۆی ئاماده بكا. ئه‌م ترادیسیۆنه‌ی پاش گاندی و لوتركین له چه‌ند لاوه‌و به‌ره‌و چه‌ند لا پێشوه‌چوونی به‌خۆیه‌وه دیووه. له نێو گرووپه مه‌زهه‌بییه‌كاندا “ناتوندوتیژی به‌هێزی ڕۆحی” په‌ره‌ی گرتووه. له لای گرووپگه‌لی گه‌نجان “به‌رهه‌ڵه‌ستكاری كاریگه‌ر و به‌جێ” پێشوه‌چوونی دیووه. ئه‌وانه‌ی كه چه‌ند جار ده‌ستبه‌سه‌ر كرابوون و گیرا بوون له به‌ر ئه‌وه‌ی ده‌یانزانی كه چ شتێك له كاتی ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌ته‌كاندا ڕوو دهدا، ئه‌وه جاره‌كانی تر و له داهاتوودا كاتێكی زۆریان بۆ ئاماده‌كاری ته‌رخان نه‌ده‌كرد.
ئه‌م جۆره تێڕوانینه له لایه‌ن فیمینیسته‌كان و هه‌روه‌ها گرووپگه‌لی نێو بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل كهوتۆته به‌ر ڕه‌خنه‌و گازنده. ڕه‌خنه‌كه‌ش ئه‌وه‌یه كه گاندی و لوتركین تێڕوانینێكی زۆر ئیلیتگرایانه و تاكیه‌تییانه‌ی له سه‌ر خۆئاماده‌كاری به‌ر له هه‌ڵمه‌ته‌كاندا هه‌بووه. ئه‌مه‌ش وا ده‌كا كه ده‌بێ مرۆڤ خاوه‌نی وره‌یه‌كی یه‌كجار به‌رز بێ كه بتوانێ خه‌باتی له شێوازی گاندی و لوتركین بكا. به‌شێك له بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل دژی ئه‌مه‌یه و ئه‌وانیش ئهو كه‌سانه‌ن كه خۆیان زۆر ئازاو به‌باوه‌ڕ نازانن كه بتوانن به‌و جۆره خه‌بات بكه‌ن و ئه‌وان پێیانوایه ده‌بێ شێوازی خه‌بات ئه‌وه‌نده ئاسان بێ كه هه‌موو كه‌س بتوانێ بیكا.
هه‌ر بۆیه له باتی هێزی تاكیه‌تیی ڕۆحی وه‌ك ئه‌لته‌رناتیف باس له پشتگیری دوولایه‌نه ده‌كرێ. هاوبه‌شییه‌تی یه‌كه‌مین و باشترین ئامرازه بۆ سه‌ركه‌وتن به‌سه‌ر ترسدا. ئه‌گه‌ر بێتوو ئێمه بتوانین له گرووپگه‌لی چكۆڵه‌دا متمانه و ئاسایش دابین بكه‌ین ئه‌وه ترسی كه‌سی نامێنێ و تاك ده‌توانێ به‌سه‌ر ترسدا زاڵ بێ. هه‌ر بۆیه هاوبه‌شیه‌تی به‌ردی بناخه‌یه له به‌رهه‌ڵه‌ستكاریدا.
له هه‌ڵمه‌تێكی گه‌وره له دژی وزه‌ی ناوكی سیبرۆك Seabrook له نیو هامپشیر New Hampshir له ساڵی 1976، بۆ یه‌كه‌م جار له پاش شه‌ڕی نێوخۆیی سپانیا، بیری “گرووپگه‌لی دۆستان” بهكار بردرا. پێشتر له ده‌یه‌ی سییه‌كاندا له لایه‌ن بزووتنه‌وه‌ی ئانارشیستی سپانیاوه گرووپگه‌لێك به ناوی grupos de afinidad گرووپگه‌لی دۆستان پێكهاتبوو. ئاكامی ئه‌م نوێكارییه (ڕێنێسانسه) له ده‌یه‌ی حه‌فتاكاندا له‌سه‌ره‌وه‌ی چاوه‌ڕوانییه‌كان بوو. ئه‌زموونه‌كان هه‌ر زوو به ئه‌مریكادا بڵاوبوونه‌وه. به هۆی په‌ره‌گرتنی به‌ربڵاوی بزووتنه‌وه‌ی دژی وزه‌ی ناوكی له كۆتایی ده‌یه‌ی حه‌فتاكاندا، ئه‌زموونی گرووپگه‌لی دۆستان گه‌یشته نێو بزووتنه‌وه‌ی ناتوندوتیژی دژی وزه‌ی ناوكی له ئاڵمانیا و له‌وێشه‌وه دواتر به هۆی بزووتنه‌وه‌ی ژنان و ئاشتیخوازان له‌سه‌ره‌تای ده‌یه‌ی هه‌شتاكاندا به هه‌موو ئوروپادا بڵاو بۆوه.
من بۆ خۆم له نێوان خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له قۆناخی پێش سیبرۆك جیاوازی داده‌نێم. به كورتی ده‌كرێ بگوترێ كه گرووپگه‌لی دۆستان، شۆڕشیان له بزووتنه‌وه‌ی بهرههڵستكاری ناتوندوتیژییدا پێكهێنا. پێشتر زۆرتر گرینگی به هه‌بوونی ڕێبه‌ری كاریزمایی ده‌دراو ئه‌وه كه هه‌ڵمه‌ته‌كان به شێوه‌یه‌كی جیاواز سه‌ركه‌وتن وه‌ده‌ست بێنن. به‌ڵام له لای “گرووپگه‌لی دۆستان” هه‌موو كه‌سێك ده‌توانێ له گه‌ڵاڵه‌ڕێژی هه‌ڵمه‌ته‌كاندا به‌شداری بكا، له پرۆسه‌ی بڕیارداندا و پاشان جێبه‌جێ كردنیدا ده‌ستی هه‌بێ. ئه‌مه به‌و مانایه‌یه كه به هۆی گرووپگه‌لی دۆستان دیمۆكراسی له نێو بزووتنه‌وه‌ی ناتوندوتیژیدا قایم بووه.
گرووپێكی دۆستان، گرووپێكی هه‌ڵمه‌تبه‌ره كه له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا به‌شداری ده‌كا. هه‌ر گرووپێك له سێ هه‌تا پازده كه‌س پێكهاتووه. هێندێك جار قازانج له‌وه‌دایه كه ئه‌ندامانی گرووپه‌كه كه‌متر بن. له یه‌كه‌م گرووپی دۆستان كه‌من له شاری ئوپسالا (سوید) له ساڵی 1982 تێدا به‌شداریم كرد، سێ كه‌س به‌شدار بوون.
ئافینیدادی afinidad سپانیایی یان ئه‌فینیتی affinity ئینگلیزی له وشه‌ی لاتینی ئافینیس affinis كه به مانای پێكه‌وه‌بوون یان ئالیكاری یه‌كتری كردنه سه‌رچاوه‌ی گرتووه. ئه‌م وشه‌یه بۆ كاتێك كه دوو به‌له‌م له په‌نای یه‌كرتیدا هه‌ڵكه‌وتوون، بهكار ده‌برێ. كه گرووپگه‌لی ئه‌فینیتی وه‌رگێڕدراوه‌ته سه‌ر گرووپگه‌لی دۆستان رێكه‌وتێكی باش نییه. زۆركه‌س واتێگه‌یشتووه كه ئه‌ندامانی ئه‌م گرووپگه‌له له‌گه‌ڵ یه‌كتری دۆستن یان ده‌بنه دۆست. ئه‌مه له خۆیدا ئهو تێگه‌یشتنه خراپه‌ی درووست كردووه كه هێندێك كه‌س به هۆی ئه‌وه‌وه كه زه‌حمه‌ت بووه دۆستایه‌تییان له‌گه‌ڵدا پێكبێ، تووشی هیوابڕاوی هاتوون. گرووپگه‌ولی ئه‌فینیتی به مانای دۆستایه‌تی درووستكردن نییه به‌ڵكوو به مانای ئه‌وه‌یه ئه‌ندامانی ئهو گرووپه شتێكی هاوبه‌شیان پێكه‌وه ههیه. بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵه‌ی له‌و چه‌شنه‌ی سه‌ره‌وه دووپات نه‌بێته‌وه، چه‌مكی جێگره‌وه‌ی وه‌ك “گرووپی هه‌ڵمه‌ت” و “گرووپی بناخه”ش له باتی گرووپگه‌لی دۆستان بهكار ده‌برێ. ناوی گرووپی هه‌ڵمه‌ت له‌و گرووپانه‌وه هاتووه كه به شێوه‌ی ترادیسیۆنی هه‌ڵمه‌ته كه له لایه‌ن ئه‌ندامانی گرووپ به شێوه‌ی نۆره به‌ڕێوه ده‌چێ. ناوی گرووپی بناخه له گرووپگه‌له تێۆلۆگه كاتولیكه ڕزگاریخوازه‌كانه‌وه له نێو هه‌ژاره‌كانی ئه‌مریكای لاتیندا سه‌رچاوه‌ی گرتووه كه له ڕاستیدا هیچ په‌یوه‌ندی به به‌رهه‌ڵستكارییه‌وه نییه.
هێندێك جار گرووپگه‌لی دۆستان بۆ به ئه‌نجام گه‌یاندنی هه‌ڵمه‌تێك چێده‌كرێن و پاش تێپه‌ڕبوونی سزای زیندانی هه‌ڵمه‌تبه‌ران، ئه‌وه گرووپه‌كه‌ش هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه. به‌ڵام گرووپگه‌لێكی دۆستانی دیكه‌ش هه‌ن كه هه‌ڵمه‌ته‌كه‌یان درێژخایه‌نه و ئه‌ندامانی گرووپ به‌شێوه‌یه‌كی ڕێكوپێك و به‌رده‌وام هه‌ڵمه‌ته‌كانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی درێژه ده‌ده‌ن.
یه‌كێك له هه‌ره گرینگترین ئه‌ركه‌كانی گرووپگه‌لی دۆستان ئه‌وه‌یه كه یارمه‌تی تێكۆشه‌رانی دیكه بده‌ن هه‌تا گرووپی نوێ چێ بكرێ. گرووپێكی دۆستان له خۆیدا وه‌ك گرووپێكی به‌ستراوه نییه به‌ڵكوو پردێكه بۆ نێو كۆمه‌ڵگه‌ی باشتر. گرووپگه‌لی دۆستان نابێ زنجیری به‌ستراوه‌یی خۆیان به یه‌كترییه‌وه بپچڕێنن چوونكه له‌و ده‌مه‌دا ئیتر مه‌ترسی بۆ سه‌ر چێكردنی گرووپگه‌لی نوێ درووست ده‌بێ. به‌و شێوه‌یه خه‌ڵك له قه‌راخه‌وه ده‌خرێ یان ئه‌وه جارێكی دیكه ده‌كه‌ونه‌وه سه‌ر ته‌گه‌ری گه‌ڕان و پێشوه‌چوون. خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی هه‌روا ئاسان نییه و بۆ ئه‌وه هه‌ڵه‌كانی ڕابردوو دووپات نه‌كرێنه‌وه، پشتگیرییه‌كی له‌ڕاده‌به‌ده‌ری تێكۆشه‌ره كۆنه‌كان پێویسته.
گرووپگه‌لی دۆستان یان هه‌ڵمه‌تی ڕێبه‌ریكراو
ئه‌گه‌ر هه‌ڵمه‌ته‌كانی گرووپگه‌لی دۆستان له‌گه‌ڵ هه‌ڵمه‌تی تاك یان هه‌ڵمه‌تی به‌كۆمه‌ڵی ڕێبه‌ریكراو به‌راورد بكه‌ین، ئه‌وه هه‌ڵمه‌ته‌كانی گرووپگه‌لی دۆستان زۆر لایه‌نی باش و پوزه‌تیفی ههیه. لایه‌نه باشه‌كان بریتین له دیمۆكراسی، كه‌ڵك وه‌رگرتنی به‌ربڵاو له ئه‌زموونه‌كان، پشوودرێژی و ڕاكێشانی پشتگیری. هه‌روه‌ها لایه‌نی باشی دیكه‌ی گرووپگه‌لی دۆستان ئه‌وه‌یه كه متمانه درووست ده‌كرێ و ههوڵ ده‌درێ مه‌ترسی به‌كارهێنانی تووندوتیژی و گۆنگه‌ڵ كه‌م بكرێته‌وه.
گرینگ ئه‌وه‌یه دیمۆكراسی زیاتر په‌ره بگرێ. گرووپگه‌لی دۆستان له بڕیاره‌كاندا سه‌ربه‌خۆی ته‌واویان هه‌یه‌و به‌رپرسایه‌تی هه‌موو به‌شه‌كانی هه‌ڵمه‌ته‌كان وه‌ئه‌ستۆ ده‌گرن. هه‌ر ئه‌مه ده‌بێته هۆی ئه‌وه كه هه‌ڵمه‌تی گرووپگه‌لی دۆستان له‌و گرووپانه كه هه‌ڵمه‌ته‌كانیان له لایه‌ن ڕێبه‌رانیانه‌وه پلانی بۆ داده‌ندرێ، به‌ته‌واوه‌تی جیاواز بێ. له لای گرووپگه‌لی دۆستان بۆ دانی بڕیاڕه‌كان كاتكوژی ناكرێ و كاتێكی زۆر به‌خه‌سار نادرێ. به‌شداربووانی هه‌ڵمه‌ت له گرووپگه‌لی دۆستاندا به‌تایبه‌تی له كاتی هه‌لوومه‌رجه چاوه‌ڕواننه‌كراوه‌كاندا هه‌ر زوو ده‌توانن كۆ ببنه‌وه.
لایه‌نێكی دیكه‌ی پوزه‌تیفی گرووپگه‌لی دۆستان ئه‌وه‌یه كه به هۆی ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌تی نوێ هه‌میشه جۆرێك به‌رده‌وامی له كاره‌كانیاندا ده‌بیندرێ. له‌پاش هه‌ڵمه‌تێكی گه‌وره بۆ به‌ربه‌ستكردنی چه‌كی ناوكی له هه‌مارێك له ساڵی 1983 گرووپگه‌لێكی زۆرتر له نێو گرووپگه‌لی دۆستان خوازیاری به‌رده‌وامی ههڵمهتهكه بوون. ئێمه گه‌ڵاڵه‌ی هه‌ڵمه‌تێكی درێژخایه‌نی ده ڕۆژه‌مان داڕشت. هه‌موو ڕۆژێك گرووپێك یان چه‌ند گرووپگه‌لێك له نێو گرووپگه‌لی دۆستان به نۆره له هه‌ڵمه‌ته‌كه‌دا به‌شداریان ده‌كرد. له‌و گرووپه‌ی كه منی تێدا بووم، ویستمان ههڵمهتهكه به هه‌موو ئوروپاوه ببه‌ستینه‌وه له به‌ر ئه‌وه خه‌ریك بوو مووشه‌كه‌كانی چه‌كی ناوكی له هه‌ماره‌كانیانه‌وه بۆ ده‌ره‌وه‌ڕاده‌گوێزران. یه‌كێك له ئه‌ندامانی گرووپه‌كه‌مان هه‌ڵپه‌ڕكێی فۆلكلۆری یۆنانی ده‌زانی. ئێمه‌ش هه‌ڵمه‌تێكمان له‌شێوه هه‌ڵپه‌ڕكێی یۆنانی له شوێنی نیشتنه‌وه‌ی ته‌یاره‌كان له فڕۆكه‌خانه‌ی سه‌ربازی وه‌ڕێخست.
ڕێ تێچوویه كه گرووپێكی هه‌زار كه‌سی له درێژه‌دانی هه‌ڵمه‌تێكدا تاقه‌تی فره‌تری ههیه هه‌تا گرووپێكی ڕێبه‌ریكراوی چكۆڵه‌ی چه‌ند كه‌سی. له‌شاری لینشۆپینگ [سوید] له ماوه‌ی سێ هاوینی ساڵه‌کانی 1992، 1993 و 1995دا، سێ كه‌مپه‌ینی چه‌كداماڵین ڕێكخرا. ئهو كه‌مپانیانه به شێوه‌یه‌ك ڕێكخرابوون كه فابریكای یاس ده‌ڕۆخێندراو و له جێگه‌ی هوردووگای په‌نابه‌ر، شوێنی گه‌مه‌ی منداڵان و شوێنی كشتوكاڵی سازده‌كران. گه‌ڵاڵه‌ی كه‌مپیینه‌کان به هۆی گرووپگه‌لی دۆستان و ئهو گرووپانه‌ی دیكهوه كه پێكه‌وه هاوكاریان پێكه‌وه ده‌كرد، داڕێژرا. له كه‌مپه‌ینی یه‌كه‌مدا هه‌موو گرووپه‌كان به سه‌ر گرووپگه‌لی دۆستاندا دابه‌ش نه‌كرابوون. ئه‌مه‌ش وایكرد له كاتێكدا دوو سه‌د كه‌س بۆ بهئهنجام گه‌یاندنی ههڵمهتهكه له كه‌مپه‌كه حازر بوون ته‌نیا ژماره‌یه‌كی كه‌م زیاتر له هه‌مووان شه‌كه‌ت و ماندووتر بن. له كه‌مپه‌ینی دووه‌م و سێهه‌مدا هه‌موو گرووپه‌كان به‌سه‌ر گرووپگه‌لی دۆستان و گرووپگه‌لی بناخه دابه‌ش بوون و هه‌موو كه‌سێك ئه‌ركێكی كه‌وته سه‌رشان. ئه‌مه‌ش به‌تایبه‌تی له كه‌مپه‌ینی سێهه‌مدا بوو به هۆی هاوكاری و هاوئاهه‌نگی فره‌تر له‌گه‌ڵ یه‌كتر و هه‌ر بۆیه هه‌موو گرووپه‌كان وه‌ك یه‌ك كاره‌كانیان ڕاپه‌ڕاند و كه‌سانێك له ڕاده‌به‌ده‌ر ماندوو نه‌بوون.
لایه‌نێكی دیكه‌ی باشی گرووپگه‌لی دۆستان ئه‌وه‌یه كه ئه‌زموونی چۆنییه‌تی گه‌ڵاڵه‌ڕێژی هه‌ڵمه‌ته‌كان زۆرتر بڵاو ده‌بێته‌وه. ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی ئه‌وه كه مه‌ترسی كزبوونی بزووتنه‌وه به‌هۆی ڕێبه‌ری ماندوو له نێو بچێ و ئه‌زموونه‌كان گیانێكی نوێ وه‌به‌ر بزووتنه‌وه بده‌ن. نموونه‌یه‌كی به‌رچاو له‌م په‌یوه‌ندیه‌دا ئه‌وه‌یه كه له پاش پێكران و كوژرانی مارتین لوتركین، ژماره‌یه‌ك له گرووپگه‌لی نێو بزووتنه‌وه‌ی مافی هاووڵاتییه‌تی [له ئه‌مریكا] بۆ ماوه‌یه‌كی كورت مات و بێده‌نگ بوون.
لێره‌دا ده‌رده‌كه‌وێ كه خاڵێكی به‌هێزی دژی ئیلیتی له نێو گرووپگه‌لی دۆستاندا ههیه. لای ئه‌وان ئهو شیانه ههیه كه پشتگیری و هاوئاهه‌نگییه‌كی وا له نێو تێكۆشه‌رانی گرووپگه‌لی دۆستاندا درووست ده‌كرێ كه ئه‌وان ئهو توانایه‌یان ههیه كه درێژه به هه‌ڵمه‌ته‌كانیان بده‌ن، هه‌ڵمه‌تی فره‌تر ئه‌نجام بده‌ن و ته‌نانه‌ت به‌رهه‌ڵستكاریش زیاتر په‌ره پێ بده‌ن.
لایه‌نێكی باشی گرووپگه‌لی دۆستان كه هه‌ر زوو له‌بیر ده‌كرێ ئه‌وه‌یه كه شیانی تێوه‌گلانی ئاژاوه‌چی و گۆنگه‌ڵ هه‌ڵخڕێنه‌ر له نێو ده‌چێ. هۆیه‌كه‌شی ئه‌وه‌یه كه لای ئه‌وان، ده‌بێ هه‌ر به‌شداربوویه‌ك ئه‌ندامی یه‌كێك له گرووپگه‌لی دۆستان بێ هه‌تا ناسیاوییه‌كی ته‌واو له نێوان هه‌موو به‌شداربووانی هه‌ڵمه‌تدا درووست ببێ.
له لای گرووپگه‌لی دۆستان زۆر ئاساییه ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێك خه‌ته گشتییه‌كانی خه‌باتی ناتوندوتیژی په‌سه‌ند نه‌كرد و له كرده‌وه‌دا به‌كاری نه‌هێنا ئه‌وه داوای لێبكرێ كه ئه‌وان به‌جێ بێڵێ. ئه‌گه‌ر هاتوو سهرهڕای ئه‌مه‌ش ئهو كه‌سه له هه‌ڵمه‌ته‌كاندا به‌شداری كرد ئه‌وه گرووپگه‌لی دۆستان ڕاسته‌وخۆ پێش به‌و كه‌سه ده‌گرن. هه‌موو گرووپگه‌لی دۆستان له‌سه‌ریانه پێش له ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌تێك، گه‌ڵاڵه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كانیان بۆ ئه‌ندامانی گرووپ بنێرن. هه‌ر ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی ئه‌وه كه مه‌ترسی ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌تی خراپ، زۆر داببه‌زێ.
ئه‌ركی وه‌ك ئه‌وه كه ده‌بێ هه‌موو ئه‌ندامانی گرووپگه‌لی دۆستان له هه‌ڵمه‌تێكدا به‌شداری بكه‌ن ده‌بێته هۆی جێكه‌وتنی متمانه هه‌م له لای ئه‌ندامانی گرووپ و هه‌م له لای پۆلیسش. ته‌نیا كه‌موكورتییه‌كی چكۆڵه له هه‌ڵقه‌یه‌كدا به‌سه بۆ ئه‌وه زنجیرێك سه‌رتاپا خراپ ببێ. هه‌ربۆیه گرینگه به وردی بیر له‌گه‌ڵاڵه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كان بكرێته‌وه. ئه‌وانه‌ی كه هه‌ڵمه‌ته‌كانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی گه‌ڵاڵه‌ڕێژی ده‌كه‌ن ده‌بێ ئه‌وه‌نده وریا بن كه هه‌موو هه‌ڵقه‌كانی زنجیره‌كه بخه‌نه به‌ر سه‌رنج هه‌تا زنجیره‌كه بتوانێ لێكهاڵانی خۆی بپارێزێ.
ژماره‌یه‌ك گرفت و سه‌ختیش له لای گرووپگه‌لی دۆستان ههیه. یه‌كێك له‌و گرفتانه ئه‌وه‌یه كه تێكۆشه‌ران ناتوانن به‌شێوه‌یه‌كی كاتی له هه‌ڵمه‌ته‌كاندا به‌شداری بكه‌ن. له گرووپگه‌لی دۆستاندا ئه‌ركی قورستر ده‌كه‌وێته سه‌ر شانی ئه‌ندامان و بهئهنجام گه‌یاندنی ئهو ئه‌ركانه‌ش كاتێكی زۆریان ده‌وێ كه بۆیان ته‌رخان بكرێ. زۆر ساناتره كه ته‌نیا گوێ ڕایه‌ڵی ڕێبه‌ر یان گه‌ڵاڵه‌داڕێژه‌رێك بكه‌ی هه‌تا ئه‌وه بۆ خۆت له‌گه‌ڵ بی و له گه‌ڵاڵه‌ڕێژی و ئه‌ركه‌كانی دیكه‌دا به‌شداری بكه‌ی. هه‌ر بۆیه ئهو كه‌سانه‌ی له گرووپگه‌لی دۆستاندا به‌شداری ده‌كه‌ن ده‌بێ كاتێكی زۆری خۆیان بۆ هه‌ڵمه‌ته‌كان ته‌رخان بكه‌ن.
گرفتێكی دیكه‌ی گرووپگه‌لی دۆستان ئه‌وه‌یه كه ئه‌وان كێشه‌كان ئاوه‌ڵا و ئاشكرا ده‌كه‌ن. ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌یه كه ئه‌ندامانی گرووپگه‌لی دۆستان له پرۆسێسی بڕایاردانه‌كاندا به‌شداری ده‌كه‌ن. ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه كه دیمۆكراسی له خۆیدا كێشه‌كان ده‌خاته ڕوو و ئاشكرایان ده‌كا به‌ڵام به‌پێچه‌وانه له‌و ڕێكخراوانه‌ی له سه‌ره‌وه بۆ خواره‌وه ڕێبه‌ری ده‌كرێن كێشه‌كان ده‌شاردرێنه‌وه.
گرفتێكی دیكه ئه‌وه‌یه‌كه له گرووپگه‌لی دۆستاندا هه‌موو جارێك شیانی ئه‌وه نییه كه تێكۆشه‌ران كار و ئه‌ركی جۆراوجۆر ئه‌نجام بده‌ن. هه‌ر بۆیه زۆرجار بهرههڵستكاری شێوه‌یه‌كی وه‌كیه‌كی و درێژخایه‌ن ده‌گرێته خۆ كه له خۆیدا ناخۆشه. ئه‌مه‌ش وا ده‌كا كه تێكۆشه‌ران هه‌ست به‌ڕاحه‌تی نه‌كه‌ن و هه‌میشه ده‌بێ ئاگایان له ئه‌رك و كاری ئه‌م و ئهو بێ.
ئه‌ركه‌كان له گرووپگه‌لی دۆستاندا
له گرووپێكی دۆستاندا ئه‌ركه‌كان به سه‌ر هه‌موو ئه‌ندامانی گرووپدا دابه‌ش ده‌كرێ. نیوه‌ی گرووپه‌كه خۆی بۆ ئه‌وه داده‌نێ كه ده‌ستبه‌سه‌ر بكرێن یان بگیردرێن و نیوه‌كه‌ی دیكه‌ی گرووپ وه‌ك كه‌سانی پشتگیری له هه‌ڵمه‌ته‌كاندا به‌شداری ده‌كه‌ن. له‌وڵاتی سویددا خودی وشه‌ی كه‌سی پشتگر كهوتۆته ژێر پرسیار. له نیو گرووپی پلاگبیلی نان له باتی بۆمبا به‌و كه‌سانه كه به جۆرێك له قه‌راخه‌وه كار ده‌كه‌ن پێیان ده‌گوترێ كه‌سانی هه‌ڵمه‌ت به‌هێزكه‌ر له‌كاتی پێویستدا. ئه‌مه له خۆیدا ئهو ڕوانگه‌یه‌ی كه پێی وابوو ئه‌وانه‌ی چه‌كوشیان ده‌وه‌شاند، ئه‌ركه قورسه‌كانیان بهئهنجام ده‌گه‌یاند، له نێو بزووتنه‌وه‌ی پلابیلدا گۆڕی. هه‌ڵمه‌تێكی پلاگبیل بۆ خۆی له‌چه‌ند هه‌ڵمه‌ت پێكهاتووه. ژماره‌یه‌ك چه‌كوش ده‌وه‌شێنن، كه‌سانی دیكه ڕاهێنانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌بینن، ژماره‌یه‌ك له‌گه‌ڵ ڕۆژنامه‌كان په‌یوه‌ندی ده‌گرن و ژماره‌یه‌كی دیكه‌ش نامه‌ی ئێلێكترۆنی بۆ ئه‌م و بۆ ئهو ده‌نێرن.
ئه‌وانه‌ی كه پشتگیری گیراوه‌كان ده‌كه‌ن و توانای زیاتری وه‌رگرتنی ئاكامی كاره‌كه‌یان هه‌بێ، ده‌توانرێ ناویان بنرێ كه‌سانی پشتگری و ئه‌وانه‌ش كه له قه‌راخه‌وه زیاتر به شێوه‌ی سیاسی له هه‌ڵمه‌ته‌كاندا به‌شداری ده‌كه‌ن و ڕاسته‌وخۆ له هه‌ڵمه‌ته‌كاندا به‌شداری ناكه‌ن، ناویان بنرێ هه‌ڵمه‌ت به‌هێزكه‌ر له كاتی پێویستدا. زۆر جار كه‌سانی پشتگری و كه‌سانی هه‌ڵمه‌ت به‌هێزكه‌ر له‌و ئه‌ندامانه‌ی گیراون و كات له زینداندا به سه‌ر ده‌به‌ن فره‌تر چالاكترن. كاتێك من بۆ خۆم به‌ر له‌وه یه‌كه‌مجار له هه‌ڵمه‌تی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا به‌شداری بكه‌م، به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌ی سه‌ره‌وه بیرم ده‌كرده‌وه.
كه‌سانی پشتگری و كه‌سانی هه‌ڵمه‌ت به‌هێزكه‌ر بۆ خۆیان ده‌كرێ به‌سه‌ر چه‌ند گرووپی وه‌ك گرووپی ئاشتیپارێزان، هه‌ڵمه‌تپارێزان، په‌یوه‌ندیگره‌كان، په‌یامنێرانی سیاسی و ئه‌وانه‌ی به‌كرده‌وه یارمه‌تی هه‌ڵمه‌تبه‌ران ده‌ده‌ن، دابه‌ش بكرێن. هیچكامه له‌و گرووپه ناوبراوانه مه‌ترسی گرتنیان له‌پێش نییه. گرووپی پلاگبیلی نان نه‌ك بۆمبا گرووپی جۆراوجۆری تایبه‌تی پشتگری و قه‌راخیان رێكخستووه. ستیفێن Stephen له‌ئینگلته‌ره‌و رۆلف Rolf له سوید په‌یوه‌ندیان به ڕێكخراوی جۆراوجۆره‌وه گرت. ماری Marie په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ مێدیای له ئه‌ستۆ بوو. هاراڵد Harald په‌یوه‌ندی كه‌سی له‌گه‌ڵ خزم و كه‌سوكاره‌كان خرابووه سه‌رشان. ئه‌یلێن كرایگ Eilen Craig ، ژان Jan و تریش Trisch به‌رپرسی ئه‌وه‌بوون كه په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ سێ به‌ندیخانه‌ی سویددا بگرن.
ژماره‌یه‌ك له په‌یوه‌ندیگره‌كان له شوێنی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی باراو Barrow دا به‌شدار بوون، ئه‌وانی دیكه له ژێرزه‌وینێكدا له‌گه‌ڵ فاكس، ته‌له‌فۆن و كه‌مپیۆتره‌كه‌یان خه‌ریكی كاركردن بوون.
كاراییه‌كی گرینگی پشتگیری، په‌یوه‌ندیگره‌كانن. ئه‌وان ده‌بنه هه‌ڵقه‌ی نێوان گرووپگه‌لی دۆستانی جۆراوجۆر، ته‌له‌فوون بۆ بنه‌ماڵه‌و دۆستانی گیراوه‌كان ده‌كه‌ن، په‌یوه‌ندی به پارێزه‌رو دادوه‌ره‌وه ده‌گرن، له‌گه‌ڵ پۆلیس وتووێژ ده‌كه‌ن، په‌یوه‌ندی به مێدیاوه ده‌گرن و بۆ چاوپێكه‌وتنی مێدیای حازری ده‌كه‌ن و هه‌روه‌ها بۆ وه‌ده‌ستخستنی پشتگیری په‌یوه‌ندی به ڕێكخراوه‌كانی دیكهوه ده‌كه‌ن.
ئه‌ركێكی دیكه‌ی گرووپی پشتگیری ئه‌ركی وه‌خۆگرتنه. ئه‌وان وه‌دووی ئوتۆمۆبیله‌كانی پۆلیس ده‌كه‌ون یان له به‌ر ده‌ركه‌ی پۆلیسخانه چاوه‌ڕوانی ده‌كه‌ن كه ئه‌گه‌ر هاتوو هه‌ڤاڵێك ئازادكرا، وه‌خۆی بگرن. شتێك كه گرووپی وه‌خۆگرتن پێویسته بیری لێبكاته‌وه ئه‌وه‌یه كه پۆلیسه‌كان هه‌موو جارێك نزیكترین پۆلیسخانه یان ئهو پۆلیسخانه‌یه‌ی جاره‌كانی پێشووتر گرووپگه‌لی پشتگری له‌وێ چاوه‌ڕێیان كردووه، بۆ ده‌ستبه‌سه‌رگرتن كه‌ڵكی لێ وه‌رناگرن. چه‌ند هه‌ڤاڵێك له‌كاتی ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌تێكدا له ئاڵمانیا ده‌ستبه‌سه‌ر كران. ئهو چه‌ند هه‌ڤاڵه وێرای چه‌ند سه‌د كه‌سێكی دیكه بۆ شارێكی دیكه ڕاگوێزران و له‌و شاره ئازاد كران. به‌م شێوه‌یه پۆلیس ویستبووی هاڤاڵان ئه‌وه‌نده دوور بخاته‌وه كه نه‌توانن بگه‌ڕێنه‌وه سه‌ر هه‌ڵمه‌ته‌كان و درێژه به ئه‌نجامدانی ئه‌ركه‌كانی خۆیان بده‌ن. به‌ڵام گرووپگه‌لی پشتگری به درێژای ڕێگای ڕاگوێزرانی هه‌ڤاڵان وه‌دووی پۆلیس كه‌وتن و ئاخره‌كه‌ی توانیان ئهو هاڤاڵانه به هه‌مان ڕێگادا بگه‌ڕێننه‌وه سه‌ر هه‌ڵمه‌ته‌كان.
ئه‌ركێكی گرینگی دیكه‌ی گرووپی پشتگیری هاوكاری به‌كرده‌وه‌یه له كاتی گرتن و ده‌ستبه‌سه‌ركردنی هه‌ڤاڵاندا. گرووپی پشتگیری ده‌توانێ جلوبه‌رگی زیادی، ده‌واو ده‌رمان، خواردن و كتێب كۆ بكاته‌وه‌و بۆ هه‌ڤاڵانی ده‌ستبه‌سه‌ركراو بنێرێ.
پارێزه‌رانی ئاشتی [له كاتی هه‌ڵمه‌ته‌كاندا]
گرووپی پارێزه‌رانی ئاشتی وه‌ك ئه‌رك ده‌كه‌وێته سه‌ر شانیان كه هێمنی و هێوری له كاتی هه‌ڵمه‌تێكدا بپارێزن. له ئه‌فریقای باشووردا، كه ئه‌زموونی به‌كارهێنانی پارێزه‌رانی ئاشتی زۆره له باتی پارێزه‌رانی ئاشتی له تێرمێك به ناوی مارشال marshalls كه‌ڵك وه‌رده‌گیردرێ. له به‌هاری ساڵی 1988دا له هه‌ڵمه‌تێكدا له وڵاتی شیلی من وه‌ك چاوه‌دێر به‌سه‌ر ئه‌شكه‌نجه‌دا به‌شداریم كرد. له نه‌كاو مینیبوسێکی پۆلیسم دی كه خۆی كرد به نێو ئهو تێكۆشه‌رانه‌دا كه له هه‌ڵمه‌ته‌كه‌دا وه‌ك نیشانه‌ی ناڕه‌زایه‌تی ده‌ربڕین دانیشتبوون. ئه‌م هه‌ڵمه‌ته‌ی پۆلیس ئه‌وه‌نده كوتوپڕ بوو كه من ده‌رفه‌تم نه‌بوو له‌گه‌ڵ لێخوڕی مینیبووسه‌که قسه بكه‌م، هه‌ر بۆیه كه‌سێك كه له ڕاستیدا ڕۆڵی پشتگری وه‌ك ئه‌رك خرابووه سه‌رشانی به په‌له ڕۆڵی پارێزه‌ری ئاشتی وه‌ئه‌ستۆ گرت و له قه‌راخه‌وه خۆی هه‌ڵواسی به مینیبووسه‌که‌وه، په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ پۆلیسی لێخوڕی باسه‌كه گرت. ئه‌م دژكرده‌وه به په‌له‌یه بوو به هۆی ئه‌وه كه پۆلیسه‌كه هێور ببێته‌وه‌و ماشینه‌که به‌ره‌ودوا بگه‌ڕێنێته‌وه.
ئه‌وانه‌ی كه بۆ یه‌كه‌مجار له سه‌ره‌تای ده‌یه‌ی هه‌شتاكاندا ده‌سته‌كانی پارێزه‌رانی ئاشتییان دامه‌زراند گرووپێك بوون به ناوی Livemore Action Group له كالیفۆرنیا. پارێزه‌رانی ئاشتی قۆڵیان به په‌ڕۆێك ده‌به‌ست و به‌و شێوه‌یه له كاتی هه‌ڵمه‌ته‌كاندا خۆیان نیشانه ده‌كرد و پاشان له‌گه‌ڵ پۆلیس قسه‌یان ده‌كرد كه ئه‌وان كێن و كامه ئه‌ركیان له ئه‌ستۆیه. هه‌ر بۆیه پۆلیس له گرتن و قۆڵبه‌ستكردنی ئه‌وان خۆی ده‌پاراست. هه‌ر پارێزه‌رێكی ئاشتی ده‌بێ ده‌وره‌یه‌كی تایبه‌ت ببینێ و بتوانێ له‌كاتی پێویستدا چاوه‌دێر یان پۆلیسی هه‌ڵه‌شه هێور بكاته‌وه‌و له هه‌مانكاتدا پێش به گێچه‌ڵ و گۆنگه‌ڵی چه‌پگه‌لی توندئاژۆ كه ده‌یانهه‌وێ له هه‌ڵمه‌ته‌كاندا شه‌ڕ و پێكدادان هه‌ڵایسێنن، بگرێ.
به‌ڵام هه‌ر پارێزه‌رێكی ئاشتی ده‌بێ خۆی بۆ هه‌لوومه‌رجی چاوه‌ڕوواننه‌كراویش ئاماده بكا. یه‌كه‌مجار كه من بۆ خۆم ڕۆڵی پارێزگاری ئاشتیم له ئه‌ستۆ خرا، دیتم كۆمه‌ڵێك گه‌نجی له قه‌راخ وه‌ستاو و چاولێكه‌ر به‌ره‌و لای ئێمه ده‌یانقیڕاند و هه‌راوهه‌نگامه‌یان ده‌كرد. من داوام لێكردن كه دهمههوێ قسه‌یان له‌گه‌ڵ بكه‌م. به بێ ئه‌وه‌ی له پێشدا به‌وه ده‌ستپێبكه‌م كه من بۆ خۆم چۆنم بیر ده‌كرده‌وه به هێنانه گۆڕی چه‌ند پرسیارێك داوام لێكردن كه كه‌مێك له سه‌ر خۆیان و هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی ئێمه بیر بكه‌نه‌وه و پاشان هه‌ڵوێست وه‌ربگرن. پاش دیالۆگێك له‌گه‌ڵیان وایان لێهات كه ته‌نانه‌ت پشتگری له‌هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی ئێمه بكه‌ن.
له ماوه‌ی داماڵینی چه‌ك له كه‌مپی لینشۆپینیگ [سوید] كۆرسێكی پارێزه‌ری ئاشتیمان بۆ هه‌موو به‌شدرابووانی ههڵمهتهكه كرده‌وه. به‌ڵام له هه‌مانكاتدا كۆمیته‌یه‌كی ئاسایشیشمان به ناوی بڕێك گاڵته‌جاڕی سێكۆ Säko دامه‌زراند. (ناوی گاڵته‌جاڕی له‌به‌ر ئه‌وه بوو ده‌زگای سیخوڕی و ئاسایشی سوید ناوی “سێپۆ” Säpo یه. یانێ ناوی سێكۆ له‌سه‌ر كێشی سێپۆ داندراوه). ئهو كومیته‌یه ده‌وره‌یه‌كی چڕتریان له سه‌ر چۆنییه‌تی پارێزگاری ئاسایشی كه‌مپه‌كه دی.
له كاتی ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌تی گه‌وره‌تردا گرووپگه‌لی دۆستان ئه‌ركی پارێزه‌ری ئاشتی له نێو خۆیاندا له شێوازی جیاجیادا دابه‌ش ده‌كه‌ن. ژماره‌یه‌ك له پارێزه‌رانی ئاشتی ئه‌ركی هێوركردنه‌وه‌ی پۆلیس و چاولێكه‌ری هه‌ڵه‌شه وه‌ئه‌ستۆ ده‌گرن و ژماره‌یه‌كیش له نێوخۆی هه‌ڵمه‌تبه‌راندا ههوڵ ده‌ده‌ن كه‌سگه‌لێك ئاژاوه یان گۆنگه‌ڵێك نه‌نێنه‌وه و هه‌ڵمه‌ته‌كان به لاڕێدا نه‌به‌ن.
چه‌ند مانگێك به‌ر له ده‌سپێكردنی هه‌ڵمه‌تی چه‌كداماڵین له كه‌مپی لینشۆپینگ پارێزه‌رانی ئاشتی په‌یوه‌ندیان به‌پۆلیسه‌وه گرت و هه‌ر ئه‌م په‌یوه‌ندیانه‌ش بوو به هۆی پێكهێنانی هێندێك ڕێكه‌وتن له‌نێوان پۆلیس و هه‌ڵمه‌تبه‌راندا سه‌باره‌ت به دژكرده‌وه‌ی چاوه‌ڕووانكراوی پۆلیس. كاتێك یه‌كه‌مین هه‌ڵمه‌تی چه‌كداماڵینی كه‌مپ ده‌ستیپێكرد ژماره‌یه‌ك پۆلیس پرسیاریان كرد ئه‌رێ ئه‌وه شوێنی قاوه‌خواردنه‌كه‌تان له كوێیه؟ ئه‌وان پێشتر ده‌یانزانی كه ئێمه پێمان گووتبوون به‌ر له‌وه‌ی بمانگرن ئه‌وه داوه‌تی قاوه‌و شیرینی خواردنتان ده‌كه‌ین. به‌شێكی به‌رچاو له پۆلیسه‌كان ئهو تێگه‌یشتنه‌یان لا درووست بوو كه تێكۆشه‌رانی خه‌باتی ناتوندوتیژی و مه‌ده‌نی چۆن هه‌ڵسووكه‌وت ده‌كه‌ن و جیاوازی ئه‌وان له‌گه‌ڵ تێكۆشه‌رانی توندئاژۆ و هه‌ڵه‌شه چییه. پۆلیسه‌كان فێربوون و لێی ڕاهاتن، تێبگه‌ن كه پارێزه‌رانی ئاشتی كامه كاركردی گرینگیان ههیه.
له پاش هه‌ر هه‌ڵمه‌تێك كه ئه‌نجام ده‌درا توانرا باوه‌ڕ به یه‌كتری به‌هۆی ڕێزی دوولایه‌نه‌ی نێوانمان له یه‌كتری به‌هێز ببێ. پۆلیسێك بۆ منی گێڕایه‌وه كه به تێپه‌ربوونی كات زیاتر باوه‌ڕی به‌و قسه‌كانمان ده‌كرد. ئه‌مه وایكردبوو كه ئهو پۆلیسه شێمانه‌ی باشتری پێشهاته‌كانی بكردبایه هه‌تا هه‌ڤاڵه دوڕدونگه‌كانی دیكه‌ی. پارێزه‌رانی ئاشتی له كه‌مپه‌كه وه‌ك ئامانج بۆ خۆیان دیاریكردبوو كه هه‌ر كامه‌یان جۆرێك په‌یوه‌ندی كه‌سیی له‌گه‌ڵ ئهو پۆلیسانه كه خه‌ریكن تێكۆشه‌رێك بگرن، دابمه‌رزێنن. ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ نزیكترین فه‌رمانبه‌ری ده‌وروبه‌ریش هه‌مان په‌یوه‌ندی دابمه‌رزێنن. ئه‌م هه‌مو په‌یوه‌ندییانه به‌ر له ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌ته‌كان یان له ماوه‌ی ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌ته‌كاندا پێكهێندران.
له ڕاستیدا هه‌موو ئه‌م په‌یوه‌ندییانه بۆ ئه‌وه‌یه كه جۆرێك دیالۆگ و گفتوگۆ له‌گه‌ڵ دژبه‌ردا دابمه‌رزێندرێ. له هه‌مانكاتیشدا ئه‌وه ڕاسته كه كاركردی ئهو په‌یوه‌ندییانه ئه‌وه ده‌بێ كه بۆ پۆلیسه‌كان زۆر زه‌حمه‌ت ده‌بێ كه له دژی كه‌سانێك كه له هه‌وایه‌كی هێمن و هێوردا په‌یوه‌ندی و دانووساندیان هه‌بووه توندوتیژی زۆر و زه‌به‌ن بهكار ببه‌ن. له باروودۆخێكی ئاوادا كه پارێزه‌رانی ئاشتی و تێكۆشه‌ره‌كانی دیكه هه‌مان كه‌س نین له ڕاستیدا گرینگییه‌كی ئه‌وتۆی نییه.
پارێزه‌رانی ئاشتی ته‌نیا به‌رپرسایه‌تی خودی هه‌ڵمه‌ته‌كانیان له ئه‌ستۆ نییه، ئاسایشی كه‌مپی چه‌كداماڵین ئه‌وه‌ی ده‌خواست كه دوو كه‌س له لایه‌كی كه‌مپه‌كه و دوو كه‌سی دیكه له لایه‌كه‌ی دیكه‌ی كه‌مپه‌كه كێشك بگرن. كاتێك ده‌یان گه‌نجی ئاژاوه‌چی ده‌یانه‌ویست هه‌راوبه‌زم هه‌ڵخڕێنن ئه‌وه یه‌كێك له كێشكگره‌گان هه‌وڵی هێور كردنه‌وه‌یانی دهدا و كێشكگره‌كه‌ی تر گرووپێكی دیكه‌ی ئاگادار ده‌كرده‌وه كه به‌هانایه‌وه بێن و هه‌وڵی ئارام كردنه‌وه‌ی گه‌نجه‌كان بده‌ن. من بۆ خۆم چه‌ند چركه‌یه‌ك دوای ئاگاداربوونه‌وه ڕۆیشتم و به هۆی گرووپێكی گه‌وره‌تره‌وه توانیمان دیوارێك له نێوان گه‌نجه‌كان و تێكۆشه‌ره‌كان چێ بكه‌ین هه‌تا نه‌هێڵین ئاژاوه ته‌شه‌نه بكاته نێو تێكۆشه‌رانی دیكه و به‌و شێوه‌یه شه‌ڕی ئه‌وان له خۆمان دوور بخه‌ینه‌وه. ئێمه وه‌ك گرووپی پاشه‌كه‌وت ئه‌ركمان بۆ دیاری كرابوو ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌وانه‌ی پێش ئێمه نه‌یانتوانی گه‌نجه‌كان هێور بكه‌نه‌وه ئه‌وه ئهو كات ئێمه به‌هانایانه‌وه بچین. ئێمه له نێوه‌ڕاستی كه‌مپه‌كه ترۆمبیلێكمان ئاماده كردبوو بۆ ئه‌وه ئه‌گه‌ر هاتوو شه‌ڕ و ئاژاوه كێشرایه نێو كه‌مپه‌كه ئه‌وه ئهو دایكو باوكه تێكۆشه‌رانه‌ی منداڵاكانیان له‌گه‌ڵ خۆیان هێنابوو، به خۆیان و منداڵه‌كانیانه‌وه به‌و ترۆمبیله له كه‌مپه‌كه دوور بخه‌ینه‌وه. هه‌تا پۆلیس گه‌یشته جێ، گرووپی یه‌كه‌م توانی گه‌نجه‌كان هێور بكاته‌وه.
چۆن خۆئاماده‌كاری بۆ هه‌ڵمه‌تێك ده‌كرێ؟
یه‌كه‌م كۆبوونه‌وه‌ی من له نێو گرووپی پلاگبیلدا له كلێسه‌یه‌كی كۆن و داڕووخاو له گه‌ڕه‌كێكی ڕه‌شنشین و به‌لاوه‌یی شاری نیۆیۆركدا به‌سترا. من پێشتر ژماره‌یه‌ك تێكۆشه‌ری بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیلم له شه‌وه‌داوه‌تێكدا له پاش له كارخستنی سه‌ره بۆمبێك B-52 ناسیبوو. ئه‌وانه‌ی كه له‌و شه‌وه‌داوه‌ته‌دا ناسیبوومن، هیچكامه‌یان به‌شداری كۆبوونه‌وه‌كه نه‌بوون. ئه‌وان له بنكه‌یه‌كی پۆلیس له‌و نزیكانه ده‌سبه‌سه‌ر كرابوون. به‌ڵام به‌شێكی به‌رچاوی دیكه له تێكۆشه‌رانی پلاگبیل له كۆبوونه‌وه‌كه‌دا حازر بوون. كۆبوونه‌وه یان داوه‌ته‌كه‌مان یه‌كجار قه‌ره‌باڵخ بوو و من به زۆر خۆم ترنجاندبووه نێو خه‌ڵكه‌كه‌وه و له شوێنێكدا په‌نام گرتبوو. له‌وێ كه‌وتمه نێو باسێكه‌وه كه له‌ودا ته‌نیا باسی هه‌ڵه و كه‌موكووڕییه‌كانی بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل ده‌كرا. من بۆ خۆم هیچ شتێكم له‌سه‌ر بزووتنه‌وه‌كه نه‌ده‌زانی. به‌ڵام له باسه‌كه‌دا بڕه شتێكم به‌كه‌م و كورتی بۆ ڕوون بۆوه.
دوای ئهو شه‌وه‌داوه‌ته، شه‌وێ خه‌وم لێنه‌كه‌وت و هه‌ر له بیركردنه‌وه‌دا بووم. ئاخره‌كه‌ی من بڕیاری خۆم دا. به یه‌كێك له‌و كه‌سانه‌وه كه له باسه‌كانی دوێنێ شه‌وێدا له هه‌مووان زیاتر ڕه‌خنه‌ی توندی گرتبوو، په‌یوه‌ندیم گرت. ئهو ژنێك بوو كه لێكۆڵینه‌وه‌ی پێش له گه‌ڵاڵه‌ڕێژی داماڵینی ته‌یاره‌یه‌كی شه‌ڕی داڕشتبوو. من پرسیارم لێ كرد ئه‌گه‌ر بێتوو ئه‌وان پێویستیان به كه‌سێكی سویدی له‌به‌ره‌به‌ری هه‌ڵمه‌تی داهاتوودا، بكه‌وێ، ئه‌وه من ئاماده‌م. پاش دوو مانگ بانگهێشتنێكم بۆ نیۆیۆرك پێگه‌یشت. ئێمه گرووپێكمان به ناوی Pershing Plowshares پێكهێنا. چوار مانگ دواتر ئێمه هێندێك به‌شی ڕۆكێتی Pershing II مان له كار خست.
من بۆ خۆم بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیلم به داماڵینی چه‌ك و پاشان وه‌ك ئاكامی ئهو كاره‌ش كێشانی سزای تاوانی چه‌ند ساڵه‌ی چه‌كداماڵین له‌زینداندا، ده‌به‌سته‌وه. به‌ڵام ئێستا به‌و ئاكامه گه‌یشتووم كه گه‌وره‌ترین كۆمه‌ك یان ئه‌ركی بزووتنه‌وه، ئاماده‌كاری پێش له هه‌ڵمه‌ته.
له‌م به‌شه‌ی كتێبه‌كه‌دا كه له سه‌ر خۆئاماده‌كردنی پێش هه‌ڵمه‌ته من بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل وه‌ك نموونه‌یه‌ك باس ده‌كه‌م. من له‌و بڕوایه‌دام ئه‌زموونی پلاگبیل ده‌توانێ له لایه‌ن بزووتنه‌وه‌كانی دیكه‌شه‌وه به كار ببرێ و سودمه‌ند بێت.
هه‌ڵمه‌تێكی پلاگبیلی ته‌نیا هه‌ڵمه‌تی چه‌كداماڵین نییه، به‌ڵكوو:
– به‌هۆی قسه‌وباس و دیالۆگی نێوان خۆمانه‌وه، پێش له‌هه‌موو شتێك خۆمان له ترس داده‌ماڵین.
– ئێمه هه‌روه‌ها ئهو به‌ست و به‌ندانانه‌ی كه خۆمان بۆ خۆمان سازكردووه‌و هه‌ر به‌و هۆیه ناتوانین مه‌ترسییه كه‌سییه‌كان وه‌ئه‌ستۆ بگرین، له خۆمان داده‌ماڵین.
– ئێمه هه‌روه‌ها ههوڵ ده‌ده‌ین، پێش له هه‌موو شتێك، توندوتیژی و سه‌ركوت له نێو گرووپی خۆماندا نه‌هێڵین و له خۆمانی داماڵین.
– ئامانجی ئاخر و [سه‌ره‌كیشمان] ئه‌وه‌یه كه كۆمه‌ڵگه له توندوتیژی، ترس و دوڕدونگی داماڵین.
ئه‌م داماڵینه په‌یوه‌ندی به وه‌پێشخستنی كه‌سیی مرۆڤ یان ئه‌وه ئینسان ببێته خاوه‌نی جۆرێك هێوری، ته‌نیا هه‌ست نییه. به‌ڵكوو ئاكامه‌كه‌ی لای مرۆڤ به‌ستراوه به كات، ده‌بێته جۆرێك شڵه‌ژانی. ئێمه ته‌نیا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نه‌ترس و بوێر بین به سه‌ر ترسدا زاڵ نابین به‌ڵكوو ته‌نیا وره‌ی ئه‌وه وه‌رده‌گرین كه خه‌باتی نافهرمانی بكه‌ین. ترس هه‌ر له جێگه‌ی خۆی ده‌مێنێ. ئێمه هه‌روه‌ها بهرههڵستكاری زۆر و داسه‌پاندن له نێوخۆی گرووپدا بۆ ئه‌وه ناكه‌ین كه دووبه‌ركی و ناكۆكییه‌كان ون ببن. به‌ڵام ته‌نیا له‌به‌ر ئه‌وه له‌گه‌ڵیان مامه‌ڵه ده‌كرێ كه دیمۆكرسی هه‌بێ و بپارێزرێ.
بنه‌مای ئه‌م شێوازه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ترادیسیۆنی نێو كلۆستێری كاتولیك. له نێوه‌ڕاستی ده‌یه‌ی شه‌سته‌كاندا نونا، جێسویت و تراپیسته مونكا توندئاژۆكان له دژی شه‌ڕی ڤیه‌تنام له پرۆتێست و ناڕازی ده‌ربڕینه‌وه بۆ به‌رهه‌ڵستكاریكردن هه‌نگاوێكیان به‌ره‌و پێشه‌وه‌نا. ئه‌وه بوو ئه‌وان هه‌ر وه‌ك پێشتر هه‌میشه كردبوویان “هه‌نگاوێكیان به‌ره‌و دنیای ده‌ره‌وه هه‌ڵهێنا”.
ئه‌م ترادیسیۆنه دواتر وه‌پێشخرا. له ده‌یه‌ی حه‌فتاكاندا كۆمه‌ڵه‌ی زیندووی ئه‌تلانتیكی، ئه‌تلانتیك لایف كوموینیتی Atlsntic Life Community كه تۆڕێكه له چه‌ند گرووپی بهرههڵستكاری دامه‌زرا. له نێو ئه‌م تۆڕه‌دا بوو كه له ساڵی 1980 بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل له دایك بوو. له ڕاستیدا بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل نه‌وه‌ی ئهو تێكه‌ڵییه بوو كه له ده‌یه‌ی شه‌سته‌كاندا له نێوان گرووپه مه‌زهه‌بییه كاتۆلیكه‌كان و بزووتنه‌وه توندئاژۆیه سیاسییه ئه‌مریكاییه‌كاندا پێكهات. من وشه‌ی ئه‌مریكایی له به‌ر ئه‌وه بهكار ده‌به‌م چوونكه ئهو تێكه‌ڵییه ته‌نیا له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه شۆڕشگێره‌كانی ئه‌مریكای باكوور نه‌بوو به‌ڵكوو له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌و به‌رهه‌ڵه‌ستكاری له ئه‌مریكای لاتینیش گرێ درابوو. زۆر كه‌سی [نێو بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل] ئه‌زموونیان له خه‌باتی ئه‌مریكای لاتین هه‌بوو. هه‌ر گرووپێكی پلاگبیل بۆخۆی سه‌ربه‌خۆی ته‌واوی ههیه و له ڕامان و ئه‌زموونه‌كانی، خۆی پێده‌گه‌ینێ و خۆی به‌ره‌و پێش ده‌با. له نێو گرووپه‌كانی پلاگبیلدا ترادیسیۆنی جیاجیا كه به‌كشانه‌وه نێودێر كراون، پێكهاتوون. له‌سویددا كه‌مپی نوێی هیوا و بهرههڵستكاری Hopp & Motstånd ، له ئوروپا هیواو و به‌رگری Hope & Resistance و له ئه‌مریكاش كۆمه‌ڵه‌ی زیندووی ئه‌تلانتیكی Atlsntic Life Community پێده‌گوترێ. ئه‌م كه‌مپانه به هۆی بیر و داهێنانی نوێیه‌وه له پێشوه‌چووندان. ئه‌زموونی ئه‌م گرووپانه ده‌توانێ یارمه‌تیده‌ری گرووپگه‌لی نوێ بێت. به‌ڵام هه‌ر گرووپێكی پلاگبیلی به جۆرێك خۆی به ته‌واوی به ترادیسیۆنێكه‌وه نابه‌ستێته‌وه‌و به شێوه‌یه‌ك به‌شێكی ترادیسیۆنه باوه‌كانی نێو بزووتنه‌وه وه‌پشت گوێ ده‌خا.
ئامانج لای گرووپێكی پلاگبیلی ئه‌وه‌یه كه به‌ر هه‌لستكارییه‌كی هاوبه‌ش پێكبێنێ. شێواز ئه‌وه‌یه كه ڕامان له سه‌ر تێكستێك ده‌كرێ. تێكسته‌كان ده‌توانن له ڕۆمانێك، شێعرێك یان نووسراوه‌یه‌كی تیۆری وه‌رگیرابن. له‌و یه‌كه‌م گرووپه‌ی پلاگبیل Pershing Plowshares كه منی تێوه‌چووم وه‌ك ئه‌رك خرایه ئه‌ستۆی تود Tod كه له سه‌ر ترس تێكستێك ئاماده بكات. ئهو له پێشدا هێندێك به‌شی له بیره‌وه‌رییه‌كانی ئان فرانكس Anne Franks خوێنده‌وه. ئان فرانكس له هوله‌ند خۆی شاردبۆوه. به‌ڵام ئاخره‌كه‌ی له لایه‌ن سه‌ربازه‌كانه‌وه دیترایه‌وه‌و كوژرا. دواتر بیره‌وه‌رییه‌كانی ئان فرانكس له لایه‌ن باوكییه‌وه چاپ كرا. پاش ئه‌وه‌ی تێكسته‌كه به ده‌نگی به‌رز خوێندرایه‌وه چه‌ند خوله‌كێك بێده‌نگ بووین و له ترسی ئان فرانكس ڕاماین. پاشان هه‌ركامه له ئێمه به جیا باسی بیر و ڕامان و ترسی خۆمان كرد. پاشان هه‌موومان بیرووبۆچوونی خۆمان به‌یان كرد ئه‌وجار باس و دیالۆگی نێوانمان ده‌ستی پێكرد.
ئه‌م شێوازی به‌رز خوێندنه‌وه‌یه، بێده‌نگی، ده‌ربڕینی بیروبۆچوون و ڕامان به نۆره له لایه‌ن زۆربه‌ی گرووپگه‌لی پلاگبیله‌وه بهكار ده‌برێ. پرسیار ئه‌وه‌یه كه تێكسته‌كه هه‌تا چه‌نده له‌گه‌ڵ كێشه‌ی ئێمه و كۆمه‌ڵگاكه‌مان یه‌كده‌گرێته‌وه. ئه‌مه به‌و مانایه‌یه كه تێكسته‌كان جارێكیتر ده‌خوێندرێنه‌وه یان دووباره ده‌خوێندرێنه‌وه یان لێكده‌درێنه‌وه. هه‌روه‌ها به هه‌مان شێوه‌ش گرینگه كه تێكسته‌كه بخرێته به‌ر ڕه‌خنه‌و له زۆر باره‌وه به پێی ئه‌زموونه جیاوازه‌كان ڕه‌خنه‌و گازنده‌ی ئاراسته بكرێ.
له گرووپی Pershing Plowshares پێش له هه‌ر هه‌ڵمه‌تێك دوو یان سێ ڕۆژ یه‌كتریمان ده‌دی و باس و خواسمان ده‌كرد. له گرووپه‌كانی دیكه‌دا بۆ ماوه‌ی سێ هه‌تا چوار ڕۆژ یه‌كتریمان ده‌دی. له ماوه‌ی ئه‌وه‌ی به ناوی كشانه‌وه ناودێر كراوه، ئێمه ئهو هه‌له‌مان وه‌ده‌ست ده‌كه‌وت كه باسی شه‌ش هه‌تا حه‌وت بابه‌ت بكه‌ین. هه‌ر گرووپێك پێویستی به پێنج هه‌تا ده‌جار كشانه‌وه ده‌بێ به‌ر له‌وه‌ی بتوانێ ئاماده‌گی ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌تێكی هه‌بێت. له سویددا ئێمه یه‌ك دوو هه‌ڵمه‌تی درێژخایه‌نی وامان هه‌بووه كه ماوه‌ی كشانه‌وه نزیك به ساڵێكی خایاندووه هه‌تا هه‌ڵمه‌ته‌كان ده‌ستییان پێكردووه. له‌م ساڵانه‌ی دواییدا تێندێنسێكی واده‌بیندرێ كه ماوه‌ی ئاماده‌كارییه‌كان كه‌متر كراوه‌نه‌ته‌وه.
زۆربه‌ی گرووپه‌كانی نێو بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل له باتی ئه‌وه‌ی كاتێكی یه‌كجار زۆر بۆ به‌رنامه‌ڕێژی ورد و كۆبوونه‌وه‌ی دوورودرێژ ته‌رخان بكه‌ن شێوازی كشانه‌وه ئه‌وه‌ی له‌سه‌ره‌وه ئاماژه‌ی پێكرا هه‌ڵده‌بژێرن. كشانه‌وه بریتییه له كشانه‌وه بۆ كرده‌وه‌و ڕامان و تێفكرین له‌و كرده‌وه‌وه‌ی كه به‌ته‌مایه ئه‌نجام بدرێ. بۆ گرووپێكی بهرههڵستكاری كشانه‌وه به‌و مانایه‌یه كه پێویستی كه‌سیی، پێویستی گرووپ و پێویستی زۆملێكراوان هاوكات و پێكه‌وه له به‌ر چاو بگیردرێ و كێشه‌كه له ته‌واوه‌تی خۆیدا ببیندرێ. له ڕاستیدا ئێمه ئیندیڤیدوالیزم و كۆلێكتیڤیتیزم تێكه‌ڵ به یه‌كتری ده‌که‌ین.
ئاماده‌كاری سێ كاركرد یان فۆنكسیۆنی سه‌ره‌كی ههیه:
1- پێكهێنانی به‌رهه‌ڵستكارییه‌كی هاوبه‌ش و ده‌كارهێنانی هاوبه‌شیه‌تی.
2- به‌ره‌وپێشبردن و پێگه‌یاندنی هه‌ڵمه‌تی ناتوندوتیژی.
3- پێكهێنانی هه‌ڵمه‌تێك له شێوازی هه‌ڵمه‌تی پلاگبیل.
هه‌موو ئه‌مانه له ماوه‌ی ئاماده‌كاریدا هاوكات و پێكه‌وه ئه‌نجام ده‌درێن و سرووشتییه ناكرێ یه‌كێک له‌وانی دیكه داببڕێ یان له بیر بكرێ. پێكهێنانی بهرههڵستكاری هاوبه‌ش هه‌تا ڕاده‌یه‌ك به‌ومانایه‌یه كه هه‌ڵمه‌تبه‌ران باشتر یه‌كتری بناسن و هاوكاریی و هاوئاهه‌نگییه‌كی جێگه‌ی ڕه‌زامه‌ندی له نێوان ئه‌واندا پێكبێت. له باس و خواسه‌كاندا كه ئێمه تێگه‌یشتنی خۆمان له سه‌ر یاساكان، هه‌لوومه‌رجی سیاسی، میلیتاریزم، بزووتنه‌وه‌ی بهرههڵستكاری، مێدیا، فیمینیزم، دیمۆكراسی، خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی، توندوتیژی، ڤاندالیزم (له نێو بردنی ماڵ و مڵك)، سه‌ركوت، دۆمینانس و سه‌ره‌ڕۆیی نێو گرووپ قوڵتر ده‌كه‌ینه‌وه.
ئێمه هه‌روه‌ها ههوڵ ده‌ده‌ین كێشه فه‌لسه‌فییه‌كان باس بكه‌ین: ئه‌خلاق له‌سه‌ر چ بنه‌مایه‌ك دامه‌زراوه؟ ئایا ئێمه ئهو مافه‌مان ههیه یاسا له ژێر پێ بخه‌ین؟ خه‌باتی ناتوندو تیژی، كامه به‌رپرسایه‌تی و ئاكامی ئه‌خلاقی ده‌خاته سه‌ر شانمان؟
بێجگه له‌و تێكستانه‌ی ده‌یخوێنین، سروشتییه كه هه‌ر جارێك گفتۆگۆكانی پێشووترمان باس و خواسی دیكه به دوای خۆیاندا دێنن. له به‌ر ئه‌وه له ئاماده‌كاریدا ئه‌زموونه‌كان ده‌بنه هۆی تێڕامانی نوێ، ئه‌وه ئاماده‌كاری له خۆیدا ده‌بێته هۆی پێشوه‌چوونی بهرههڵستكاری. هه‌ر گرووپێكی پلاگبیلی بۆ خۆی به‌شێك له كاری خۆی بۆ لێكۆڵینه‌وه ته‌رخان ده‌كا و ئه‌مه‌ش له خۆیدا بۆ هه‌موو گرووپه به‌رهه‌ڵستكارییه‌كانی دیكه جێگه‌ی بایه‌خ و كه‌ڵك لێوه‌رگرتنه. ئه‌مه له خۆیدا له‌و ئامانج و مه‌به‌سته‌ی گاندی ده‌چێ كه له هه‌ڵمه‌ته‌كانیدا ده‌یویست پێی بگا. گاندی له‌و بڕوایه‌دا بوو كه خه‌باتی ناتوندوتیژی یانێ ئه‌زموون و گه‌ڕان به‌دوای ڕاستیدا. ئه‌گه‌ر بێتوو هه‌موو هه‌ڵمه‌تێك به وردی بخرێته ژێر لێكۆلینه‌وه‌و نرخاندن ئه‌وه ناتوندوتیژی بۆ خۆی ده‌بێته شێوازێك له زانست. ئاماده‌كاری تێكه‌ڵ به تێفكرانی قووڵ و پاشنرخاندی هه‌ر هه‌ڵمه‌تێك پێكه‌وه‌و وێكڕا بووه‌ته هۆی ئه‌وه كه ڕه‌نگه پرۆسێسی پلاگبیلی یه‌كێك له قووڵترین په‌روه‌رده‌كان له بواری خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی و چاره‌سه‌ری كێشه له جیهانی ڕۆژئاوا بێت. بۆ منێك كه هه‌ر له ساڵی 1984وه له گرووپه‌كانی پلاگبیل كار ده‌كه‌م، جێی سه‌رسوڕمانه كه ئێستاشی له‌گه‌ڵ بێت له‌گه‌ڵ هه‌ر هه‌ڵمه‌تێكی نوێدا شتی نوێ فێر ده‌بم. ئه‌مه‌ش له به‌ر ئه‌وه‌یه كه له بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیلدا به تێڕامان له تێكسته‌كان و كه‌ڵكوه‌رگرتن له ئه‌زموونی كه‌سیی به‌شداربووان گرینگی ده‌درێ. گفتۆگۆ و دیالۆگ ده‌گه‌یه‌ندرێته جیلی نوێ. خه‌باتی ناتوندوتیژی خه‌باتێك نییه كه ته‌نیا جارێك فێری بی و ئیتر به‌س بێت. پێبه‌ندی به ترادیسیۆن و ناردنی بۆ جیلی نوێ له‌هه‌مانكاتدا به‌و مانایه‌یه كه ترادسیسیۆنه‌كه‌ش بۆخۆی گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت. من قه‌د هه‌ستم به‌وه نه‌كردووه كه شتی دووپاتكراوه ده‌كه‌م و هه‌موو جارێك هه‌ستم به شتێكی نوێ كردووه. ئێمه ههوڵ ده‌ده‌ین تێگه‌یشتنمان له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی زیاتر و زیاتر قووڵ بكه‌ینه‌وه.
ئه‌گه‌رچی ئێمه وه‌ختێكی زۆر بۆ گه‌ڵاڵه‌رێژی هه‌ڵمه‌ته‌كان ته‌رخان ناكه‌ین به‌ڵام لای ئێمه بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل په‌یامی هه‌ڵمه‌ت، هۆكاری ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌ت، نیشانه و سیمبۆله‌كانی هه‌ڵمه‌تمان بۆ گرینگه. ئه‌وه‌ی ئێمه گرینگی پێده‌ده‌ین شتێكه كه پێی ده‌گوترێ قورسایی له‌سه‌ر هه‌ڵمه‌ت. قورسایی له‌سه‌ر هه‌ڵمه‌ت یانێ ئه‌وه كه ئێمه قورسایی كاره‌كه‌مان بخه‌ینه سه‌ر ئهو به‌شه له ههڵمهتهكه كه له هه‌موو به‌شێكیتری هه‌ڵمه‌ته‌که گرینگ و پێویستره و هه‌روه‌ها ئهو ئامرازانه‌ش كه له هه‌مووان كاریگه‌رترن. ئه‌مه به‌و مانایه‌یه كه ئێمه ئهو ئیمكان و شیانه به‌رته‌سكه‌ی كه هه‌مانه ته‌نیا له پرسه گرینگه‌كاندا ده‌كار ده‌خه‌ین و وزه‌ی خۆمان له سه‌ر هه‌موو پرسێك و هه‌موو هه‌ڵمه‌تێك به‌فیڕۆ ناده‌ین. قورسایی له‌سه‌ردانان هه‌روه‌ها به مانای خۆوریاكردنه‌وه‌ی فره‌تره. ئایا ههڵمهتهكه ڕوونه و لێڵی تێدا نییه؟ ئایا په‌یامی هه‌ڵمه‌ت له ڕاستیدا كاریگه‌رییه‌كی ههیه؟ لایه‌نی دژبه‌ر و وه‌رگری ههڵمهتهكه كێن و ئایا ئامانجی هه‌ڵمه‌ت وه‌دی دێت؟
له ماوه‌ی خۆئاماده‌كردن له پێش هه‌ڵمه‌ته‌كاندا هه‌موو پرسه سیاسی و فه‌لسه‌فییه‌كانی وه‌ك ترس، مه‌ترسی و ڕیسك، ئاسایش، پشتیوانی، ته‌ریك كه‌وتنه‌وه، گرتن و حه‌پس كردن، مه‌حكه‌مه و سزا، ئاسایشی ئێمه و ئه‌وانی دیكه، بنه‌ماڵه و دۆستان ده‌كه‌ونه به‌رباس و خواسی ورد.
ئێمه باسی شیانی ڕێگه‌كانی ئاڵووگۆر و گۆڕان له داهاتوودا ده‌كه‌ین. ده‌ستمان به كامانه مێدیا بۆ پێكهێنانی دیالۆگ و گفتوگۆ له‌گه‌ڵ لایه‌نی دژبه‌ر و لایه‌نه‌كانی دیكه له كۆمه‌ڵگه‌دا ڕاده‌گا؟ له کامه ڕێگاوه په‌یامی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌مان بۆ نێو كۆمه‌ڵگا ده‌گوێزرێته‌وه؟ نموونه‌ی ئامرازه‌كان له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا بریتییه له مه‌حكه‌مه، په‌یوه‌ندییه كه‌سییه‌كان له‌گه‌ڵ كارگێڕ و بڕیارده‌ران، نامه، كلاس و دانانی سیمینار. ڕه‌نگه گرینگترین كار بۆ گه‌یشتن به ئامانجی چه‌كداماڵین ئه‌وه بێت كه ههوڵ بدرێ گرووپی بهرههڵستكاری نوێ دابمه‌رزرێ. خاڵێكی گرینگ له بزووتنه‌دا [پلاگبیل] ئه‌وه‌یه كه ئه‌ركی چه‌كداماڵین ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆی هاووڵاتیان له كۆمه‌ڵگادا. ناكرێ ئهو ئه‌ركه بخرێته سه‌رشانی كارگێڕ و بڕیارده‌ران له كۆمه‌ڵگه‌دا.
وه‌ك بنه‌ما گرینگه بۆ ئه‌وه‌ی گرووپه نوێیه‌كان بتوانن ده‌ستبه‌كار ببن و بۆ خۆیان بتوانن ئه‌ركه‌كانیان له داهاتوودا جێبه‌جێ بكه‌ن له سه‌ره‌تاوه كه‌سانی به ئه‌زموون و ته‌جرووبه دیتووی نێو بزووتنه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ بێت. له گرووپی Pershing Plowshares ژماره‌یه‌ك تێكۆشه‌ری كۆن و به‌ئه‌زموون به‌ر له‌وه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كان ده‌ستپێبكه‌ن، شوێنی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌یان به‌جێ ده‌هێشت. بۆ ئهو تێكۆشه‌رانه‌ی كه دواتر ده‌كه‌وتنه زیندان، گرینگ بوو هاوبه‌شیه‌تییه‌كی خۆیی پێكبێنن.
هاوكات له‌گه‌ڵ خۆئاماده‌كارییه‌كانی “كشانه‌وه” په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ شه‌ریكه‌كان و سه‌ندیكای كرێكاران داده‌مه‌زرێ. گرووپی Pershing Plowshares په‌یوه‌ندی به كلێسه و گرووپه ناوچه‌ییه ئاشتیخوازه‌كان ده‌گرت. له كه‌مپی چه‌كداماڵینی شاری لینشۆپینگدا به‌ر له ده‌ستپێكردنی هه‌ڵمه‌ت په‌یوه‌ندییمان به پۆلیس، شه‌ریكه‌ی ساب، سه‌ندیكای كرێكاران و ڕێكخراوه ناوچه‌ییه‌كانی دیكهوه گرت. هاوكات ژماره‌یه‌كی زۆر كۆبوونه‌وه له نێوان ئێمه و پۆلیس به‌ستراو نوێنه‌ری په‌یوه‌ندی گرتن له نێوان كۆبوونه‌وه‌كاندا زووزوو به ته‌له‌فۆن له‌گه‌ڵ یه‌كتری ده‌په‌یڤین.
هه‌م له Pershing Plowshares و هه‌م له كه‌مپی چه‌كداماڵینی شاری لینشۆپینگدا سیناریۆی ئهو كێشه و نه‌هاتانه‌ی كه ڕه‌نگه له ماوه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌دا هاتبانه گۆڕێ ده‌مانووسی و له شێوه شانۆیه‌كدا هه‌ر له نێو خۆماندا پێشكه‌شمان ده‌كرد. شانۆكان یان له سه‌ری گرتن و لێپرسینه‌وه یان له سه‌ر كار و ئه‌ركی پاساوانه‌كان له هه‌ڵمه‌ته‌كه‌دا بوون. به هۆی خۆئاماده‌كردن بۆ هه‌لوومه‌رجی چاوه‌ڕوواننه‌كراو و له پێشدا پیشاندانی سیناریۆی نه‌هات و كێشه‌كان ده‌كرێ پێش له ڕووداو پێش به هه‌ڵسووكه‌وت و هه‌لوومه‌رجی گۆنگه‌ڵهه‌ڵخڕێنانه له داهاتوودا بگیردرێ.
سرووشتییه خۆئاماده‌كردن و ئه‌وه‌ی پێیده‌گوترێ كشانه‌وه هه‌موو كاتێك هه‌موو شتێك نییه كه شتی وه‌ك داوه‌ت، گه‌مه، یادوه‌ری، هه‌ڵپه‌ڕكێ و گۆرانی له بیر بكرێن. ئه‌مانیش هه‌ر وه‌ك باس و خواس له به‌ره‌به‌ری هه‌ڵمه‌ته‌كاندا گرینگن. من ئه‌م باسه دێڵمه‌وه بۆ ئه‌وه خوێنه‌ر بۆ خۆی زیاتر تێبفكرێ و بتوانێ بیرێكی نوێ له‌م بواره‌دا بخوڵقێنێ.
كێشه‌كان له‌ماوه‌ی خۆئاماده‌كردندا
ئێمه له ماوه‌ی ساڵانێكی دوورودرێژدا تووشی هه‌ڵه‌ی زۆر هاتین و له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ كه‌سانی پشتگیریدا كێشه‌مان دیتنه‌وه. له سه‌ره‌تادا ئهو كه‌سانه وه‌ك كه‌سانی پشتگیری دیاری ده‌كران كه ڕاسته‌وخۆ نه‌یانده‌وێرا له هه‌ڵمه‌ته‌كاندا به‌شداری بكه‌ن. كاری پشتگیری وه‌ك شیانێك بۆ تاقیكردنه‌وه‌ی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی چاوی لێده‌كرا. به‌ڵام ئه‌مه له خۆیدا شێوه هیرارشییه‌كی نزمی پێكهێنابوو. ئه‌وانه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كانیان به ئه‌نجام ده‌گه‌یاند زیاتر ده‌كه‌وتنه به‌ر سه‌رنج و كه‌سانی پشتگیری هه‌ستیان ده‌كرد بایه‌خی ئه‌وتۆیان پێنادرێ و نزم چاویان لێده‌كرێ. هه‌روه‌ها كه‌سانی پشتگیری له مانای چوونه زیندان و ئهو پێویستییه‌ی به‌ندییه‌كان هه‌یانبوو بێ ئاگا بوون. جیاوازی نێوان تێكۆشه‌رانی هه‌ڵمه‌تبه‌ر و كه‌سانی پشتگیری بۆ هه‌ر دوو لا زیانبه‌خش و زه‌ره‌رمه‌ند بوو.
زۆر جار هه‌ڵده‌كه‌وت كه كه‌سانی پشتگیری له پاش كۆتایی پێهاتنی هه‌ڵمه‌ته‌كان، گرووپه‌كانیان به‌جێ ده‌هێشت. ئه‌مه‌ش وایده‌كرد كه تێكۆشه‌ران له ماوه‌ی له زیندان مانه‌وه‌و مه‌حكه‌مه‌دا به‌ته‌نیا ده‌مانه‌وه. هێندێك جار كه‌سانی پشتگیری نوێ كۆ ده‌كرانه‌وه. به‌ڵام تێكۆشه‌ره‌كانی نێو زیندان خۆیان وه‌ك له بیركراو ته‌ریك خراوه ده‌هاته پێش چاو. هێندێك له گرووپه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتری ڕێكه‌وتننامه‌یان ده‌نووسی. به یه‌كتری به‌ڵێنی ئه‌وه‌یان دهدا هه‌تا كۆتایی هه‌ڵمه‌ته‌كان یان لانیكه‌م هه‌تا ته‌واو بوونی ماوه‌ی سزا و مانه‌وه له زینداندا پشتگری یه‌كتری بكه‌ن و ده‌ست له یه‌كتری هه‌ڵنه‌گرن.
جه‌و ویلسۆن Jo Wilson له گرووپی سیدس ئۆف هه‌وپ Seeds of Hope ده‌گێڕێته‌وه كه ژماره‌یه‌كی به‌رچاو له گرووپه‌كه‌ی ئه‌ودا له پاش ئه‌وه دادگایه‌ك له لیڤرپووڵ له نه‌كاو چوار كه‌س له ژنه تێكۆشه‌ره‌كانی ئازاد كرد، داوایان كرد گرووپی پلاگبیل هه‌ڵوه‌شێته‌وه. ئهو بۆ خۆی نه‌یده‌ویست گرووپه‌كه هه‌ڵوه‌شێته‌وه به‌ڵام له‌به‌ر بۆچوونی زۆربه‌ی ئه‌ندامان به هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی گرووپه‌كه ڕازی بوو و مافی ڤێتۆی خۆی به كار نه‌هێنا.
پاشان ئهو بۆ خۆی هه‌ستی به‌وه‌كردبوو که سه‌خترین كات، له دوای ئازادبوون له زیندان، ده‌ست پێده‌کا. هه‌ر بۆیه ئهو له سه‌رووبه‌ندی دوای زینداندا له هه‌موو وه‌ختێكی دیكه زیاتر پێویستی به پشتگیری هه‌بووه.
یه‌كێكی دیكه له ئه‌ندامانی ئهو گرووپه كه وه‌ك كه‌سی پشتگیری دیاری كرابوو له به‌ر ئهو ئه‌ركه‌ی خرابووه سه‌رشانی له گرووپی پلاگبیلدا كه‌وته به‌ر نیتكه‌و ناتۆره لێدان. ئهو له پاش ئه‌وه گرووپه‌كه لێکهه‌ڵوه‌شایه‌وه، “سزا”ی خۆی وه‌رگرت.
هه‌ڵكه‌وتووه كه كه‌سانی پشتگیری گیراون، بۆ نموونه له سویدا كه‌سانی پشتگیری به تاوانی هاوكاریكردنی چه‌كداماڵینی ڤیگه‌نپلان Viggenplan له سوته‌نس Sotens ساڵێك زیندانی كران.
هه‌موو ئه‌م كێشه‌یانه بوونه هۆی ئه‌وه كه بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل له ئه‌مریكا ههوڵ بدا كه كه‌سانی پشتگیری له نێو تێكۆشه‌ره كۆن و به تایبه‌تی به ئه‌زموونه‌كانی نێو ڕیزه‌كانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا كۆبكاته‌وه. ئه‌زموونی پێشووتری ئه‌وان ده‌توانێ له دژی پێكهاتنی هیرارشی نزم له نێو گرووپه‌كاندا سوودمه‌ند بێ و هه‌روه‌ها هاوكات ئه‌وان ئاسانتر ده‌توانن خۆیان له جێگه‌ی به‌ندییه‌ك دابنێن و هه‌لوومه‌رجی نێو زیندان ده‌رك بكه‌ن.
له سویددا گرووپی پلاگبیلی نان نه‌ك بۆمبا هه‌مان شێوازی بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیلیان له ئه‌مریكا بهكار هێنا. ئه‌وان به‌زۆری كه‌سانی پشتگیریان له نێو تێكۆشه‌ره كۆنه‌كاندا هه‌ڵبژاردووه. گیراوه تێكۆشه‌ره‌كانی نێو زیندانیش به‌ڵێنیان به یه‌كتری داوه كه هه‌تا ساڵێك دوای ئازاد بوونیان له ده‌رد و چه‌رمه‌سه‌ری یه‌كتری بپرسن و ئاگایان له یه‌كتری بێت.
زۆر گرینگه كه‌سانێكی دیكه بێجگه له تێكۆشه‌ره‌كان هه‌بن كه مرۆڤ باسی ترس، تووڕه‌یی، دڵه‌خورپه و نیگه‌رانی خۆی بكا. هه‌ر تێكۆشه‌رێكی نێو گرووپی نان نه‌ك بۆمبا له پلاگبیل بێجگه له گرووپه‌كه‌ی خۆی كه‌سێكی دیكه‌ی له لاوه وه‌ك پشتگیری كه‌سیی هه‌بوو. ئهو كه‌سانه ئه‌ندامانی خودی گرووپگه‌لی پلاگبیل نه‌بوون. به‌و شێوه ئهو كه‌سانه ده‌یانتوانی ئهو لاره‌سه‌نگییه ڕاست بكه‌نه‌وه كه خودی گرووپه‌كه نه‌یده‌توانی بیكا. تێكۆشه‌ره‌كان هاوڕێ له‌گه‌ڵ یارمه‌تی پشتگیرییه كه‌سییه‌كاندا ده‌یانتوانی به خۆیاندا و به بڕیاره‌كانی گرووپدا بچنه‌وه، ئه‌گه‌ر پێویستی كرد، ته‌نانه‌ت له دژی كرده‌وه‌كانی گرووپ یارمه‌تی وه‌ربگرن. پشتگیرییه كه‌سییه‌كان هه‌روه‌ها به‌ڵێنی بێده‌نگمانه‌وه‌یان دهدا. به‌و شێوه‌یه‌و به هۆی به‌ڵێنی بێده‌نگمانه‌وه تێكۆشه‌ره‌كان ده‌یانتوانی بێزاری و تووڕه‌یی خۆیان ده‌رببڕن به بێ ئه‌وه مه‌ترسی ئه‌وه هه‌بێ كه ئهو گله‌یی و گازندانه له ماوه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كاندا زیان به پاشماوه‌ی گرووپه‌كه بگه‌یه‌نێ.
له لای هه‌موو گرووپه‌كان چ ئه‌وانه‌ی له پارلماندان، چ ئه‌وانه‌ی له شوێنی كار یان له نێو دۆست و هه‌ڤاڵاندان، تێندێنسی پێكهێنانی “به‌ڵێ گووتنی به‌كۆمه‌ڵیان” ههیه. كه‌س نایهه‌وێ به هۆی له‌ژێر پرسیار خستن پرۆژه‌یه‌كی باشی هاوبه‌ش، بخاته مه‌ترسییه‌وه. به‌ڵام هێندێك جار گرووپێك سهرهڕای هه‌بوونی كه‌سانی لێزان و به ئه‌زموون ڕه‌نگه بڕیارێكی شێتانه و نه‌زانانه‌ش بدا. هه‌ر بۆیه ئه‌ركێكی زۆر گرینگی كه‌سانی پشتگیری كه‌سی ئه‌وه ده‌بێ لاری و چه‌وتی خودی گرووپ له كاتی هه‌ڵمه‌ته‌كاندا ڕاست بكه‌نه‌وه، هه‌تا به‌و شێوه هه‌ل بۆ كه‌سانی بێلایه‌ن و له ده‌ره‌وه بوو بڕه‌خسێ كه هه‌ڵمه‌ته‌كان بخه‌نه به‌ر ڕه‌خنه.
گرووپگه‌لی پلاگبیلی هه‌وڵی زۆریان داوه كه ئامرازی پێویست بدۆزنه‌وه هه‌تا بتوانن كێشه‌و لاری و چه‌وتییه‌كانی نێو گرووپه‌كان ده‌ربخه‌ن. یه‌كێك له ئامرازه‌كان كه هه‌ر له كۆتایی ده‌یه‌یی هه‌شتاكانه‌وه بهكار ده‌برێ پێیده‌گوترێ “گه‌ڕ” یان “بازنه ڕه‌خنه” پێش له ده‌سپێكی هه‌ڵمه‌ته‌كان. كاركردی بازنه ڕه‌خنه ئه‌وه‌یه كاتێك له پاش كۆتایی هه‌ڵمه‌ت و ئهو ده‌مه‌ی هه‌ڵمه‌تبه‌ران له زیندانه جۆراوجۆره‌كاندا لێكدابڕاون و تووڕه‌ییه‌كانیان له هه‌ڵچووندان، داده‌به‌زێنێ. له بازنه ڕه‌خنه‌دا باسی وه‌ك چاوهدێری سه‌ركوت و هێور كردنه‌وه‌ی ته‌نگه‌ژه ده‌كرێ بۆ ئه‌وه له به لاڕێدا چوون یان هه‌ڵچوونی زیاده له‌ڕاده‌ی هه‌ڵمه‌ت پێشگیری بكرێ.
به‌ر له ده‌سپێكی هه‌ڵمه‌ت هێز و توانایی هه‌ر تێكۆشه‌رێك بۆ بهئهنجام گه‌یاندنی هه‌ڵمه‌ت به‌جیا ده‌خرێته ژێر پرسیار. بۆ دڵنیایی ته‌واو هه‌ر تێكۆشه‌رێك به نۆره ههوڵ دهدا ئه‌وی دیكه له ئه‌نجامدانی ههڵمهتهكه په‌ژیوان بكاته‌وه. ئامانج ئه‌وه‌یه ڕێگایه‌ك له ده‌ره‌وه‌ی گرووپ ببیندرێته‌وه. كاتێك گرووپێك له ماوه‌یه‌كی كورتدا و ئه‌ویش به‌توندی خه‌ریكی خۆڕێكخستن بۆ هه‌ڵمه‌ته، هاوبه‌شیی و هه‌ره‌وه‌زایه‌تییه‌كی وا به‌هێز پێكدێ كه بۆی زه‌حمه‌ت ده‌بێ هه‌روا ئاسان ده‌ستی لێ به‌ربدا. ئێمه وه‌ك گرووپێكی پلاگبیل له‌به‌ره‌به‌ری هه‌ڵمه‌تی ئێف ئێف ڤی FFV له ئسكیلستونا Eskilstun [سوید] بازنه‌ی په‌ژیوان بوونه‌وه‌مان پێكهێنا، ئه‌مه بوو به هۆی ئه‌وه یه‌كێك له به‌شداربووان په‌ژیوان ببێته‌وه به‌ڵام دیسان هه‌موو جارێك له كاتی ده‌وره‌ی “كشانه‌وه”دا دیسان ده‌گه‌ڕایه‌وه‌و ئاماده‌یی خۆی بۆ ههڵمهتهكه ده‌رده‌بڕی.
له لای زۆربه‌ی گرووپه‌كان له به‌ره‌به‌ری هه‌ڵمه‌ته‌كاندا لانیكه‌م یه‌ك دوو به‌شداربوویه‌ك له بهئهنجام گه‌یاندنی هه‌ڵمه‌ته‌كاندا تووشی دوودڵی ده‌بن و ڕاده‌وه‌ستن هه‌تا دواتر له‌كاتێكی له‌بارتردا دڵنیا بن.
له نێو كێشه‌كاندایه كه هاوبه‌شییه‌تی وه‌پێش ده‌چێ. به‌ڵام بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌ین به‌مه پێویسته به ڕاده‌ی پێویست پشتگیری و متمانه له نێو گرووپدا هه‌بێت. بۆ ئه‌وه بتوانین هه‌م ڕه‌خنه‌ی كارسازانه بگرین و هه‌م وه‌ربگرین پێویسته شێوه‌یه‌ك له متمانه له گرووپدا هه‌بێت. له ڕاستیدا به بێ متمانه، سه‌خت ده‌بێ كه باس و مناقشه‌یه‌كی ڕه‌خنه‌گرانه بێته گۆڕێ. هه‌بوونی باس و مناقشه‌ی ڕه‌خنه‌گرانه به نۆره‌ی خۆی پێویستییه‌كی گرینگه بۆ ئه‌وه بهرههڵستكاری له سۆنگه‌ی ئه‌زموون و تێڕامانه‌كان وه‌پێش بكه‌وێ.
به‌ڵام كێشه‌كان هه‌ر له نێوخۆی گرووپ ڕوو ناده‌ن و به‌ڵكوو له ده‌ره‌وه‌ی گرووپیش كێشه‌كان سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن. ئهو گرووپه پلاگبیله‌ی كه هه‌ڵمه‌تی چه‌كداماڵینی نارنجۆكهاوێژه‌كانی له ئیسكیلستونا بهئهنجام گه‌یاند ترادیسیۆنێكی له پاش خۆی به‌جێهێشت كه هه‌م گرووپه‌كانی نێو سوید و هه‌م ئوروپاش وه‌شوێنی كه‌وتن. ئێمه له‌گه‌ڵ خزم و كه‌سی تێكۆشه‌ره‌كان چاوپێكه‌وتنمان ساز كرد. هه‌ر به‌م هۆیه‌وه له نیگه‌رانی و بیركردنه‌وه‌ی منداڵ، ژن یان مێرد یان دایكو باوكی تێكۆشه‌ره‌كان له‌به‌ره‌به‌ری هه‌ڵمه‌ته‌كاندا ئاگادار بووین. له نێو گرووپدا بیرمان له‌زۆر شێوازی جیاواز كرده‌وه كه چۆن بتوانین دوولایه‌نه له‌و پێوه‌ندییه‌دا هه‌م یارمه‌تی گرووپ و هه‌م یارمه‌تی خزمی تێكۆشه‌رانی نێو گرووپ بدهین.
لێكۆڵه‌ری كێشه Stellan Vinthagen ستێلان ڤینتهه‌یگێن له لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی سه‌رنجڕاكێشدا كێشه‌كانی له به‌ره‌به‌ری خۆئاماده‌كردندا له نێو گرووپه جیاجیاكانی نێو بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیلدا خستۆته به‌ر لێكۆڵینه‌وه. ناوبراو باسی ئهو كێشه و زه‌حمه‌تییه تایبه‌تییانه ده‌كا له كاتێكدا تێكۆشه‌رانی ژن و پیاو له به‌ره‌به‌ری هه‌ڵمه‌ته‌كاندا هۆگر و خوشه‌ویستی یه‌كتری ده‌بن. به پێی لێكۆڵینه‌وه‌كه واهه‌ڵكه‌وتووه كه دڵداره‌كان له به‌راورد له گه‌ڵ تێكۆشه‌رانی دیكه‌دا پشتگیری زیاتری یه‌كتریان كردووه. ئه‌مه‌ش بووه‌ته هۆی ئه‌وه كه كه‌سانێك خۆیان به‌ته‌ریك ماوه بزانن یان هیچ نه‌بێ هه‌ست بكه‌ن كه‌متر پشتگیری كراون.
له لایه‌كی دیكهوه كاتێك دڵداره‌كان له یه‌كتری جوێ بوونه‌ته‌وه‌و لێکهه‌ڵبڕاون ئه‌وه بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ش كه خودی گرووپه‌كه‌یان لێكهه‌ڵوه‌شێته‌وه‌و له یه‌كتری داببڕێن. یان ئه‌وه زه‌حمه‌ت بووه كه دوو دڵداره‌كه به‌سانایی یه‌كتری ببینن. جیابوونه‌وه‌ی دوو دڵدار له یه‌كتری تاقه‌ت و وزه‌ی گرووپێك به‌خۆیه‌وه سه‌رقاڵ ده‌كا و هیچ دووریش نییه ته‌نانه‌ت هه‌موو گرووپه‌كه‌ش به‌ره‌و هه‌ڵدێر ببا. ئه‌مه ده‌كرێ زۆر ئاكامی خراپتریشی هه‌بێ ئه‌گه‌ر بێتوو جیابوونه‌وه‌كه له ماوه‌ی له زیندان بووندا ڕوو بدا. ئه‌گه‌ری ئه‌وه ههیه كه تێكۆشه‌رانی نێو زیندان به بێ پشتگیری بمێننه‌وه.
كێشه‌ی له‌و بابه‌ته‌ی دڵداره‌كان ده‌كرێ به‌و شێوه‌یه چاره‌سه‌ر بكرێ كه یه‌ك یان هه‌ر دوو دڵداره‌كه گرووپه‌كه به‌جێ بێڵن یان ئه‌وه له‌گه‌ڵ تێكه‌ڵ بوون و گوێستنه‌وه بۆ لای یه‌كتری هه‌تا كۆتایی هه‌ڵمه‌ته‌که ڕاوه‌ستن. هه‌ر به‌و هۆیه ئاماژه‌پێكراوانه‌ی سه‌ره‌وه ژماره‌یه‌كی به‌رچاوی گرووپگه‌لی دۆستان له هێنان و داوه‌تكردنی جووته دڵداران بۆ نێو ڕیزه‌كانیان دوو دڵ بوون و خۆیان بواردووه.
ستێلان ڤینتهه‌یگێن له لێكۆڵینه‌وه‌كه‌یدا ژماره‌یه‌ك كێشه‌ی دیكه‌ی وه‌ك هۆمۆژێنیتی و “خه‌ت و نیشان وه‌ك یه‌كی” دێنێته به‌ر باس. جۆره زمانێكی تایبه‌تی یان وه‌كیه‌ك بیركردنه‌وه ڕه‌نگه ببێته هۆی داخستنی ده‌رگه به سه‌ر هاتنی ئه‌ندامانی نوێدا. هاتنی هاوبیران و هاوزمانان به گه‌رمییه‌وه پێشوازی لێده‌كرێ و له لایه‌كی دیكهوه وه‌رگرتنی ئه‌ندامانی نوێی بیرجیا ته‌نگوچه‌ڵه‌مه‌ی ده‌خرێته سه‌ر. هه‌روه‌ها ڤینتهه‌یگێن باسی كێشه‌ی دیكه وه‌ك ئه‌وه چۆن هاوبه‌شییه‌تی هێندێك جار به ته‌واوی باڵ به سه‌ر گرووپگه‌لی دۆستاندا ده‌گرێ، ده‌كا. گرووپێكی دۆستان له خۆیدا گرووپێكی هه‌ڵمه‌تبه‌ره. له به‌ر ئه‌وه‌ی ئێمه له به‌ره‌به‌ری هه‌ڵمه‌تدا پێویستییه‌كی یه‌كجار زۆرمان به پشتگیری یه‌كتری ههیه، هه‌ر ئه‌مه ده‌بێته هۆی ئه‌وه هه‌تا ڕاده‌یه‌ك ئامانجی هه‌ڵمه‌ت له‌بیر بكرێ. له خراپترین حاڵه‌تدا هاوبه‌شییه‌تی ده‌توانێ ببێته هۆی پێكهێنانی جۆرێك سه‌ره‌ڕۆیی و دیكتاتۆری له نێو گرووپدا. ئه‌م دیارده‌یه ده‌كرێ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه پێی ده‌گوترێ هه‌موو شتێك هه‌ر گرووپه‌و بۆ گرووپه بۆ نموونه له گرووپێكی شانۆ، موزیك یان كۆمه‌ڵێك كه كاری هه‌میشه‌یی و دایمی پێكه‌وه ده‌كه‌ن، ڕوو دهدا، له گرووپگه‌لی دۆستانیشدا وه‌ك ئاكامی هاوبه‌شییه‌تی چڕ و پڕ بێته گۆڕێ.
كۆكردنه‌وه‌ی زانیاری
من له ساڵه‌كانی 1990 و 1991دا له دوو هه‌ڵمه‌ت له‌دژی كارگه‌ی ده‌وڵه‌تی ئێف ئێف ڤی چه‌كسازی له شاری ئیسكلیستونا (سوید) به‌شداریم كرد. نیوه‌ی ئهو چه‌كه نارنجۆكهاوێژانه‌ی كه به نارنجۆكهاوێژی كارل گوستاڤ به‌ناوبانگن و له‌و كارگه‌یه چێ ده‌كرێن، بۆ ده‌ره‌وه‌ی سوید ده‌نێردرێن. ئێمه له سه‌ره‌تادا ته‌نانه‌ت نه‌مانده‌زانی كه نارنجۆكهاوێژه‌كان له كوێی چێ ده‌كران. ئێمه له سه‌ر ئهو به‌ڵگه فه‌رمییانه‌ی كه له هه‌وێڵدا بوون، لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كمان ئه‌نجامدا. ئێمه زانیارییه‌كی یه‌كجار زۆرمان له دوو توێی ڕاپۆرتی چاوپێكه‌وتنه‌كان، حسێب و كتێبی ساڵانه، داوای ئێزن پێدان و نه‌خشه‌كان كۆ كرده‌وه. بۆ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر خاوه‌نداریه‌تی و قازانجی كارگه‌كه زانیاریمان بێته ده‌ست په‌یوه‌ندیمان به داموده‌زگای ده‌وڵه‌تی گرت و هه‌روه‌ها له كتێبخانه‌كاندا وه دووی زانیاری زیاتر كه‌وتین. كاتالۆگی ته‌له‌فۆنه‌كان له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا یه‌كجار پڕبایه‌خ بوون. هه‌ر به هۆی كاتالۆگه‌كانه‌وه زانیاریمان له سه‌ر به‌شه جیاجیاكانی كارگه‌كه و به‌رپرسان كۆكرده‌وه‌و په‌یوه‌ندی ڕاسته‌وخۆی ته‌له‌فۆنیمان ده‌ستپێكرد. ناوه‌ندی ئاڵووێری ته‌له‌فۆن خزمه‌تێكی زۆر باشی كردین.
چه‌ند كه‌سێكمان شه‌وانه ده‌چوون و به ده‌وری كارگه‌كه‌ی ئێف ئێف ڤیدا ده‌سووڕانه‌وه، هه‌تا بۆمان ده‌ربكه‌وێ له ڕێگه‌ی خوێندنه‌وه‌ی تابڵۆكان و ڕووانین به نێو په‌نجه‌ره‌كانی كارگه‌كه‌دا چ جۆر زانیارییه‌كمان وه‌چنگ ده‌كه‌وێ. له هه‌وڵه‌وه هێچ تێنه‌ده‌گه‌یشتین. به‌و حاڵه‌شه‌وه هه‌موو شتێكمان به وردی ده‌نووسی به‌ڵكوو دواتر بتوانین به كاریان بێنین. ئێمه له سه‌ر بنه‌مای ئهو زانیارییه هه‌نووكه‌یانه‌ی وه‌ده‌ستمان ده‌كه‌وت، نه‌خشه‌مان له‌سه‌ر كاغه‌ز ده‌كێشا. له‌سه‌ر قوفڵ و ته‌یمانی ده‌وری كارگه‌كه لێكۆڵینه‌وه‌مان كرد. یه‌كێك له ئه‌ندامانی گرووپ بۆی ده‌ركه‌وت كه ئالارم (زه‌نگی مه‌ترسی) كارگه‌كه پێشتر له كار كه‌وتووه‌و كار ناكات. زانیمان به هۆی به‌رده‌فڕكێی منداڵانه‌وه شووشه‌یه‌كی زۆری په‌نجه‌ره‌ی كارگه‌كه شكابوو. دوو كه‌س له هه‌ڤاڵه‌كانمان به ڕۆژ چوون و به ده‌وری كارگه‌دا سووڕانه‌وه هه‌تا زانیاری له‌سه‌ر كاتی كرانه‌وه‌و داخستن، باركردن و ڕاگوێستن كۆ بكه‌نه‌وه. به‌هۆی زانیارییه‌كانه‌وه هه‌ر زوو بۆمان ده‌ركه‌وت چه‌كه‌كان له كوێن و له چ شوینێک هه‌مار كراون.
له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا دیله‌ماكه ئه‌وه‌یه كه خودی لێكۆڵینه‌وه‌كه به نهێنی ده‌كرێ و ئه‌مه‌ش وه‌ك پره‌نسیپ له‌گه‌ڵ بنه‌مای خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی كه خه‌باتی فه‌رمی و ئاشكرایه ناگونجێ. ئه‌م نهێنی بوونه ده‌توانێ نامتمانه‌بوون له لای دژبه‌ر پێكبهێنێ. ژماره‌یه‌ك له خه‌باتكارانی نێو ڕیزه‌كانی ئێمه وایان پێ باش بووه كه هه‌ر زوو پاش كۆتای هه‌ڵمه‌ته‌كه‌كان، لێكۆڵینه‌وه نهێنییه‌كان ئاشكرا بكه‌ن.
ڕێكخراوێکی سویدی له‌ساڵی 1998دا شێوازێكی نوێی لێكۆڵینه‌وه‌ی هه‌ڵبژارد. ئێمه له باراو Barrow به ڕۆژ ده‌چووینه سه‌ر سه‌كۆی تریدێنت و له‌وێ چه‌ك پشكنینێكی هاووڵاتیانه‌مان medborgerligt vapeninspektion ئه‌نجام دهدا. بیره‌كه له هه‌وه‌ڵه‌وه له‌لایه‌ن چه‌كپشكێنه‌رانی ڕێكخراوی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان له عێراق كه چاوهدێری ئه‌وه‌یان ده‌كرد كه ده‌وڵه‌تی عێراق چه‌كی كۆمه‌ڵكوژی چێ نه‌كات، هاتووه. چه‌كپشكێنه‌رانی ئێمه‌ش ئامانجیان ئه‌وه‌بوو كه لێكۆڵینه‌وه له سه‌ر ئه‌وه بكه‌ن به چ ڕێگایه‌كدا به‌له‌می هه‌ڵگری چه‌كی ناوكی تریدێنت له‌كار بخه‌ن.
لێكۆڵینه‌وه‌ی شته نه‌گۆڕه‌كان ساناتره. ته‌نیا ئه‌وه نه‌بێ كه هێوری و له‌سه‌ره‌خۆیی فره‌تری ده‌وێ. كات ده‌بێته هۆی ئه‌وه هه‌ر به‌شه‌ی له جێگه‌ی خۆ جێگه بگرێ. گرووپه‌كان كاتێك ده‌كه‌ونه په‌له و شڵه‌ژان كه بیانهه‌وێ لێكۆڵینه‌وه له سه‌ر شته گه‌ڕۆكه‌كان بكه‌ن. ئێمه كاتێك له ده‌یه‌ی هه‌شتاكاندا له سوید ویستمان سه‌ره‌تاكانی بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل دابمه‌رزێنین، دوو گرووپی یه‌كه‌ممان هه‌ڵمه‌ته‌كانیان بۆ سه‌ر ڕاگوێزرانی چه‌ك ته‌رخان كرد. گونیلا ئوكربه‌ری Gunila Åkerberg و ئاندێرش گریپ Anders Grip ده‌یانه‌ویست كێشه بخه‌نه سه‌ر ڕاگوێزرانی تۆپه دوورهاوێژه‌كانی بووفورش كه له سویده‌وه بۆ هیندوستان ده‌نێردران. كاتێك هه‌ڵمه‌ته‌كه‌مان ده‌ستپێكرد بۆمان ده‌ركه‌وت كه تۆپه‌كان له ڕێگای قه‌تاره‌وه ده‌گوێزرێنه‌وه بۆ شاری ئوده‌ڤالا Uddevalla و له‌وێوه باری به‌له‌مه هیندییه‌كان ده‌كران. به‌ڵام ئێمه له گرووپه‌كه‌ماندا له هه‌وڵه‌وه به ته‌واوی لامان ڕوون نه‌بوو كه قه‌تاری تۆپه دوورهاوێژه هه‌ڵگره‌كان له كامه ڕێگاوه خۆی ده‌گه‌یه‌نێته شاری ئوده‌ڤالا. پاشان هه‌ر زوو بۆمان ده‌ركه‌وت كه قه‌تاره بارهه‌ڵگره‌كانی خودی چه‌كسازی بووفورش ئهو ڕاگوێستنه‌یان هه‌تا شاری كریستینه‌هامن Kristinehamn وه‌ئه‌ستۆ ده‌گرت و له‌وێوه ڕایه‌ڵه‌ی قه‌تاری ده‌وڵه‌تی ئێس جی SJ هه‌تا شاری كارلستاد Karlstad پاشماوه‌ی ڕاگوێستنه‌كه‌ی بهئهنجام ده‌گه‌یاند.
ئهو كه‌سانه‌ی له نزیك ڕێگای ئاسن ده‌ژیان بۆیان باس كردین كه قه‌تاره چه‌كهه‌ڵگره‌كان له چ كاتێكدا هاتووچۆیان ده‌كرد و هه‌روه‌ها له چ وه‌ختێكدا خه‌ته‌كانی ڕێگه‌ی ئاسن هاڵووێر ده‌كران. له‌وه‌ش گرینگتر هه‌ر ئه‌وان ده‌یانزانی كامه كاتیش قه‌تاره‌كان هاتووچوو و ئاڵووێر ناكرێن. بۆمان ده‌ركه‌وت كه تۆپه دوورهاوێژه‌كان ئه‌وه‌نده گه‌وره بوون كه نه‌ده‌گونجا به هه‌موو ڕێگایه‌كی ئاسندا ڕابگوێزرێن. هه‌ر له سۆنگه‌ی ئه‌م زانیارییانه‌وه بۆمان ده‌ركه‌وت كه كامه ڕێگا شیانی ئه‌وه‌ی ههیه كه تۆپه‌كانی به سه‌ردا ڕابگوێزرێ. ئێمه كه ڕۆڵی كه‌سانی پشتگیریمان له ئه‌ستۆ بوو ئهو ئه‌ركه‌مان خرایه سه‌ر شان كه به درێژای ڕێگاكاندا هاتووچۆ بكه‌ین و ئهو ڕێگایانه‌ی كه تۆپه‌كانی به‌سه‌ردا ڕاده‌گوێزران، ده‌ستنیشان بكه‌ین.
به‌ڵام ڕۆژی پێنجشه‌مه 16ی فێڤریه یه‌كێك له كرێكاره‌كانی كه‌شتییه بارهه‌ڵگره‌كان ته‌له‌فۆنی كرد و گێڕایه‌وه كه تۆپه‌كان باری به‌له‌مه‌كانی هیندی كراون و ئه‌وه خه‌ریكه به‌ره‌و هیندوستان ڕابگوێزرێن. وه‌ك ئه‌وه له ئاوێكی ساردمان هه‌ڵكێشن هه‌موو جۆش و خرۆشی نێو گرووپی پلاگبیل به جارێك دامركایه‌وه و كار و هه‌ڵسووكه‌وتی چه‌ند حه‌وتوومان به‌خت و خۆڕایی به‌فیڕۆ چوو. هه‌موو ده‌یانه‌ویست بگه‌ڕێنه‌وه ماڵێ. هه‌نڕیك فریكبه‌ری ئهو به‌رپرسایه‌تییه‌ی وه‌ئه‌ستۆی خۆی گرت كه به‌ر له‌وه‌ی ئه‌ندامانی گرووپ بڵاوه‌ی لێبكه‌ن، ئهو ڕاستی و درووستی هه‌واڵه‌كه بۆ جارێكی دیكه پشتڕاست بكاته‌وه. به په‌له هه‌نڕیك خۆی گه‌یانده ئیزگه‌ی قه‌تاری كریستینه‌هامن و له‌وێ گۆیا نوقڵ له كیوسكی نێو ئێزگه‌كه ده‌كڕێ قه‌تاره بارهه‌ڵگره‌كانی خستببووه ژێر چاوهدێری. به سه‌رسوڕمانه‌وه پێنج تۆپی دوورهاوێژی 77ی له نێو پێنج واگندا دیتبوو. هه‌ر به په‌له هه‌نڕیك گه‌ڕابۆوه لای هاوڕێیانی و ئه‌وه‌ی دیتبووی به په‌له گێڕابوویه‌وه. به‌ڵام له‌پێشدا هه‌موو پێیان وابوو هه‌نڕێك گاڵته ده‌كا. پاش ئه‌وه‌ی له قسه‌كانی هه‌نڕێك دڵنیا ده‌بن، له‌ماوه‌یه‌كی كورتدا گرووپه‌كه كۆ ده‌بێته‌وه‌و بڕیاری به په‌له‌ی چوون بۆ لای تۆپه‌دوورهاوێژه‌كان ده‌ده‌ن.
دواتر به ماشێنه كۆنه‌كه‌ی گونیلا ئۆكربه‌ری به‌ره‌و ئیزگه‌ی قه‌تار وه‌ڕێده‌كه‌ون. دوای ئه‌وه‌ی جارێك رێگه‌ی ئاڵووێری ئهو ڕێگه‌ی ئاسنه‌ی كه واگنی تۆپه دوورهاوێژه‌كانی له‌سه‌ر ڕاگیرابوو كه هه‌ر له نزیك ئێزگه‌ی قه‌تار هه‌ڵكه‌وتبوو لێ هه‌ڵه ده‌بێ ئاخره‌كه‌ی شوێنی ئاڵووێری رێگه‌كه ده‌بینه‌وه‌و به بێ ئه‌وه‌ی كه‌سێك بتوانێ پێشیان بگرێ یه‌كێك له تۆپه‌كان ده‌شكێنن.
بزووتنه‌وه‌ی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی هه‌تا دێ هه‌م بۆ كوكردنه‌وه‌ی ڕاسته‌وخۆی زانیاری و هه‌م بۆ دیتنه‌وه‌ی ئهو كه‌سانه‌ی شاره‌زایی زیاتریان ههیه، فره‌تر پێویستیان به ئینته‌رنێت ده‌كه‌وێ. هه‌روه‌ها تۆڕێكی تایبه‌ت به تێكۆشه‌رانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی به ناوی كۆمه‌ڵه‌ی پێشكه‌وتنخوازانی ڕایه‌ڵه‌ی په‌یوه‌ندی ِAssociation for Proggrssive Communication له سه‌ر ئینته‌رنێت ههیه. ئه‌وانه‌ی كه له سه‌ره‌تا ده‌ستیان پێكرد گرووپێك بوون به ناوی نێتی ئاشتی PeaceNet له ئه‌مریكا و نێتی سه‌وز GreenNet له ئینگه‌لته‌ره. له سویددا تۆڕێك به‌ناوی نێتی باكوور Nordnet ههیه. له‌م دوایانه بیستوومه كه به سه‌دان تێكۆشه‌ر له هه‌موو كه‌ل و قوژبنێكی جیهان له‌و تۆڕانه‌دا چالاكیان ههیه. له كاتی نووسینی ئه‌م كتێبه‌دا ئه‌گه‌ر پێویستیم به زانیارییه‌ك هه‌بووه ئه‌وه له ڕێگای نامه‌نووسین یان له ڕێگای ئێنته‌رنێته‌وه پرسیارم كردووه‌و له‌و لاشه‌وه هه‌ر پاش چه‌ند ڕۆژێك دواتر وه‌ڵامم دراوه‌ته‌وه.
كاتێك ده‌مانهه‌وێ لێكۆڵینه‌وه له سه‌ر داموده‌زگایه‌ك بكه‌ین له ڕێگای ته‌له‌فۆن كردن یان نامه‌نووسین بۆ به‌شی تایبه‌تی ئهو داموده‌زگایه، داوای زانیاری ده‌كه‌ین. له‌سه‌ره‌تای ساڵه‌كانی هه‌شتادا بۆ كۆ كردنه‌وه‌ی زانیاری من بۆ خۆم سه‌ردانی ڕاسته‌وخۆی پشكێنه‌رانی تایبه‌تی چه‌كوچۆڵم كردووه. له‌و شوێنانه مرۆڤ ده‌توانێ داوای ڕاپۆرتی ڕۆژانه، نامه، پۆستی ئێلێكترۆنی، فاكس و به‌ڵگه‌ی دیكه بكا. كاتێك ژماریه‌ك دۆست سه‌ردانی ده‌زگای ئاسایشی پۆلیسیان كردبوو له ڕێگای ڕاپۆرتی ڕۆژانه‌ی ئهو ده‌زگایه‌وه بۆیان ده‌ركه‌وتبوو كه چۆن ئیداره‌ی په‌نابه‌ران به‌شێوه‌یه‌كی سیستیماتیك داوای زانیاری له‌سه‌ر په‌نابه‌ران له ده‌زگای ئاسایشی پۆلیس كردبوو. له سۆنگه‌ی هه‌مان ڕاپۆرتی ڕۆژانه‌وه دۆستان داوایان له ئاسایشی پۆلیس كردبوو كه ده‌یانهه‌وێ چاویان به به‌ڵگه فه‌رمی و نهێنییه‌كانی تایبه‌ت به په‌نابه‌ران بكه‌وێ. ئه‌گه‌ر ئاسایشی پۆلیس خۆی له نیشاندانی به‌ڵگه‌كان بواردبایه ئه‌وه ئه‌وان مافی شكات كردنیان هه‌بوو. له زۆربه‌ی وڵاتاندا بۆ دامووده‌زگاكان دیاری كراوه هه‌موو جارێك سه‌ر له نوێ لێكۆڵینه‌وه له‌سه‌ر به‌ڵگه نهێنییه‌كان بكرێ ئه‌گه‌ر هاتوو پێویست بوو ئه‌وه داوخوازێك له‌و په‌یوه‌ندییه‌دا به‌رز بكرێته‌وه.
هه‌موو ئۆرگانیزاسیۆنێكی گه‌وره‌ی سیاسی كار بۆ ئه‌وه ده‌كا و هه‌وڵی ئه‌وه دهدا كه زانیاری بۆ نموونه له سه‌ر ژینگه، له سه‌ر كێشه‌ی كه‌مئه‌ندامان و جیهانی سێهه‌م كۆبكاته‌وه. پێشتر ده‌ستڕاگه‌یشتن به زانیاری زۆر سه‌خت بوو هه‌ر بۆیه كۆكردنه‌وه‌ی زانیاری كێشه‌یه‌كی هه‌ره گه‌وره بوو. به‌ڵام ئێستا ته‌نانه‌ت تاكه‌كان و گرووپه چكۆڵه ناوچه‌ییه‌كان زۆر ئاسان ده‌توانن زانیاری زۆر پڕبایه‌خ وه‌هه‌وێڵ بخه‌ن. هه‌ربۆیه كۆكردنه‌وه‌ی زانیاری ئهو قورساییه‌ی جارانی نه‌ماوه‌و به‌شێكی زۆر له كاری گرووپگه‌لی دۆستان به‌خۆیه‌وه سه‌رقاڵ ناكا.
ئاسایش و بوونه دارده‌ستی به‌ره‌ی دژبه‌ر
له‌م ماوه‌یه‌دا له لایه‌ن تێكۆشه‌رێكی نێو بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل له ئاڵمان نامه‌یه‌كی ئێلێكترۆنیم پێگه‌یشت. ئهو له ڕۆژنامه‌یه‌كی تایبه‌ت به ژینگه كه له بێلژیك ده‌رده‌چوو خوێندبوویه‌وه، تێكۆشه‌رێك له سه‌ر ژماره‌یه‌ك گرووپگه‌لی ژینگه‌پارێز به قازانج و به‌رژه‌وه‌ندی چه‌ند شه‌ریكه‌یه‌ك سیخوڕی كردووه. په‌یوه‌ندی به ژماره‌یه‌ك شه‌ریكه‌وه گرتووه‌و خۆی لێیان نزیك كردۆته‌وه. تێكۆشه‌ره‌كه یه‌كێك له ئه‌ندامه ناسراوه‌كانی گرووپی بهرههڵستكاری ماف “هیوا و به‌رگری” Hope & Resistance ئوروپا بوو.
ئهو نووسیبووی: “من له‌گه‌ڵ شتی وادا ڕانه‌هاتووم”. “ئێمه چ بكه‌ین؟” من وه‌ڵامم دایه‌وه‌و نووسیم كه گرووپی هیوا و به‌رگری گرووپێكی فه‌رمییه، ئهو تێكۆشه‌ره‌ش وه‌ك هه‌موو كه‌سێكی دیكه بۆی ههیه تێیدا تێكۆشانی هه‌بێ.
من بۆ خۆم پێشتر ئه‌زموونی تاڵم له‌سه‌ر ده‌ستنیشان كردنی تێكۆشه‌ران وه‌ك نێردراوانی به‌ره‌ی دژبه‌ر هه‌بووه. ژماره‌یه‌كی زۆر له باشترین هاوڕێیانی خۆم وه‌ك نێردراوانی به‌ره‌ی دژبه‌ر ده‌ستنیشان كراون. به‌ڵام دواتر ده‌ركه‌وتووه كه ئهو درۆ و ده‌له‌سانه‌هیچ بنه‌مایه‌كیان نه‌بووه. ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێكت به ڕاده‌ی پێویست نه‌ناسی ئه‌وه سرووشتییه كه مرۆڤ زیاتر لێی دووڕدونگ بێت. له هێندێك وڵاتی ئوروپاییدا ژماره‌یه‌ك تێكۆشه‌ر كه له بنه‌وه كاریان بۆ دژبه‌ر كردووه، ئاشكرا كراون. له هوله‌ند گرووپێكی پلاگبیلی به‌ته‌واوی لێكهه‌ڵوه‌شا، كاتێك ده‌ركه‌وت كه یه‌كێك له ئه‌ندامه‌كانیان دارده‌ستی به‌ره‌ی دژبه‌ر بووه. له‌به‌ر ئه‌وه كێشه‌ی هه‌بوونی كه‌سانی دارده‌ست جارجار و زۆر به‌كه‌می دێته گۆڕێ هه‌ر كه ده‌نگۆی واش هاته گۆڕێ هه‌ر زوو وه‌ك گیاكه‌ڵه په‌ل ده‌هاوێژێ و به هه‌موو لایه‌كدا بڵاو ده‌بێته‌وه. ده‌نگۆی هه‌بوونی كه‌سانی دارده‌ست زۆر جاران خه‌ساری زۆرتر له گرووپه‌كان دهدا هه‌تا ئهو كاته به ده‌گمه‌نانه‌ی كه دارده‌ست و سیخوڕه‌كان له ڕاستیدا هه‌ن و ده‌بیندرێنه‌وه‌و پاشان ئاشكرا ده‌كرێن.
داستانی زۆر و زه‌به‌نم له‌سه‌ر درووستكردنی دارده‌ست و سیخوڕی پۆلیس له نێو گرووپگه‌له هه‌ڵمه‌تبه‌ره‌كانی سویدا بیستووه. هه‌ر ئه‌وه له سه‌ره‌تای ده‌یه‌ی حه‌فتاكاندا سیخوڕه‌كانی پۆلیس له نێو بزووتنه‌وه‌ی فه‌له‌ستین له سویدا ئاشكرا كران به‌و مانا نییه كه ئێستاش پۆلیس هه‌ر وه‌ك جاران له دارده‌ست و سیخوره نێردراوه‌كان بۆ نێو بزووتنه‌وه‌كان كه‌ڵك وه‌رده‌گرێ. جارێك زۆر لێبڕاوانه داوام له تێكۆشه‌رێك كرد كه نموونه‌یه‌ك له‌سه‌ر ده‌نگۆی هه‌بوونی ئهو دارده‌ست و سیخوڕانه‌ی كه ئهو باسی ده‌كا، بێنێته‌وه. ئه‌ویش وه‌ك نموونه ناوی ڕۆژنامه‌وانێكی هێنا كه گۆیا له‌گه‌ڵ پۆلیسی ئاسایشی هاوكاری ده‌كا. منیش پرسیارم لێكرد باشه ئایا تۆ به‌ڵگه‌یه‌كت ههیه كه ئه‌مه بسه‌لمێنێ، ئه‌ویش وه‌ڵامی دایه‌وه كه جارێك ئهو ڕۆژنامه‌نووسه ده‌چێته كتێبفرۆشییه‌ك که‌سه‌ر به‌ئانارشیسته‌كانبووه، هه‌ر زوو پاش ئه‌وه ڕۆژنامه‌نووسه‌كه له كتێبفرۆشییه‌كه ده‌چێته ده‌رێ پۆلیس دێن و كتێبخانه‌كه ده‌پشكێنن. ئه‌م جۆره دووڕدونگی و لێوه‌شككه‌وتنانه، بێ متمانه‌یی هه‌م له به‌رانبه‌ر خۆمان و هه‌م كه‌سانی ده‌ره‌وه‌ی خۆمان چێ ده‌كا و زه‌ربه له باوه‌ڕ و متمانه‌ی گرووپ دهدا.
گرووپی Orlandos Freeze وه‌ك گرووپی پشتگیری هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلی Pershing Plowshares له ساڵی 1984دا كاریان ده‌كرد. ئهو گرووپه لانیكه‌م سێ جار تووشی كه‌سانی دارده‌ست و نفووزی بوو. بروك گاگنۆن دوو له‌وانی ئاشكرا كرد. ئهو نامه‌یه‌كی كراوه‌ی بۆ پۆلیس نووسی و داوایانی لێكرد ئه‌گه‌ر ده‌یانهه‌وێ شتێك له‌و باره‌وه بزانن، باشتر و ئاسانتره‌و به قازانجی هه‌موو لایه‌كه كه پۆلیس ته‌له‌فۆن بۆ ئهو بكه‌ن.
هه‌ر له‌و كاته‌دا گرووپی Orlandos Freeze به هۆی كه‌سانی دارده‌سته‌وه دوو جار تووشی ده‌ستتێوه‌ردانی پۆلیس بوو، من یه‌كێك له دارده‌سته‌كانم هه‌ر پاش كۆتایی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌مان دی. ئهو له شوێنی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌دا پرس و ڕاگۆڕینه‌وه‌یه‌كی كورتی له‌گه‌ڵ من هه‌بوو. ئهو پرسیاری له‌من كرد ئایا من پێشتر به دارده‌ست و سیخور بوونی ئه‌وم زانیوه.
ئاخرین جار كه دارده‌ست و سیخوڕێك ئاشكرا بكرێ كاتێك بوو كه تێكۆشه‌رێك به هۆی ئه‌وه‌وه كه گۆیا سزاكه‌ی له مه‌حكه‌مه‌دا كه‌م ده‌بێته‌وه هاوكاری پۆلیسی كردبوو ، پۆلیس به‌ڵێنی دابوو كه ئه‌گه‌ر هاوكاریان بكات ئه‌وه له سووككردنی سزاكه‌یدا یارمه‌تی ده‌ده‌ن. به‌ڵام پاش ئه‌وه‌ی تێكۆشه‌ره‌كه هاوكاری پۆلیس ده‌كا، پۆلیس له ژێر به‌ڵێنه‌كه‌ی ده‌رده‌چێ و یارمه‌تی ئهو ناده‌ن. ئه‌مه ده‌بێته هۆی ئه‌وه كه تێكۆشه‌ره‌كه خۆی وه‌ك هه‌ڵخڵه‌تێندراو ببینێ و له نامه‌یه‌كی سه‌رئاواڵه‌دا به شێوه‌یه‌كی ورد، داستانی سیخوڕبوونه‌كه‌ی خۆی و له ژێر به‌ڵێن ده‌رچوونی پۆلیس له ڕۆژنامه‌كاندا بۆ خه‌ڵك ئاشكرا ده‌كا.
له ئه‌مریكا ڕێكخراوی ئێف بی ئای هه‌تا ڕاده‌یه‌ك له دارده‌ست و سیخوری ئاشكرا كه‌ڵك وه‌رده‌گرێ. ئه‌مه‌ش له به‌ر ئه‌وه‌یه كه گروپه‌كان ئه‌وه بزانن كه كاره‌كانیان له ژێر چاوهدێری دایه‌و ئه‌وان به شێوه‌یه‌ك ئاگایان له خۆیان بێ كه سنووره دیاریكراوه‌كان نه‌به‌زێنن. شێوازێكی كاریگه‌ر بۆ ئه‌وه گرووپێك داماو و ئیفلیج بکرێ ئه‌وه‌یه كه ده‌نگۆی هه‌بوونی سیخوڕ و دارده‌ست له‌و گرووپه‌دا بڵاو ده‌كرێته‌وه. له‌وه‌ش كاریگه‌رتر ئه‌وه‌یه كه بڵاو بكرێته‌وه كه دارده‌ست و سیخوڕ له‌گرووپێكدا ئاشكرا كراوه‌و به‌خه‌ڵك ناسێندراوه.
ئهو گرووپه ئاشتییه‌ی له سیراكۆسSyracuse كه من له ماوه‌ی ساڵێكدا كارم تێدا ده‌كرد له كاتی سه‌رۆ‌ككۆماری كارتێردا توانیان زۆر به‌ڵگه له سه‌ر خۆیان كه ڕێكخراوی ئێف بی ئای له سه‌ر ئه‌وانی كۆ كردبۆوه، بێننه‌ده‌رێ و ئاشكرای بكه‌ن. ڕه‌یگان دواتر ئه‌م شیانه‌ی ڕاوه‌ستاند. به‌ڵگه‌كانی ئێف بی ئای به قه‌رای ده‌سنووسی ئه‌م كتێبه‌ی من ئه‌ستوور بوون. ئه‌وان ناوه ناوه سیخوڕه‌كانی خۆیان له نێو گرووپه‌كه‌ی ئێمه خزاندبوو. ژماره‌یه‌ك له هاوڕێیانی من ده‌یانگووت كه ئه‌وان به‌شێك له‌و سیخوڕانه ده‌ناسن.
ئه‌مه وای كرد ئه‌گه‌ر هاتبا كه‌سێك بڕێك سه‌یر و سه‌مه‌ره هاتبایه‌ته پێش چاو ئه‌وه هه‌ر زوو مۆركی سیخوڕی پێوه ده‌چه‌سپا. ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێكی بێتاوان مۆركی سیخوڕی له‌نێو گرووپدا لێدرا، ئه‌وه بۆ ئهو كه‌سه زه‌حمه‌ت ده‌بێ كه وه‌ك ڕابردوو درێژه به تێكۆشانه‌كانی بدا.
به‌شێكی زۆر له ئێمه له نێو گرووپی ئاشتیی سیراكۆس چاره‌سه‌رییه‌كه‌مان بۆ كێشه‌ی سیخوڕی هه‌م بۆ ئه‌وانه‌ی كه سیخوڕی ڕاستی بوون و هه‌م بۆ ئه‌وانه‌ش كه ته‌نیا ده‌نگۆی سیخوڕبوونیان له دوو كه‌وتبوو، دیته‌وه. چاره‌سه‌ریه‌كه‌ش ئه‌وه بوو كه هه‌موو شته‌كان ڕوون و ئاشكرا باس بكرێن.
ژماره‌یه‌كی دیكه له ئه‌ندامانی گرووپ به باشیان زانی كه ئێمه له‌و باره‌وه به لێزانی و وریاییه‌وه له كێشه‌كه نزیك ببینه‌وه. ئه‌وان پێیان وابوو كه ئێمه ده‌بێ به پارێزه‌وه له‌و باره‌وه هه‌م له نێو خۆمان و هه‌م له ده‌ره‌وه‌ی خۆمان بدوێین.
ئه‌م دوو جۆره تێڕوانین و بیركردنه‌وه‌یه ئێمه‌ی به‌سه‌ر دوو گرووپی جیادا دابه‌ش كرد. كراوه‌یی و شه‌فافییه‌ت مه‌رجی بنه‌ڕه‌تی دیمۆكراسییه. بۆ ئه‌وه‌ی ئێمه بتوانین هه‌ڵوێستی درووست بگرین ئه‌وه ده‌بێ ده‌ستمان به هه‌موو زانیارییه پێویسته‌كان بگات.
له به‌ڕێوه‌به‌رییه‌كدا كه ته‌نیا ژماره‌یه‌كی كه‌م له ئه‌ندامان زانیارییه‌كانیان له هه‌وێڵدایه و زۆربه لێی بێبه‌شن ئه‌وه به پێی بنه‌ماكانی دیمۆكراسی ئهو به‌ڕێوه‌به‌رییه دیمۆكراتیك نییه. پڕۆسێسی دیمۆكراسی كاتێك له نێو گرووپێكدا قایم و خۆگر ده‌بێ كه ئه‌ندامانی ئهو گرووپه هه‌موو زانیارییه‌كانیان له هه‌وێڵدا بێ و هه‌ر له سۆنگه‌ی ئهو زانیارییانه‌شه‌وه، بڕیاره‌كان بدرێن. هه‌ر له به‌ر ئه‌مه‌شه كه ڕێكخراوێكی نهێنی ناتوانێ پێبه‌ندی دینامیكی عه‌قڵانی و دیمۆكراتیك بێت. بۆیه‌ش ڕێكخراوێكی ئاوا ناتوانێ گه‌شه بكات و كۆمه‌ك و پشتگیری به‌رین بۆ خۆی په‌یدا بكا.
هه‌تا پۆلیس و ده‌زگاكانی ئاسایش زیاتر له سه‌ر بزووتنه‌وه‌یه‌ك بزانن ئه‌وه له به‌رژه‌وه‌ندی ئهو بزووتنه‌وه‌دایه. چوونكه متمانه هه‌م لای ئه‌وان و هه‌م لای ئه‌ندامانی بزووتنه زیاتر ده‌بێ. نابه‌جێیه، كۆڵێك درۆ و بۆختان له‌سه‌ر كارو كرده‌وه‌ی بزووتنه‌وه‌یه‌ك به ختوخۆڕایی بڵاو بكرێته‌وه. باشتره، چاوه‌دێرانی كۆمه‌ڵگه له كار و كرده‌وه‌كان ئاگادار بن هه‌تا ئه‌وه درۆ و ده‌له‌سه بڵاو بكرێته‌وه.
به‌یانییه‌ك تازه له خه‌و هه‌ستابووم، زه‌نگی ده‌ركه لێیدا. دوو كه‌س هه‌ر له‌ته‌مه‌نی مندا له پشته‌وه‌ی ده‌ركه‌كه وه‌ستابوون. پاش ئه‌وه‌ی داوای لێبووردنیان كرد خۆیان ناساند، له لایه‌ن ده‌زگای ئاسایشی پۆلیسه‌وه هاتبوون. پرسیاریان كرد بۆیان ههیه بێنه ژوورێ. بڕێك قاوه‌م سواند و لێمنا.
باسی ئه‌وه‌یان كرد كه ئه‌وان وه‌ك جیلێكی تازه له نێو پۆلیسدا ده‌یانهه‌وه‌ێ له‌گه‌ڵ ئهو كه‌سانه‌ی كه خراونه‌ته ژێر چاوهدێری پۆلیسه‌وه، دیالۆگێك ساز بكه‌ن. به‌ڵام ئه‌وان نه‌یانده‌زانی دژكرده‌وه‌ی من چۆن ده‌بوو، ئه‌وانم وه‌رده‌گرت یان وه‌ده‌ریانم ده‌نا؟
– گووتم نا. بۆ ده‌رتان بكه‌م؟ ئێمه ده‌مانهه‌وێ كه ئێوه هه‌رچی زیاتر له سه‌ر ئێمه بزانن. من ئه‌وه‌م بۆیان ڕوون كرده‌وه كه كراوه‌یی ئێمه ده‌توانێ شك و گومان و ترسه‌كان بڕه‌وێنێته‌وه.
دوو سه‌عاتی ته‌واو پێكه‌وه باس و گفتوگۆمان كرد. من ژماره ته‌له‌فۆنی ئه‌ندامانی به‌شی په‌یوه‌ندی و كه‌سانی پێویستم له‌نێو بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیلدا به‌وان دا. پاشان له ماوه‌ی چه‌ند مانگێكدا ئه‌وان په‌یوه‌ندیان به‌و كه‌سانه‌وه گرتبوو.
كراوه‌یی به‌رپه‌رچی سێكتاریسم و نهێنیكاری ده‌داته‌وه. شك و گومان ته‌نیا یارمه‌تی دژبه‌رانی بزووتنه‌وه دهدا و له كرده‌وه‌دا ته‌نیا ئه‌وان قازانج ده‌كه‌ن. پاشان ڕوون نییه ئه‌وانه‌ی كه پێ له‌سه‌ر كاری نهێنی و به‌وریایی كاركردن ده‌گرن، بۆ خۆیان سیخوڕ نه‌بن.
له به‌ر ئه‌وه‌ی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له سه‌ر بنه‌مای كراوه‌یی دامه‌زراوه، من لێره‌دا هه‌وڵی ئه‌وه ناده‌م باسی ئه‌وه بكه‌م كه چۆن خۆمان له چاوهدێری بپارێزین. له جێی ئه‌وه ده‌توانم بێژم كه كراوه‌یی بۆ خۆی هه‌وڵی چه‌واشه‌كردن و به‌لاڕێدابردنی بزووتنه‌وه له ڕێگای تێخزاندنی سیخوڕه‌وه بێكه‌ڵك ده‌كات. تێكۆشه‌ران زیاتر پێویستیان به ڕه‌خنه له‌خۆگرتن ههیه هه‌تا داپۆشین و نهێنیكاری.
به‌شی سێهه‌م
زمانی به‌رهه‌ڵستکاری
له‌سه‌ر شێوازه جیاجیاكانی هه‌ڵمه‌ت
زمانی بزووتنه‌وه
له‌سه‌ر شێوازه جیاجیاكانی هه‌ڵمه‌ت
كرده‌وه
من زۆر دره‌نگ تێگه‌یشتم كه هه‌ڵمه‌ت “ئاكشن” له زمانه‌كانی دیكه‌دا به‌مانای كرده‌وه دێت. له زمانی سویدیدا وشه‌ی ئاكشن یانێ كرده‌وه‌یه‌كی فه‌رمی سیاسی كه له لایه‌ن هاووڵاتییانه‌وه ئه‌نجام ده‌درێ. یان ئه‌وه به مانای “هه‌ڵمه‌تێكی نهێنی”Undercover operation دێت كه‌سیخوڕگه‌لی گومانلێكراو پێی هه‌ڵده‌ستن.
من پێشتر ڕێزم بۆ ئه‌م وشه‌یه هه‌بوو. ئاكشن شتێك بوو كه كه‌سانی دیكه ده‌یانكرد. من نه‌مده‌كرد. كاتێك ئینگلیزی فێر بووم، ئیتر وشه‌ی ئاكشن ئهو ڕێزه‌ی لای من نه‌ما. ئه‌مه شتێكی باش بوو. “كرده‌وه‌كان” ئهو شتانه‌ن كه مرۆڤ هه‌موو كاتێك ئه‌نجامیان دهدا.
هه‌تا ئهو كاته ئینسان له كه‌نداوێكی چۆڵ و هۆڵ نه‌ژی ئه‌وه ناتوانێ به‌شداری سیاسه‌ت نه‌بێ. ئێمه كار ده‌كه‌ین، مه‌سره‌ف ده‌كه‌ین و به‌م شێوه‌یه چه‌رخی كۆمه‌ڵگه وه‌گڕ ده‌كه‌وێ. ئه‌گه‌ر بێتوو ئینسان بێده‌نگ بێت، ئیتر ئهو بێده‌نگییه فه‌رمانبه‌رانه یان پاسیڤ و بێلایه‌نانه بێت، جیاوازییه‌كی ئه‌وتۆیان پێكه‌وه نییه، ئه‌م بێده‌نگیانه‌ش له‌خۆیاندا كرده‌وه‌ن. ئه‌گه‌ر له ڕۆخی به‌حرێك دانیشتووی و به پێش چاوته‌وه كه‌سێك ده‌بینێ كه خه‌ریكه له به‌حره‌كه‌دا بخنكێ و تۆش ده‌سته‌وه‌ستان وه‌ستاوی وه‌ك ئه‌وه وایه ده‌وڵه‌تی سوید چه‌كه‌كانی بۆ ده‌ره‌وه ده‌نێرێ و ئه‌تۆش بێده‌نگی.
كرده‌وه سیاسییه‌كان ئهو كرده‌وانه‌ن كه مرۆڤ ڕۆژانه له‌گه‌ڵی به‌ره‌وڕوویه. ئێمه چ ده‌كڕین، له كوێ ده‌ژین و بۆ كوێ سه‌فه‌ر ده‌كه‌ین هه‌موویان له ڕاستیدا كرده‌وه‌ی فره‌نه‌ته‌وه‌یی سیاسین. ئهو كرده‌وانه له سه‌ر ئینسانه‌كان به چوار ده‌وری ئێمه‌دا شوێن داده‌نێن. زۆر به‌داخه‌وه زۆرجار ئاكامی سیاسی كرده‌وه ڕۆژانه‌كانی ئێمه ئه‌وه‌یه كه ده‌سته‌ڵاتی ده‌سته‌ڵاتداران و ناعه‌داله‌تییه‌كان قایمتر ده‌بێت. له به‌ر ئه‌وه هیچ سیسته‌مێك به‌ته‌واوه‌تی ڕێكوپێك نییه‌و كۆمه‌ڵگه له ڕاستیدا به هۆی هاوكاری و هاوئاهه‌نگی ڕۆژانه‌ی هاووڵاتیانه‌وه سوڕ ده‌خوا و به‌ره‌وپێش ده‌چێ، هه‌ر بۆیه ده‌بوا نافهرمانی مه‌ده‌نیش وه‌ك كرده‌وه‌یه‌كی ئاسایی ڕۆژانه چاوی لێبكرابایه.
یه‌كێك له ئامانجه‌كانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ئه‌وه‌یه كه ئێمه ئیتر ڕێزمان بۆ ئاكشن نه‌بێ. سیاسه‌ت ئه‌وه نییه كه كه‌سانی دیكه له كات و وه‌خته تایبه‌تییه‌كاندا ده‌یكه‌ن. به‌ڵكوو سیاسه‌ت له كرده‌وه ڕۆژانه‌ییه‌كانی ئێمه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێ.
به‌شه‌كانی داهاتووی ئه‌م كتێبه له سه‌ر شێوازه جیاجیاكانی هه‌ڵمه‌ته‌و باسی ئه‌وه ده‌كرێ كه چۆن هه‌ڵمه‌تێك له كرده‌وه‌دا بهئهنجام ده‌گه‌یه‌ندرێ. بێجگه له‌وه شێوازه جۆراوجۆره‌كانی هه‌ڵمه‌ت شی ده‌كرێنه‌وه، باسی ئه‌وه‌ش ده‌كرێ كه هه‌ڵمه‌ت له‌لایه‌ن چ كسانێك و له دژی كێ و بۆچی ئه‌نجام ده‌درێ.
هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلی
بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل به‌وه ده‌ناسرێ، بزووتنه‌وه‌یه‌كه بۆ چه‌كداماڵین خه‌بات ده‌كا و خه‌ڵكی دیكه‌ش هانده‌دا كه هه‌مان كار بكه‌ن. وه‌ك سه‌رچاوه بۆ هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلی باسی ژماره‌یه‌ك ” پێشگۆ”ی جووله‌که كه ڕه‌نگه سه‌د ساڵ پێش له زایین ژیابن، ده‌كرێ. ئه‌وان كه‌سانێك بوون كه به هۆی خوێندنه‌وه و لێكدانه‌وه‌ی ڕاستییه‌كان پێشگوتن یان پێشدیتنی ئه‌وه‌یان ده‌كرد كه ڕه‌وتی ئاڵووگۆڕه‌كان به‌ره‌و كوێ ده‌چوون. ئه‌وان به هۆی هه‌ڵمه‌ت و خوڵقاندنی كاره‌سات و زۆرجار ته‌نانه‌ت كاره‌ساتی بێزراو و قیزه‌ون هه‌وڵی ئه‌وه‌یان دهدا كه بڵێن به چ شێوه‌یه‌ك ڕه‌وتی ڕووداوه‌كان ده‌توانرێ جارێكیتر بخرێنه‌وه ژێر كونترۆڵ و سه‌ر ڕێگای ڕاست. ئه‌وان وه‌ك ڕه‌خنه‌گرانی كۆمه‌ڵگه ده‌ناسران كه هه‌م له خه‌ڵك و هه‌میش له ده‌سته‌ڵات ناڕازی بوون. ئه‌وان لایه‌نگریان له ماف ده‌كرد و له دژی مافخوراوی و ناعه‌داله‌تی خه‌باتیان ده‌كرد. هه‌ر بۆیه به شێوه‌یه‌كی سیستماتیك له لایه‌ن ده‌سته‌ڵاته‌وه ده‌گیردران و له‌سێداره د‌ران یان ئه‌وه له لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه سزا ده‌دران. ئیمڕۆ گرووپگه‌لی ئاشتی و بزووتنه‌وه پشتگیره‌كان هه‌مان ئه‌ركیان خستۆته سه‌ر شانی خۆیان.
كه‌سێكی پێشگۆ پێویست ناكا كه‌سێكی مه‌زهه‌بی بێت. له به‌ر ئه‌وه بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل شوێندانه‌ری ترادیسیۆنی كریستیانی پێوه دیاره زۆر كه‌س له‌و باوه‌ڕه‌دان كه بزووتنه‌وه‌یه‌كی تایبه‌تی كریستیانییه. ئه‌مه هه‌ڵه‌یه. له‌و یه‌كه‌م گرووپه‌ی Pershing Plowshares كه من له ساڵی 1984دا تێدا ئه‌ندام بووم كه‌سێكی به‌باوه‌ڕی جووله‌كه و كه‌سێكی دیكه‌ی بوودیستیشی تێدا بوو. له گرووپه‌كانی دیكه‌ی پلاگبیلیدا كه‌سی ئاتێئیست ، ئاگنۆستیك “زانای نکۆڵیکه‌ر” و كه‌سانی هێدنینگ “بێ دین”ی تێدایه.
هه‌روه‌ها بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل له باری سیاسیشه‌وه یه‌كجار به‌ربڵاوه. یه‌كه‌م سویدییه‌ك كه له هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلیدا له پانتایی ئوروپادا به‌شداری كردبێ كه‌سێك بوو كه ئه‌ندامی گه‌نجانی پارتی لیبراڵ بوو. هه‌روه‌ها ئانبریت ستێرنفێلد ژنه ئه‌ندامی پارتی ژینگه‌ی سوید له هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلدا به‌شداری كردووه. له ئاڵمان و ئینگه‌لته‌ره‌دا ئه‌ندامانی کومۆنه‌کان له پارتی سۆسیالدیمۆكراته‌كان له هه‌ڵمه‌ته‌كانی چه‌كداماڵینی پلاگبیلدا به‌شداریان كردووه. یه‌كێك له به‌شدارانی هه‌ڵمه‌تی چه‌كداماڵینی پلاگبیل له شاری لینشۆپینگی سوید دواتر له لایه‌ن پارتی ژینگه‌وه بوو به ئه‌ندامی پارلمانی سوید. ژماره‌یه‌ك له ئه‌ندامانی پلاگبیل له باری سیاسییه‌وه خۆیان وه‌ك ئاناراشیست و سیندیكالیست ده‌ناسێنن.
بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل وه‌ك بنه‌ما بۆ ئاشتی و مافی وه‌كیه‌كیخوازی پشت به حه‌وت خاڵی سه‌ره‌كی ده‌به‌ستێ و له هه‌ڵمه‌ته‌كانیدا به هۆی سیمبۆله جۆراوجۆره‌كانه‌وه هه‌وڵی وه‌دیهاتنیان دهدا:
- چه‌كداماڵین
زۆربه‌ی گرووپه‌كانی پلاگبیل ته‌نیا به‌شێك یان چه‌ند به‌شێك له به‌شه جۆراوجۆره‌كانی چه‌كه‌كان داده‌ماڵن و داماڵینی به‌شه‌كانی دیكه لێده‌گه‌رێن بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی دیكه دایماڵن. مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه كه كاری چه‌كداماڵین ته‌نیا كاری تێكۆشه‌ران نییه و به‌ڵكوو هه‌ر كه‌سێك له ئاستی خۆیه‌وه ئهو ئه‌ركه‌ی ده‌كه‌وێته سه‌رشان كه كاری چه‌كداماڵین وه‌ئه‌ستۆ بگرێ. سنوورداركردنی چه‌كداماڵین له خۆیدا سیمبۆلێكه كه نیشان دهدا “ئێمه به ته‌نیا ناتوانین ئه‌ركی چه‌كداماڵین به ئه‌نجام بگه‌یه‌نین. یارمه‌تی تۆش پێویسته”.
- خوڵقاندن
هه‌ڵمه‌ته‌كان نابێ ڕۆخێنه‌ر بن به‌ڵكوو ده‌بێ سازكه‌رانه‌و هیوابه‌خش بن. هه‌ربۆیه بۆ نموونه له شكاندنی چه‌كوچۆڵدا له چه‌كوشی ئاسایی دارتاشی كه‌ڵك وه‌رده‌گیردرێ. ئێمه هه‌روه‌ها ئهو سیمبۆلانه بهكار ده‌به‌ین كه مانا به ژیان و مانه‌وه ده‌به‌خشن نه‌ك ئه‌وه مردن و ڕووخان به‌دوای خۆیاندا دێنن. له هه‌ڵمه‌تی شكاندنی تۆپی بووفورش له كریستینه‌هامن [سوید] تێكۆشه‌رانی ئێمه گوڵه گه‌نمیان وه‌ك سیمبول له‌گه‌ڵ خۆ بردبوو هه‌روه‌ها له پاش هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ش شیرینی سێملا [شیرینییه‌كی سویدییه] خواردبوو.
- نابێ له توند و تیژی كه‌ڵك وه‌رگیرێ.
- نابێ فێری ئه‌وه‌ش بین كه له دژی یه‌كتری توندو تیژی بهكار ببه‌ین.
- نابێ خۆمان بۆ شه‌ڕ ئاماده بكه‌ین. ناتوند و تیژی ده‌بێ بنه‌ما بێت له هه‌موو هه‌ڵمه‌تێكی پلاگبیلیدا. هیچ كامه له ئێمه ناتوانێ به تێڕادیتوویی ته‌واوه بڵێ كه من له توند و تیژی بێ به‌ریم. هه‌ر بۆیه پێویسته كه ئێمه چ وه‌ك تاك چ وه‌ك كۆمه‌ڵ ههوڵ بدهین كۆمه‌ڵگه له‌توند وتیژی داماڵین.
- هه‌موو كه‌سێك پێویسته ئیمكاناتی ژیانی بۆ دابینبكرێت. ئاشتی به‌و مانایه كه پێویستییه سه‌ره‌تاییه‌كانی مرۆڤ به ڕاده‌ی پێویست دابینبكرێ. یه‌كسانی و ئاشتی به بێ یه‌كتری نابن و دوو به دوو ته‌واوكه‌ری یه‌كترین.
- 7. هه‌موو مرۆڤێك ده‌بێ ڕێزی ئینسانه‌كانی ده‌ورووبه‌ری بگرێ و مرۆڤه‌كان خه‌مخۆری یه‌كتری بن.
له به‌رچاوگرتنی ئه‌م خاڵانه له كاتی خه‌بات و تێكۆشاندا له دژی توندوتیژیدا بێگومان هه‌موو ئامانجی هه‌ڵمه‌تێكی بلاگبیلی یان ته‌واوی ئهو سیمبۆلانه‌ی ده‌كار ده‌برێن، ناپێكی به‌ڵکوو پێویسته هه‌وڵی له‌وه زیاتریش بدرێ. هه‌موو هه‌ڵمه‌تێك ڕه‌نگه كتێبێكی تایبه‌ت به خۆی پێویست بێت كه وێنه‌یه‌كی گشتی له خاڵه ڕه‌چاوكراوه‌كان پیشان بدا. بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل هێندێك جار كتێبی تایبه‌ت به هه‌ڵمه‌ته‌كان چاپ و بڵاو ده‌كه‌نه‌وه له به‌ر ئه‌وه ته‌نانه‌ت كه‌سانی ده‌ره‌وه‌ی بزووتنه‌وه‌ش وه‌ك قازییه‌كان، دادوه‌ره‌كان، كرێكارهكان، نیزامییه‌كان بتوانن به‌شدار بن و هه‌ڵوێست و ئامانجه‌كانی بزووتنه‌وه بخه‌نه به‌ر باس و تیشكی شیكردنه‌وه. ته‌نانه‌ت هێندێك جاریش بزووتنه‌وه فیلم و شانۆ هه‌ر بۆ ئهو مه‌به‌سته چێ ده‌كا.
به‌ڵام گرینگترین ڕێگاكانی په‌ره پێدانی دیالۆگ و گفتگۆ له‌گه‌ڵ كه‌سانی ده‌ره‌وه‌ی بزووتنه‌وه بریتییه له كۆبوونه‌وه‌ی كه‌سیی، گفتووگۆ و داوه‌ت كردن و لێگێڕانه‌وه له كاتی هه‌ڵمه‌ته‌كانی چه‌كداماڵیندا.
چه‌كداماڵین
یه‌كێك له باسه گۆنگه‌ڵهه‌ڵخڕێنه‌كانی په‌یوه‌ندیدار به بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیله‌وه، باسی له كارخستن و تێكدانی چه‌كوچۆڵه. زۆر هۆكار هه‌ن كه بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل كاری چه‌كداماڵین و ئاكامی ئهو كاره ده‌خاته پێش هه‌موو ئه‌ركه‌كانی دیكه‌یه‌وه‌و له‌و پێناوه‌دا خه‌بات ده‌كا.
تێكۆشانی پشتگیری (سۆلیداریتی)، ئاشتی و ژینگه به ده‌وری ئهو كێشه‌گه‌له‌دا خول ده‌خۆن كه په‌یوه‌ندیان به كاری باش و چۆنییه‌تی به باشترین شێوه كه‌ڵك وه‌رگرتن له شیانه‌كان ههیه. پره‌نسیپێكی كاپیتالیستی له مه‌ڕ خاوه‌ندارییه‌تی ههیه كه ئهو كێشه‌گه‌له‌ی له لایه‌نێکی فه‌رمی و گشتییه‌وه به‌ره‌و لایه‌نێکی كه‌سی و چوارچێوه‌ی ماڵ ڕاگوێستووه. مافی به‌شداریكردن له هه‌ڵوێست و بڕیاره سیاسییه‌كاندا و دیمۆكراسی له‌گه‌ڵ كێشه‌ی خاوه‌ندارییه‌تی جێ گۆڕكێی پێكراوه.
ئه‌م جۆره بیركردنه‌وه‌یه له خۆیدا ده‌گاته ئهو په‌ڕی بیری شێتانه كاتێك قسه له سه‌ر خاوه‌ندارییه‌تی و به‌رهه‌مهێنانی چه‌كوچۆڵ بكرێ. مافی خاوه‌ندارییه‌تی كه‌سیی ـ چه‌ك ـ ده‌كه‌وێته سه‌رووی مافی ئهو كه‌سانه‌ی كه به هۆی چه‌كه‌وه زه‌ره‌دمه‌ند ده‌بن و به‌و شێوه مافی ئه‌وان پێشێل ده‌كرێ.
ته‌نانه‌ت خاوه‌ندارییه‌تی ده‌وڵه‌تی له چوارچێوه‌ی گشتی ده‌چێته ده‌رێ و وه‌ك مافی خاوه‌ندارییه‌تی كه‌سی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرێ. بڕیاره دیمۆكراتیكه‌كان ته‌نیا په‌یوه‌ندییان به چوارچێوه‌یه‌كی دیاریكراو بۆ كاروبارێك ههیه و ئیتر چۆنییه‌تی كه‌ڵكوه‌رگرتن له شیانه‌كان له ئه‌ستۆی ده‌وڵه‌ت نامێنێ و وه‌ئه‌ستۆی ئه‌نیستیتۆ و شه‌ریكه وه‌شوێن قازانج كه‌وتووه‌كانه‌وه ده‌كه‌وێ.
ئه‌لیزابێت ماكلایستێر Elizabeth McAlister له گرووپی گریفیس پلۆشار Griffiss Plowshares له ماوه‌ی مه‌حكه‌مه‌كه‌یدا هه‌وڵی دا پێش ئه‌وه مه‌حكه‌مه پێشی پێبگرێ، ئه‌وه بسه‌لمێنێ كه چۆن له كۆمه‌ڵگای ڕۆژئاوادا دیارده‌ی چه‌ك كاراكته‌رێكی پیرۆز و خودای به‌خۆیه گرتووه. ئه‌م خاوه‌نداریه‌تییه ڕووخێنه‌ر و له هه‌مانكاتدا پیرۆزه ئه‌وه‌نده ده‌بردرێته سه‌رێ كه له سه‌ره‌وه‌ی ئینسانیش داده‌نرێ. ئه‌مه به ڕوونی ده‌رده‌كه‌وێ ئه‌گه‌ر بێتوو سه‌رنج بدرێته ئه‌وه كه چۆن شه‌ریكه‌كانی چه‌كسازی ناوی پیرۆزی وه‌ك Kristi Kropp و Treenigheten له چه‌كه‌كانیان ده‌نیێن. بێجگه له‌مه، ئێمه ئیزن به خۆمان ده‌ده‌ین كه هه‌ر ئه‌م كه‌ره‌سته پڕمه‌ترسیدارانه‌ی درووستكراوی خودی مرۆڤ، ژیان و مان و نه‌مانمان بۆ دیاری بكه‌ن. بایه‌خی خاوه‌ندارییه‌تی ده‌كه‌وێته سه‌رووی بایه‌خه ئینسانییه‌كان.
كاتێك ژماره‌یه‌ك ژن و پیاوی ناشاڕه‌زا به چه‌كوشه‌كانیانه‌وه هه‌ڵده‌كوتنه سه‌ر پیرۆزترین چه‌ك و له كاری ده‌خه‌ن. ئیتر نه ئهو چه‌كه شایانی په‌ره‌ستنه و نه كه‌ڵكی به‌كارهێنانیشی ده‌مێنێ. ئه‌مه به‌و مانایه نییه ئه‌گه‌ر هاتوو چه‌ند چه‌كوچۆڵێك له كار خران ئیتر كۆمه‌ڵگایه‌كی باشتر بنیاد ده‌نرێ. به‌ڵكوو له‌كارخستنی چه‌كێك پرۆسێسێكی خوڵقێنه‌رانه‌و به پلانه كه ته‌نیا له كارخستنی كه‌ره‌سته‌یه كه ده‌بێته هۆی كوشتن و ماڵوێرانی كه‌سانی دیكه. هه‌ر له‌و شوێنه‌دا چه‌كه‌كه له كار ده‌خرێ په‌یامێكی شادیهێنه‌ری سیمبۆلیكیش ده‌نێردرێ كه له باتی چه‌ك ده‌كرێ شتی دیكه‌ی سودمه‌ند ساز بكرێ.
به‌ربه‌ستكردن
به‌یانیان كه له خه‌و هه‌ڵده‌ستم، نانی به‌یانی حازر ده‌كه‌م و ڕۆژنامه‌ی به‌یانیان ده‌خوێنمه‌وه، زۆرجار چاوم به وتارێك له‌سه‌ر خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌كه‌وێ. هه‌موو جارێك تووشی سه‌رسوڕمان ده‌به‌م كه نووسینه‌كه په‌یوه‌ندی به خه‌باتی به‌ربه‌ستكردن یان “پێشگرتن” ههیه.
له شیلی ئه‌ندامانی سێباستیان ئاسێڤێدۆ Sebastian Acevedo رێگای بنكه‌كانی پۆلیس كه له‌واندا خه‌ڵكی تێدا ئه‌شكه‌نجه ده‌كرێ، به‌ربه‌ست ده‌كه‌ن. خاوه‌ن به‌له‌مه چكۆڵه‌كان له ئوسترالیا ڕێگای كه‌شتییه‌كانی هه‌ڵگری چه‌كی ناوكی بۆ له‌نگرخستن له به‌نده‌ره‌كان به‌ربه‌ست ده‌كه‌ن. له ئه‌ڵمان گرووپێك له دایكان و منداڵان ڕێگای هاتووچۆی Pershing II-bas به‌ربه‌ست ده‌كه‌ن. مه‌لاوانان پێش به باركردنی زبڵی وزه‌ی ناوكی ده‌گرن. خه‌ڵكانێك [له سوید] له ناوچه‌كانی سوندسڤاڵ و بوهویسله‌ن و هه‌روه‌ها له وڵاتی نێپاڵ باوه‌ش به‌داره‌كاندا ده‌كه‌ن و ناهێڵن شه‌ریكه‌كان بیانبڕنه‌وه‌و سرووشت تێكبده‌ن. كه‌مئه‌ندامانی سه‌ر چه‌رخ، ڕێگای هاتوو چۆی ئهو قاوه‌خانه و چێشتخانانه به‌ربه‌ست ده‌كه‌ن كه هه‌لوومه‌رجی پێداچوونه ژووره‌وه‌ی كه‌مئه‌ندامانیان ڕه‌چاو نه‌كردووه. خه‌ڵكانێك ڕێگای هاتووچۆی ماشینه‌كان بۆ نێو ناوه‌ندی شاره‌كان به‌ربه‌ست ده‌كه‌ن. نۆ هه‌زار كه‌س له ئاڵمان ڕێگای قه‌تاری بارهه‌ڵگری زبڵی وزه‌ی ناوكی به‌ربه‌ست ده‌كه‌ن.
هه‌وڵێكی داهێنه‌رانه كه بتوانرێ ئه‌م جۆره خه‌باته شێوازی نوێ به‌خۆ بگرێ، له‌گۆڕێ دایه. به‌ڵام به‌داخه‌وه خودی خه‌باتی به‌ربه‌ستكردن له بنه‌ڕه‌تدا ته‌نگوچه‌ڵه‌مه‌ی گه‌وره‌ی له‌به‌ر ده‌م دایه. هه‌ر كه باس هاته سه‌ر شێوازی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ئه‌وه جۆری خه‌باتی به‌ربه‌ستكردن دێته ڕۆژه‌ڤه‌وه. له هێندێك هه‌لومه‌رجی تایبه‌تیدا خه‌باتی به‌ربه‌ستكردن ده‌توانێ زۆر كاریگه‌ر بێ. به‌ڵام له وڵاتانی باكووری ئوروپادا داموده‌زگاكان زۆر جار ههوڵ ده‌ده‌ن ده‌نگدانه‌وه‌ی خه‌باتی به‌ربه‌ستكردن كه‌م ڕه‌نگ نیشان بده‌ن. سزای پاره‌دانێكی كه‌م كه به‌ربه‌ستكه‌ران ده‌بێ بیده‌ن ده‌بێته هۆی ئه‌وه كه زیاتر ڕوو له‌م شێوازه خه‌باته بكرێ. هه‌ر كه داموده‌زگاگه‌لی ده‌وڵه‌تی، شانه‌كانیان هه‌ڵته‌كێنن ئه‌وه خه‌باتی به‌ربه‌ستكردن شوێندانه‌رییه‌كی ئه‌وتۆ نابێ. له باتی ئه‌وه ئه‌م خه‌باته بكرێته ڕێگه‌ی كرانه‌وه‌ی دیالۆگ ئه‌وه ئاكامه‌كه‌ی ده‌بێته بێده‌نگی.
چیرۆكی ئه‌وه كه خه‌باتی به‌ربه‌ستكردن له به‌راورد له‌گه‌ڵ شێوازه‌كانی دیكه‌ی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا له باری سیمبۆلیكه‌وه بایه‌خی كه‌مه، ده‌بێته هۆی هه‌ڵایسانی كێشه‌گه‌لی بێ بڕانه‌وه. كه ده‌ست له قۆڵی یه‌كتری بكه‌ی یان به زنجیرێك یه‌كتری ببستیه‌وه ئه‌وه ته‌نیا ماوه‌ی به‌ربه‌ست كردن چه‌ند خوله‌كێكیتر، ڕه‌نگه ڕۆژێك یان دوو ڕۆژیتر درێژ بكاته‌وه ئه‌ویش ئه‌گه‌ر هاتوو به لانیكه‌م هه‌زار كه‌سێك به‌شداری به‌ربه‌ستكردن ببن.
خوبه‌ستنه‌وه به زنجیر شیانی گۆڕانی هه‌ڵوێست و كرده‌وه له كاتی پێویستدا له گرووپگه‌لی دۆستان ده‌گرێ. له كاتی ڕووداوی چاوه‌ڕونه‌كراودا ئه‌گه‌ر واهاته پێش كه به‌ربه‌ستكردن ده‌بێ به زووترین كات كۆتایی پێ بێت ئه‌وه ئاكامی مه‌ترسیداری لێ ده‌كه‌وێته‌وه. ڕه‌نگه كه‌سێك نه‌خۆش بێ كه ده‌بێ هه‌ر زوو ڕێگه‌ی بۆ چۆڵ بكرێ. به‌ڵام به‌ربه‌ستكردن ئه‌م هه‌له بۆ نه‌خۆشه‌كه نالوێنێ. له هێندێك وڵاتدا كاتێك پۆلیس له باتۆنگ، تۆپی ئاوڕشتن یان بۆمبی فرمێسك هاوێژ كه‌ڵك وه‌رده‌گرێ، ئه‌گه‌ر بێتوو ئهو كه‌سه كلیلی زنجیره‌كه‌ی پێیه هه‌ڵبێ ئه‌وه مه‌ترسی گه‌وره بۆ سه‌ر به‌ربه‌ستكه‌ره‌كانی دیكه دێته پێشێ. بێجگه له‌مه خه‌باتی به‌ربه‌ستكردن له خۆیدا شێوازێكی سه‌خت و هێندێك جار پڕمه‌ترسی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نییه.
ته‌نگوچه‌ڵه‌مه‌كان ده‌توانن ئه‌مانه بن:
پێش هه‌موو شتێك به‌ربه‌ستكردنی فیزیكی به هۆی مرۆڤه‌وه ده‌توانێ ببێته هۆی ناڕه‌حه‌تی و تووڕه‌ی كه‌سانی دیكه. كه خه‌ڵكێك ناچار بكرێ بۆ تێپه‌ڕبوون به‌سه‌ر لاشه‌ی كه‌سانی دیكه‌دا به‌زۆر باز بده‌ن له خۆیدا كێشه‌یه‌كی گه‌وره‌ی ئه‌خلاقییه. لێره‌دا به‌ربه‌ست كردن ده‌بێته هۆی داخران و به‌ربه‌ستكردنی دیالۆگ و گفتوگۆ ڕاست له‌گه‌ڵ ئهو كه‌سانه‌ی كه پێویسته دیالۆگیان له‌گه‌ڵ بكرێ.
له ماوه‌ی سێ كه‌مپه‌كه‌ی چه‌كداماڵینی شاری لینشۆپینگ [سوید] بڕیار درا له دژی فابریكای یاس نه شێوازی به‌ربه‌ستكردن و نه پرۆتێسته و خۆپیشاندان ئه‌نجام نه‌درێن. ئێمه ئه‌ركێكمان كه‌وتبووه سه‌ر شان و كارێكمان ده‌ستپێكردبوو كه ده‌بوا جێبه‌جێمان كردبا، ئهو كه‌سانه‌ش كه ئه‌م كاره‌ی ئێمه‌یان لا په‌سه‌ند نه‌بوو ده‌یانتوانی هه‌م پێشمان بگرن و هه‌م ناڕازیبوونی خۆیان پیشان بده‌ن. له ڕاستیدا ئێمه ڕۆڵ و نه‌خشه‌كانمان گۆڕی. ئه‌وه ئێمه نه‌بووین كه به‌ربه‌ستمان بهكار دێنا، به‌ڵكوو ئهو كه‌سانه كه له دژمان بوون ده‌بوا به كاریان بهێنابا. به‌ربه‌ستكردن و ناڕازی ئه‌نجامدان له‌و بواره‌دا نیگه‌تیڤن كه ڕاسته‌وخۆ ڕووبه‌ڕووی خه‌ڵكانێك ده‌بینه‌وه. ئێمه ڕووبه‌ڕوو و دژی كه‌س نه‌بووین به‌ڵكوو لایه‌نگری چه‌كداماڵین بووین.
له‌ماوه‌ی ئه‌نجامدانی ئهو هه‌ڵمه‌تانه‌دا به شێوه‌یه‌كی سه‌رسوڕهێنه‌ر بۆمان ده‌ركه‌وت كه زۆر ئاسانه له‌گه‌ڵ كارمه‌ندانی فابریكای یاسدا گفتوگۆ بكه‌ین. ئێمه قه‌د درووشممان به‌ده‌نگی به‌رز نه‌دا. ئێمه درووشم و پلاكارتمان له دژی ئه‌وان به‌رز نه‌كرده‌وه. ئێمه قه‌د ڕێگای كاری ئه‌وانمان به‌ربه‌ست نه‌كرد. به‌ربه‌ستكردن ڕه‌نگه ببایه‌ته هۆی درووستبوونی ڕق و قین له یه‌كتری هه‌م لای ئێمه و هه‌م لای ئه‌وان.
له‌و هه‌ڵمه‌ته به‌ربه‌ستكردنانه‌دا كه من بۆ خۆم تێدا به‌شداریم كردووه، تووشی كێشه‌ی زۆر بووین وه‌ك: ئایا ئێمه ده‌بوا ڕێگای ئه‌وانه‌ش كه ده‌یانه‌ویست له‌و بینا یان بنكه سه‌ربازییه كه به‌ربه‌ست كرابوو، بێنه‌ده‌رێ، به‌ربه‌ست بكه‌ین؟ ئایا ئه‌گه‌ر كه‌سانێك له شوێنێك ڕابگری و نه‌هێڵی جوڵه بكه‌ن، له خۆیدا ئه‌نجامدانی توندوتیژی نییه ئه‌گه‌ر چی به‌ربه‌ستكردن زیاتر لایه‌نی سایكۆلۆژی ههیه هه‌تا باری فیزیكی؟ ڕێگا به كامانه بدرێ وه‌ژوور بكه‌ون، ماشینی فریاكه‌وتن، پاسی قوتابی هه‌ڵگر و ئه‌وانه‌ی كه به هیچ جۆرێك په‌یوه‌ندییان به كێشه‌كه‌وه نییه؟
به‌ربه‌ستكردنی ماشین یه‌كێك له پێچه‌ڵپێچترین و هه‌روه‌ها پڕمه‌ترسیدارترین شێوه‌ی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نییه. لێخوڕ له به‌ر نه‌ناسراوی له نێو ماشینه‌كه‌یدا ده‌كڕێ خۆی بدا به نێو زنجیره‌ی ئینسانی به‌ربه‌ستكردندا و خه‌ڵك له‌ت و پار بكا. له سێپته‌مبری ساڵی 1987دا قه‌تارێكی بارهه‌ڵگر كه چه‌كی بۆ ئه‌مریكای ناوه‌ندی لێ بار كرابوو، خۆیدا به‌سه‌ر براین ویلسۆندا Brian Willson و به سه‌ریدا تێپه‌ڕی. لێخوڕه‌كه قه‌تاره‌كه‌ی هێواش نه‌كردبۆوه وه‌ك جاره‌كانی دیكه كردبووی. به‌شداربووانی دیكه‌ی ههڵمهتهكه فریا كه‌وتبوون خۆیان له‌سه‌ر هێڵی ئاسنه‌كه فڕێ بده‌ن به‌ڵام براین ویلسۆن فریا نه‌كه‌وتبوو. ناوبرا نه‌مرد به‌ڵام هه‌ر دوو لاقه‌كانی له ده‌ستدا. سهرهڕای ئه‌م كاره‌ساته، ههڵمهتهكه زیاتر بووه هۆی پته‌وتربوونی باوه‌ڕی براین ویلسۆن به خه‌باتی ناتوندوتیژی. ئهو پێیوایه ئه‌م شۆڕشه هێندێك جار نرخی گه‌وره‌ی ده‌وێ كه ده‌بێ بیده‌ین. هه‌ربۆیه ئهو كه‌سانی دیكه‌ی هان دهدا كه به سه‌ر ترس و دڵه‌خورپه‌كانیاندا زاڵ بن. كاره‌ساتی وه‌به‌ر كه‌وتنی براین ویلسۆن بوو به هۆی ئه‌وه كه خه‌ڵكێكی زۆرتر له هه‌ڵمه‌ته‌كانی نونبێرگ له ئیستگه‌ی California Naval Weapons Station به‌شداری بكه‌ن.
كێشه‌ی گه‌وره‌ی ئه‌خلاقی لێره‌دا ئه‌وه‌یه كه ئایا له هه‌لومه‌رجێكی ئاوادا به‌ربه‌ستن هه‌ڵگیرێ و ڕێگه‌ی هاتووچۆ ئاواڵه بكرێ یان نا؟ ئه‌گه‌ر هاتوو گرووپێكی دۆستان بڕیاریاندا كه ده‌ست له به‌ربه‌ستكردن هه‌ڵبگرن ئه‌وه ده‌بێ پێش له هه‌موو شتێك له‌وه دڵنیا بن كه تێكڕای گرووپه‌كه له كاتی دیاریكراودا شوێنه‌كه به جێ دێڵن. ئه‌گه‌ر هاتوو تاقه كه‌سێكیش شوێنه‌كه به‌جێ بێڵێ ئه‌وه لێخوری ماشینه‌كه هه‌لوومه‌رجه‌كه به هه‌ڵه لێكده‌داته‌وه‌و له لایه‌ن خۆیه‌وه وابیر ده‌كاته‌وه ئه‌گه‌ر هاتوو ئهو ماشینه‌كه‌ی ئاژووت ئه‌وه پاشماوه‌ی به‌ربه‌ستكه‌رانی دیكه‌ش ڕێگاكه چۆڵ ده‌كه‌ن.
دۆستێك بۆی گێڕامه‌وه له هه‌ڵمه‌تێكی به‌ربه‌ستی ڕێگادا كاتێك ماشینه‌كان وه‌ڕێ كه‌وتن له نه‌كاو زانیم كه له چه‌قی ڕێگاكه‌دا به تاقی ته‌نیا ماومه‌ته‌وه‌و هاڤالان هه‌موو هه‌ڵاتوون. له هه‌لوومه‌رجی وادا یان ئه‌وه‌یه ده‌بێ هه‌موو پێكه‌وه ڕێگا چۆڵ بكه‌ن یان كه‌س به ته‌نیا نابێ بیكا. به‌ڵام كێشه‌كه لێره‌دایه ئایا گرووپێك ده‌توانێ دڵنیا بێ كه هه‌موو ئه‌ندامانی گرووپ ده‌توانن هاوكات ڕێگاكه چۆڵ بكه‌ن؟ ئه‌گه‌ر هاتوو له كاتێكی وادا گرووپێك توانی به‌ته‌واوی له‌خۆی دڵنیا بێ كێ ده‌زانێ له هه‌مانكاتدا گرووپێكی دیكه له هه‌مان هه‌ڵمه‌تدا بڕیاری نه‌داوه كه به شێوه‌یه‌كی دیكه بجووڵنه‌وه؟
به‌جێهێشتنی له نه‌كاوی هه‌ڵمه‌تی به‌ربه‌ستی ڕێگا هه‌ڵبژاردنێكی باش نییه. هه‌ڵمه‌تبه‌رانی به‌ربه‌ستی ڕێگه ده‌بێ دژبه‌ره‌كه‌یان دڵنیا بكه‌ن كه ئه‌وان شوێنی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌یان به‌جێ ناهێڵن. ئه‌مه له خۆیدا ئه‌وه ده‌خوازێ كه ته‌نانه‌ت هه‌ڵمه‌تبه‌ران ئه‌گه‌ر هاتوو ماشینیشیان به‌سه‌ردا په‌ڕاندن، هه‌ڵنه‌یه‌ن. یان ئه‌وه‌تا نابێ به‌شداری هه‌ڵمه‌تی ئه‌وتۆ بكه‌ن. ده‌توانرێ به‌هۆی به‌ربه‌ستكردنی فیزیكی (دانانی به‌رد و بلۆك) ڕێگا یان گفتگۆی پێشوه‌خت له‌گه‌ڵ دژبه‌ر له مه‌ترسی ماشین په‌ڕاندن به سه‌ر به‌ربه‌ستكه‌رانی ڕێگادا پێشگیری بكرێ.
ئه‌گه‌ر هاتوو به‌ربه‌ستكردنێك به شێوه‌یه‌كی فره‌باش ئورگانیزه بكرێ ڕه‌نگه كارایی خۆی هه‌بێ. به‌ڵام جۆری هه‌ڵمه‌تی به‌ربه‌ستكردن له خۆیدا ئه‌وه‌نده زه‌حمه‌ته كه نابێ له پله‌ی یه‌كه‌مدا وه‌ك شێوازێكی باشی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی هه‌ڵبژێردرێ. هه‌ر وه‌ك پێشتریش ئاماژه‌ی پێكرا خه‌باتی به‌ربه‌ستكردن له وڵاتانی باكووری ئوروپادا بێ كاریگه‌ره‌و به‌هیند ناگیردرێ. خه‌باتی به‌ربه‌ستكردن له‌خۆیدا زیاتر وه‌ك جۆرێك خۆپیشاندان ده‌چێ هه‌تا وه‌ك شێوه‌یه‌ك له شێوازه‌كانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی. ئه‌مه واده‌كا كه به‌ربه‌ستكردن ئهو كاریگه‌رییه‌ی كه له نێو كولتووری ئه‌ڵمان و ئه‌مریكادا هه‌یه‌تی له باكووری ئوروپا نه‌یبێ. شێوازێكی دیكه‌ی هه‌ڵمه‌ت كه له به‌ربه‌ستكردن نزیكه شێوازی خه‌باتی “داگیركردن یان ده‌ستبه‌سه‌ردا گرتنه”.
ده‌ستبه‌سه‌رداگرتن
ده‌ستبه‌سه‌رداگرتن به‌و مانایه‌یه كه گرووپێكی دۆستان خۆی به‌شوێنێكدا دهدا و ده‌ستی به‌سه‌ردا ده‌گرێ كه له‌و شوێنه كاروبارێكی ڕووخێنه‌ر له ڕۆژه‌ڤدایه. یه‌كێك له گه‌وره‌ترین ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ئاشتیخوازانه له سه‌حرای نێڤادا ئه‌نجام درا كه له‌وێدا تاقیكردنه‌وه‌ی بۆمبی ناوكی ده‌كرا. له ماوه‌ی ده ڕۆژدا له نێوان یازده هه‌تا بیستی مارسی 1988 لانیكه‌م 2065 كه‌س له ده‌ستبه‌سه‌رداگره‌كان، ده‌ستبه‌سه‌ر كران. قسه‌ی ئه‌وه ههیه كه دوو ئه‌وه‌نده‌ی هه‌ژماری ئاماژه‌پێكرا خه‌ڵك گیراون. له ئه‌مریكای لاتین و باشووری ئه‌فریقا بێ ماڵ و بێ زه‌وییه‌كان ده‌ست به‌سه‌ر زه‌ویدا ده‌گرن. یان خانووبه‌ره‌ی تێدا ده‌كه‌ن یان كشتووكاڵی تێدا ده‌كه‌ن. له ماوه‌یه‌كی كورتی چه‌ند ڕۆژه‌دا به هه‌زاران فه‌قیر و هه‌ژار بارگه و بنه‌یان له شوێنێك ده‌خه‌ن و داگیری ده‌كه‌ن. له هه‌لوومه‌رجی وادا هه‌ژاره‌كان ده‌ستپێشخه‌ری ده‌كه‌ن و شوێنه‌كه به‌جێ ناهێڵن هه‌تا داموده‌زگا ده‌وڵه‌ته‌ییه‌كان شوێنێكی دیكه بۆ ئه‌وان ده‌بیننه‌وه. به‌م شێوه‌یه خه‌بات درێژه‌ی ده‌بێ.
ده‌ستبه‌سه‌رداگرتن شێوه‌یه‌كی زوو گۆڕدراوی ڕێكخستنه. ئه‌مه به‌و مانایه‌یه كه به پێی ئه‌وه كامه گرفتی وه‌ك پێشگرتن و گیرانی ده‌ستبه‌سه‌رداگره‌كان بێته گۆڕێ خه‌باته‌كه‌ش شوێن یان كاته‌كه‌ی ده‌گۆڕدرێ.
یه‌كێك له هه‌ڵه زۆر دووپاتكراوه‌كان له خه‌باتی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتندا ئه‌وه‌یه كه له ڕاستیدا نێوه‌رۆك و مانای ده‌ستبه‌سه‌رداگرتن ڕه‌چاو ناكرێ. ئه‌گه‌ر هاتوو ده‌ستبه‌سه‌رداگرتن ته‌نیا ده‌ستبه‌سه‌رداگرتن بێت و هیچی دیكه ئه‌وه له ڕاستیدا ئه‌م جۆره خه‌باته زۆر بێمانایه و ته‌نیا ژانه‌سه‌ره‌ی به‌دواوه ده‌بێ. ئه‌گه‌ر هاتوو ده‌ستبه‌سه‌رداگرتن به جۆرێك له‌گه‌ڵ شانۆ، شێعر خوێندنه‌وه‌و كاری كولتووری دیكه تێكه‌ڵ بكرێ ئه‌وه لێره‌دایه كه وه‌ك سیمبۆلێك مانا ده‌داو ده‌توانێ كاریگه‌ر بێت. بۆ نموونه له سویدا تێكۆشه‌رانی ئاشتی به هۆی هاوكاری جوتیاره‌کانه‌وه ده‌چن ئهو پارچه زه‌وییه‌ی كه تاقیكاری چه‌ك ئاژووتنی تێدا ده‌كرێ، ده‌چێنن و ده‌یكه‌نه زه‌وی بایه‌ر. یان ئه‌وه له ئینگه‌لته‌ره، ژنان به هۆی ده‌واوده‌رمانی خۆجوانكردنه‌وه، سیمبۆله‌كانی ژیانیان له‌سه‌ر دیواری سه‌ربازخانه‌یه‌ك نه‌خش كردبوو.
هه‌ڵه‌یه‌كی دیكه له خه‌باتی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتندا ئه‌وه‌یه كه وه‌ختی هه‌ڵمه‌ت دیاری ناكرێ. بۆ نموونه ژماره‌یه‌ك تێكۆشه‌ر له په‌نای ده‌رگه‌ی هۆڵی توربینی وزه‌ی ناوكی رینگهاڵس مانیان گرتبوو و گوتبوویان ئێره به جێ ناهێڵن هه‌تا كاری ئه‌م وزه‌ی ناوكییه ڕانه‌گیرێ. كارمه‌ندانی ئه‌وێش وه‌ڵامیان دابۆوه. كه‌وایه فه‌رموون هه‌تا كاتێك پێتان خۆشه لێره دانیشن. لای ئێواره تێكۆشه‌ره‌كان شوێنه‌كه‌یان به‌جێ هێشتبوو و ڕۆیشتبوون.
مرۆڤ هه‌میشه له‌وه به ته‌واوی دڵنیا نییه كه ئایا ده‌گیردرێ یان نا. هه‌ڵمه‌تی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتن ده‌بێ به‌شێوه‌یه‌ك ڕێكبخرێ كه بتوانێ هه‌م له‌كاتی گیران و هه‌م له‌كاتی به‌هیند نه‌گرتندا سه‌ركه‌وتن وه‌ده‌ست بێنێ. شێوه‌یه‌ك بۆ ئه‌وه بگه‌ین به ئامانج ئه‌وه‌یه که ده‌بێ له نێوان ئامانجی هه‌ڵمه‌ت و ئامانجی كۆتاییدا جیاوازی دابنێین. بۆ نموونه ئامانجی هه‌ڵمه‌ت ده‌توانێ ئه‌وه بێ كه له ماوه‌ی دوو سه‌عاتدا له نێو بینای وزه‌ی ناوكیدا، ده‌زگایه‌كی [سیمبۆلیكی] وزه‌ی با درووست بكرێ. ئامانجی كۆتایش ئه‌وه‌یه كه له باتی وزه‌ی ناوكی جۆره‌كانی دیكه‌ی وزه په‌ره‌ی پێبدرێ و جێگه‌ی وزه‌ی ناوكی بگرێته‌وه. ئه‌گه‌ر له هه‌ڵمه‌تی ڕینگهاڵس وزه‌ی با درووست بكرابایه، با پاسه‌وانانیش پێشیان به‌م كاره بگرتبایه ئه‌وه كرده‌وه‌ی ئه‌وان مانایه‌كی سیمبۆلیكی گرینگی ده‌بوو.
هه‌ڵمه‌تی كه‌مپ
شێوازێكی جێگای سه‌رنج له ده‌ستبه‌سه‌رداگرتن كه له ده‌یه‌كانی هه‌شتا و نه‌وه‌دا زۆر بره‌وی په‌یدا كرد. هه‌ڵمه‌تی لێدانی كه‌مپی كاتی به‌رهه‌ڵستكارییه. تێكۆشه‌ره‌كان له كاتێكی دیاریكراودا له په‌نای ئهو شوێنه‌ی كه له دژی بهرههڵستكاری ده‌كه‌ن، كه‌مپ لێده‌ده‌ن و له‌وێ دژین.
یه‌كێك له که‌مپه به‌نێوبانگه‌كان، كه‌مپی ژنان له بنكه‌ی چه‌كی ناوكی گرینهه‌م كامن Greenham Common بوو. له پاش ئهو كه‌مپه ده‌توانرێ سه‌دان كه‌مپی ئاشتی دیكه له بنكه سه‌ربازییه‌كان له كات و شوێنی جیاوازدا له ئوروپا و ئه‌مریكا ناوببرێن.
له ده‌یه‌ی هه‌شتاكاندا لایه‌نگرانی ئاشتی له ئه‌مریكا به‌ڕاده‌یه‌ك له كردنه‌وه‌ی كه‌مپه‌كاندا چوونه پێش كه پێیانوابوو ئه‌ركی هه‌موو گرووپه‌كانه كه له كردنه‌وه‌ی كه‌مپدا به‌شداری بكه‌ن. ئه‌مه وایكرد كه بیرۆكه‌ی كه‌مپ لێدان له ئه‌مریكا زیاتر سه‌قامگیرتر ببێ هه‌تا له ئوروپا. له نێوه‌ڕاستی ده‌یه‌ی هه‌شتاكاندا كردنه‌وه‌ی كه‌مپی دژی هاڵاواردنی ڕه‌گه‌زی (ئاپارتاید) له دژی هاوكاری له‌گه‌ڵ حكوومه‌تی سپی ئه‌فریقای باشوو له هه‌موو لایه‌ك له باكووری ئه‌مریكادا ده‌ستی پێكرد.
له سویدا هه‌وڵی ئێمه ئه‌وه بوو له ماوه‌ی كردنه‌وه‌ی سێ كه‌مپی چه‌كداماڵیندا بیرۆكه‌ی لێدانی كه‌مپ له‌گه‌ڵ هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلی تێكه‌ڵ بكه‌ین. ئه‌م بیره‌ی ئێمه به شوێنهكانی دیكه‌شدا بڵاو بۆوه‌و له ئاگوستی 1998دا له سكۆتلاند له نزیك بنكه‌ی تریده‌ن له Faslane كه‌مپێكی بلاگبیل به به‌شداری تێكۆشه‌رانی دوازده وڵات كرایه‌وه.
یه‌كێك له خاڵه به هێزه‌كانی لێدانی كه‌مپ ئه‌وه‌یه كه دیالۆگێكی به‌رده‌وام و نه‌پچڕاو له ماوه‌ی كه‌مپدا له‌گه‌ڵ لایه‌نی دژ دستپێده‌كرێ. ئه‌م شێوازی خه‌باته وا ده‌كا كه بهرههڵستكاری كاریگه‌ری خۆی دابنێ له كاتێكدا بیره‌كان زۆر له یه‌ك جیاوازن و پشتگیری قووڵ بۆ تێڕوانینی لایه‌نی دژ ههیه. نموونه‌یه‌ك له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا كه‌مپی گرووپی ژنانی ئاشتیخواز Womens Peace Encampment له بنكه‌ی Senca Army Depot له ئه‌مریكا بوو. كه‌مپه‌كه له شوێنێكدا هه‌ڵدرا كه زۆربه‌ی دانیشتوانی ئهو شوێنه له بنكه سه‌ربازییه‌كه كاریان ده‌كرد. باروودۆخێكی ئاڵۆز بوو. ته‌نانه‌ت پۆلیس زانی كه پیاوێك به تفه‌نگه‌كه‌یه‌وه وه‌دووی ژنه‌كان كه‌وتووه‌و به‌ته‌مایه ته‌قه‌یان لێ بكا.
به‌ڵام به تێپه‌ڕبوونی كات ژنه‌كان توانیان هێندێك په‌یوه‌ندی، له‌وانه له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌ك كه‌س له نێو بنكه‌كه ساز بكه‌ن. كاتێك نیو ساڵ دوای ئهو ڕێكه‌وته من له هه‌ڵمه‌تێكدا هه‌ر له‌و شوێنه به‌شداریم كرد، به باشی دیار بوو كه چۆن ئێمه به بێ زه‌حمه‌ت ده‌مانتوانی دیالۆگ له‌گه‌ڵ ئهو كه‌سانه بكه‌ین كه پێشتر دژ بوون.
شێوازی لێدانی كه‌مپ ده‌توانێ بهكار ببرێ ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر مه‌زه‌نده‌ی ئه‌وه بكرێ هه‌موو شارێك له دژت ڕاده‌وه‌ستێ. زۆر گرینگه كه له‌م خه‌باته‌دا ڕێز و حورمه‌ت بۆ كه‌سانی ده‌وروبه‌ر و نیشته‌جێی شوێنی كه‌مپ دابنرێ. گرووپی Womens Peace Encampment گرفتی له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌ك ژندا هه‌بوو كه به زانابوون گۆنگه‌ڵیان له نێو خه‌ڵكی ده‌وروبه‌ردا ساز ده‌كرد. هه‌ر بۆیه گرووپه‌كه ناچار بوون ده‌وره‌یه‌كی پهروهرده بۆ ژنه تازه‌هاتووه‌كان كه ڕۆژ له‌گه‌ڵ ڕۆژ ژماره‌یان زیاتر ده‌بوو، بكه‌نه‌وه. له په‌روه‌رده‌كه‌دا باسی وه‌ك خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی، هۆمۆفۆبی (دژی هاوجنسگه‌رایی)، فیمینیسم و مێژووی ناوچه خرانه ڕۆژه‌ڤه‌وه.
هه‌روه‌ها كه‌مپه‌كه نامیلكه‌یه‌كی تایبه‌تی ڕێنمایی له په‌نجا و دوو لاپه‌ڕه‌دا له‌ژێر ناوی Women`s encampment for a future of Peace & Justice بڵاو كرده‌وه. هه‌ر له لایه‌ن ئه‌م كه‌مپه‌وه كتێبێكی تایبه‌تی پهروهرده له سه‌د لاپه‌ڕه‌دا بڵاو كرایه‌وه.
سه‌رپێچی ویژدانی
نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌بێ به بیركردنه‌وه‌ی قووڵه‌وه بكرێ. هه‌ڵمه‌ته‌كان له لایه‌ن ئهو هاووڵاتیانه‌وه بهئهنجام ده‌گه‌یه‌ندرێن كه خوازیاری پێشخستنی دیمۆكراسین. هه‌ر بۆیه نافهرمانی مه‌ده‌نی وه‌ك گۆێپێنه‌دانی هاووڵاتییانه ده‌ناسرێ. به‌ڵام پێویست ناكا ته‌نیا هاووڵاتییانی ئاسایی ئه‌ركی وه‌پێشخستنی دیمۆكراسی بخه‌نه ئه‌ستۆی خۆیان. شێوازێك له نافهرمانی مه‌ده‌نی كه كه‌متر دێته ڕۆژه‌ڤه‌وه، شێوازی سه‌رپێچی ویژدانییه. ئه‌مه به‌و مانایه‌یه كه كارمه‌ندانێك له ئه‌نجامدانی ئهو ئه‌رك و كارانه كه ڕه‌نگه له‌گه‌ڵ باوه‌ڕ و ویژدانی ئه‌وان بكه‌وێته ناته‌بایی، خۆببوێرن. له په‌یماننامه‌ی كاری هێندێك پێشه‌دا ئهو شیانه به كارمه‌ندان دراوه ئه‌گه‌ر هاتوو ویژدانی ئه‌وان به پڕانی له به‌ر كاره‌كه‌یان ئازاری دی، ئه‌وه له ئه‌نجامدانی ئهو كاره خۆ ببوێرن.
ئه‌گه‌ر هاتوو سه‌رپێچی ویژدانی به باشی پلانی بۆ دابرێژرێ ئه‌وه ده‌توانێ هه‌ر وه‌ك نافهرمانی مه‌ده‌نی كاریگه‌ر بێت. كاتێك من چووم لارش فالكێنبه‌ری، لێخوری قه‌تار ببینم، خه‌ریكی ڕه‌نگكردنی باندرۆل بوو. لارش له لایه‌ن چه‌ند كرێكارێكی ئیزگه‌ی قه‌تاره‌وه ئاگادار كرابوو كه ئهو قه‌تاره‌ی كه ئهو بۆ شه‌وێ له ئیزگه‌ی ئوده‌ڤالاوه بۆ به‌نده‌ر لێیده‌خوڕێ، تۆپه‌كانی بووفورشی لێ باركراوه. ئهو من و چه‌ند هه‌ڤاڵێكی دیكه‌ی داوه‌تی سه‌ر كاره‌كه‌ی كرد. ئهو واگنه‌كانی هه‌ڵگری چه‌كه‌كانی به باشی به‌قه‌تاره‌كه‌وه گرێ دا به‌ڵام له لێخوڕینی خۆی بوارد و له پێشه‌وه‌ی قه‌تاره‌كه بۆی دانیشت.
سه‌رپێچی ویژدانی سه‌رپێچییه‌كی كراوه له فه‌رمانێك یان یاسایه‌كه. له‌م پێوه‌ندییه‌دا خۆبواردن له چوونه سه‌ربازی یان نه‌دانی زه‌كات زۆر به‌نێوبانگن.
به‌ڵام له‌م ساڵانه‌ی دوایدا سه‌رپێچی ویژدانی له لای هێندێك پێشه‌ی دیكه بووه‌ته شتێكی ئاسایی. له زستانی ساڵی 1989 له نۆروێژ به‌شێكی زۆر له كرێكاره‌كانی ته‌له‌فوونخانه له گرێدانی ته‌له‌فوون بۆ كۆنسولگه‌ری ئه‌فریقای باشوور خۆیان بوارد. ئه‌وان له لایه‌ن سه‌ندیكای كرێكاری هه‌رێمه‌كه‌یان و هه‌روه‌ها له لایه‌ن سه‌ندیكای ته‌له‌فوون و كه‌مپیۆتری شاری ئوسلۆ پشتگیریان لێكرا.
له گوتهبۆرگ (سوید) كرێكاره‌كانی به‌نده‌ر له بارکردنی چه‌كووچۆڵ خۆیان بوارد. ئه‌وانیش به هه‌مان شێوه له لایه‌ن سه‌ندیكای كرێكارانی به‌نده‌ر پشتگریان لێكرا. هه‌ر دیسان له گوتهبۆرگ پۆلیسێكی به‌رپرس، له ناردنه‌وه‌ی په‌نابه‌رێك كه حوكمی ده‌ركرانی ده‌رچووبوو، خۆی بووارد له به‌ر ئه‌وه ئهو پێیوابوو ده‌بوا په‌نابه‌ركه مافی په‌نابه‌ری پێ بدرابایه.
ئه‌وه‌ی كه له‌م نێوه‌دا زۆر باڵكێشه ئه‌وه‌یه كه هه‌تا دێ و زۆرتر سه‌ندیكاكان پشتگری له سه‌رپێچی ویژدانی كرێكارهكان ده‌كه‌ن. ئه‌گه‌ر هاتوو سه‌ندیكاكان پشتگیری له سه‌رپێچی ویژدان نه‌كه‌ن ئه‌وه به‌داخه‌وه له‌و كاته‌دا لایه‌نی كرێكارهكان به‌رده‌ده‌ن و ده‌كه‌ونه پاڵ شه‌ریكه‌كان.
هێندێك له سه‌ندیكاكان كۆرسی تایبه‌ت به سه‌رپێچی ویژدان بۆ ئه‌ندامانی خۆیان ده‌كه‌نه‌وه. زانكۆكانی تایبه‌ت به په‌روه‌رده‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و شوێنه پهروهرده ئازاده‌كانیش كۆرسی له‌و بابه‌ته بۆ خوازیاران ڕێکده‌خه‌ن.
سه‌رپێچی له ویژدان نابێ له‌گه‌ڵ ده‌رچوونی به‌دزی له ژێر كار و ئه‌ركی پێ سپێردراو تێكه‌ڵاو بكرێ. سه‌رپێچی هه‌موو كاتێك ده‌بێ ئاشكراو كراوه بێت. كراوه‌یی ده‌بێته هۆی ئه‌وه كرده‌وه‌یه‌ك كه له بنه‌ڕه‌تدا ئه‌خلاقی و كه‌سییه، ببێته كرده‌وه‌یه‌كی سیاسی.
گۆڕینی كار له لایه‌ن كه‌سێكه‌وه له به‌ر ئه‌وه كاره‌كه ویژدانی ئهو كه‌سه ئازار دهدا دیسان نابێ له‌گه‌ڵ سه‌رپێچی ویژدانی تێكه‌ڵاو بكرێ. ڕه‌نگه لای هێندێك كه‌س گۆڕینی كار باشترین ئه‌ڵته‌رناتیڤ بێت. به‌ڵام ئامانج له سه‌رپێچی ویژدانی ئه‌وه‌یه كه له ئه‌نجامدانی كارێك كه هه‌ڵه‌یه و ڕاست نییه خۆ ببوێردرێ یان ئه‌وه پێش به كاروبارێك لابه‌لا بگیردرێ. ئه‌مه به‌و مانایه‌یه كه سه‌رپێچی ویژدانی ته‌نیا له شوێنی كاردا به‌ڕێوه ده‌چێ.
سه‌رپێچی ویژدانی ئاشكرا ئه‌گه‌ر هاتوو به شێوه‌یه‌كی پان و به‌رین بهكار برا ئه‌وه ده‌توانێ شێوازێكی زۆر كاریگه‌ر بێت بۆ پێكه‌وه‌نانی كۆمه‌ڵگایه‌كی به‌رابه‌ر و یه‌كسان. هه‌موو نابه‌رابه‌رییه‌كان له شوێنه جیاجیاكانی كاردا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ فه‌رمانبه‌ری فه‌رمانبه‌ران. زۆر ئاسایی نییه كه زوڵم و زۆر به شێوه‌یه‌كی ئێده‌ئال بكرێت. هه‌ر بۆیه یه‌كێك له ئامانجه گه‌وره‌كان له نافهرمانی مه‌ده‌نیدا ئه‌وه‌یه كه په‌ره به سه‌رپێچی ویژدانی بدرێ. بۆ ئه‌وه سه‌رپێچی ویژدانی له شوێنی كار به‌ڕێوه بچێ، پێویسته په‌یوه‌ندی باش له‌گه‌ڵ هاوكاراندا دابمه‌رزێ. دامه‌رزاندی ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌ش پێویسته هه‌م پێش و هه‌م پاش هه‌ڵمه‌تی سه‌رپێچی ویژدانی دابمه‌رزێ. ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌م په‌یوه‌ندییه پشتگوێ بخرێ ئه‌وه له خراپترین حاڵه‌تدا دیالۆگی نافهرمانی مه‌ده‌نی له‌گه‌ڵ هاوكارندا تووشی زه‌حمه‌تی و تهنگوچهڵهمه ده‌بێ.
خۆبوواردن له چوونه سه‌ربازی
یه‌كێك له شێوه ئاساییه‌كانی سه‌رپێچی ویژدانی خۆبوواردن له چوونه سه‌ربازییه. به‌داخه‌وه زۆربه‌ی خۆبوواردوان له چوونه سه‌ربازی ئه‌م سه‌رپێچییه له بێده‌نگیدا ده‌كه‌ن. كاری سه‌رپێچه‌كه‌ری ئه‌وان ده‌توانێ زۆر كه‌سی دیكه بۆ ئه‌م كاره هان بدا ئه‌گه‌ر هاتبا و ئه‌وان به‌رگه‌ی ناردن بۆ چوونه سه‌ربازی بنێرنه مه‌حكه‌مه‌كان یان ئه‌وه كتێبی ڕێنمایی خۆبواردن له چوونه سه‌ربازی له نێو سه‌ربازه‌كان له كاتی خزمه‌تكردندا بڵاو بكه‌نه‌وه. له سكۆنه (سوید) كۆمه‌ڵێك، گرووپێكی دۆستانیان دامه‌زراند. كاتێك یه‌كێك له‌وان بۆ چوونه سه‌ربازی بانگهێشتن بكرابا ئه‌وه تێكڕای كۆمه‌ڵه‌كه ده‌چوونه سه‌ربازخانه و به‌م شێوه‌یه نیشانیان ده‌ده‌ا كه خۆبوواردن له چوونه سه‌ربازی ئه‌ركێكی به‌كۆمه‌ڵه هه‌م بۆ ژنان و هه‌م بۆ پیاوان. هه‌روه‌ها تێكۆشانی ئه‌م گرووپه ده‌بووه هۆی پشتگرییه‌كی قایم له نه‌چوونه سه‌ربازی و چێكردنی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ سه‌ربازه‌كانی دیكه.
خۆبوواردن له چوونه سه‌ربازی ده‌كرێ به زۆر شێوه‌ی جۆراوجۆر ئه‌نجام بدرێ. ژماره‌یه‌ك ئهو فۆرمه‌ی كه له سه‌ربازخانه‌وه بۆیان دێ پڕ ناكه‌نه‌وه. هێندێك له ناونووسكردنی پێشوه‌ختی خۆیان بۆ سه‌ربازی خۆ ده‌بوێرن. هێندێكیش بێده‌نگی ده‌پارێزن هه‌تا كاتێك له سه‌ربازخانه‌وه به دوایاندا ده‌نێرن. ژماره‌یه‌كیش پێشوه‌خت نامه‌یه‌ك بۆ سه‌ربازخانه ده‌نێرن و به نووسراوه ڕاده‌گه‌یه‌نن كه ئه‌وان له به‌ر هێندێك هۆكاری پره‌نسیپی ناتوانن هاوكاری له‌گه‌ڵ ئه‌رته‌شدا بكه‌ن و ببن به سه‌رباز.
كه‌سێك به‌ناوی ماگنوس ئێكلوند له ژانڤییه‌ی 1992دا بانگهێشتنی سه‌ربازی بۆ قشوونی ئه‌ندازیارانی ئه‌رته‌ش له بودن (سوید) كرا. كاتێك كه چه‌كێكی AK4 به‌ناوبراو ده‌درێ ئه‌ویش كڵاوه ئاسنینه سه‌ربازییه‌كی سه‌روژێر داده‌نێ و به هۆی چه‌كوشێكه‌وه چه‌كه‌كه له كار ده‌خا. دواتر ماگنوس گێڕایه‌وه؛ من ده‌مه‌ویست وه‌ك سه‌رباز خۆم چه‌ك بكه‌م. یانێ خۆم له توندوتیژی داماڵم. ئهو له‌سه‌ر ئه‌م هه‌ڵمه‌ته پلاگبیلیه‌ی چوار مانگ زیندانی كرا. ئه‌وه یه‌كه‌م جار بوو كه سه‌ربازێك هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلی له‌و چه‌شنه ئه‌نجام بدا.
مه‌حكه‌مه فورومێكی گرینگه بۆ ئه‌وه كێشه‌ی نه‌چوونه سه‌ربازی شی بكرێته‌وه. ماگنوس ئێكلوند و ئهو گرووپه دۆستانه‌ی كه ئهو كاری تێدا ده‌كرد بانگهێشتی ئهو كه‌سانه كه به ته‌ما بوون له چوونه سه‌ربازی خۆببوێرن بۆ دانیشتن و گوێگرتن له مه‌حكه‌مه كرد. ئه‌وان له گوێگرتن له به‌رگرینامه‌ی ماگنوس و هه‌روه‌ها شاهیده‌كان ده‌یانتوانی زیاتر له كێشه‌كه نزیك ببنه‌وه. ده‌كرێ بگوترێ كه مه‌حكه‌مه‌كه‌ی ماگنوس بوو به فورومێك بۆ زیاتر تێگه‌یشتن له خۆبوواردن له چوونه سه‌ربازی.
ئه‌رێ له پێ كردنی پێڵاوی دارین جۆرێك سابوتاژه؟
سابوتاژ له وشه‌ی فه‌رانسایی سابوت كه مانای كه‌وشی دارین دهدا سه‌رچاوه‌ی گرتووه. سه‌ده‌یه‌ك له‌مه‌و به‌ر سابوته‌كان به‌و كرێكاره فه‌رانساییانه ده‌گوترا كه له كاتی كاركردندا وا شلوشه‌وێق، بێ موبالات و ته‌مبه‌ڵ ده‌كه‌وتنه پێش چاو كه وه‌ك ئه‌وه وابوو كه‌وشی دارینیان له‌پێ دایه. ئهو سه‌رده‌مه، وشه‌كه له باتی چه‌مكێكی سیاسی ته‌نیا جنێو و وشه‌یه‌كی سووك بوو. دواتر وشه‌كه به شێوه‌یه‌كی به‌ربڵاو له زمانی ڕۆژانه‌دا بهكار برا. پاشان سابوتاژ به‌وه ده‌گوترا كه خاوه‌ن كارگه‌كان به‌زانابوون شتوومه‌كه‌كانیان وه‌ك چۆن وابوو ساز نه‌ده‌كرد و مه‌وادی بێكه‌ڵكیان تێدا بهكار ده‌برد. یان ئه‌وه كرێكارهكان به پێچه‌وانه‌ی بڕیاری خاوه‌ن فابریكاكان مه‌وادی باشیان له شتوومه‌كه‌كاندا بهكار ده‌برد سهرهڕای ئه‌وه ئهو شتوومه‌كانه بۆ جوتێره هه‌ژاره‌كان ساز ده‌كران.
دواتر وای لێهات كه سابوتاژ مانای تێكدان و خراپكردن به‌خۆوه بگرێ. داستانێكی دیكه له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ وشه‌ی سابوتاژدا ئه‌وه‌یه؛ له ڕاستیدا وشه‌ی سابوتاژ له‌وه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه كه كرێكارهكان ژماره‌یه‌ك كه‌وشی دارینه‌یان فڕێ داوه‌ته نێو مه‌كینه‌ی فابریكایه‌ك. ئیمڕۆكه سابوتاژ له‌گه‌ڵ هه‌ڵمه‌تی بۆمبهاوێژی گرێ ده‌درێ. له به‌ر ئه‌وه‌ش هه‌ڵمه‌تی وا به هیچ شێوه‌یه‌ك له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا جێگه‌ی نابێته‌وه ئه‌وه من له‌م كتێبه‌دا باسی ده‌که‌م، مانا و لێكدانه‌وه‌ی سابوتاژ له ڕابردوودایه.
نووسه‌ری پڕكاری سویدی ئالبێرت یه‌نسێن Albert Jensen له‌و ماوه‌یه‌دا كه سه‌رنووسه‌ری ڕۆژنامه‌ی سیندیكالیستی ئاربێتاره‌ن “كرێكار” بوو، زنجیره وتارێكی له سه‌ر سابوتاژ نووسیووه. یه‌كێك له به نێوبانگترین وتاره‌كان له‌و زنجیره نووسینه‌دا وتارێكه كه له‌ودا باسی ئه‌وه ده‌كرێ كه له ساڵی 1912دا له لایه‌ن گه‌نجانی حیزبی سۆسیالیسته‌وه پێشنیار كرا كه له سه‌ر ئه‌وه ”سابوتاژ چییه؟”، لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك بكرێ. له‌و وتاره‌دا ناوبراو ده‌نووسێ بۆ یه‌كه‌م جار كرێكاره‌كانی وه‌ك پۆل دێلێسالێ Paul Delesalle و ئێمیل پوژێ Emil Pouget بوون كه چه‌مكی سابوتاژیان هێنایه نێو یه‌كیه‌تی سه‌ندیكاكانی نه‌ته‌وه‌یی فه‌رانسا. پوژێ پێیوابوو سابووتاژ كرده‌وه‌یه‌كه كه له‌ودا كرێكار به‌زانابوونه هه‌وڵی زیادكردنی هه‌قده‌ست دهدا. “كاری خراپ بۆ هه‌قده‌ستی خراپ”. ئه‌مه‌ش له به‌ر ئه‌وه‌یه كه ”خاوه‌نكار باش بزانێ كه ئاكامی كه‌می هه‌قده‌ست شوێنی ڕاسته‌وخۆ له‌سه‌ر سه‌رمایه‌كه‌ی داده‌نێ”. بیره‌كه ئه‌وه ده‌بێ كه كرێكارهكان گوێڕایه‌ڵی باشی به‌رپرسه‌كانیان ده‌بن یان ئابووری كارگه ده‌خوێنن و له‌و سۆنگه‌یه‌وه فێری ئه‌وه ده‌بن كه هێزی كار له خۆیدا شتوومه‌كه. ئه‌مه‌ش به‌هێوری ده‌بێته هۆی ڕووناكایی.
– ئه‌ها، نرخی باش، شتوومه‌كی باشی ده‌وێ. ئه‌گه‌ر پاره‌ی كه‌م ده‌درێ ئه‌وه شتوومه‌كی كه‌م وه‌رده‌گیردرێ. له به‌ر ئه‌وه من هه‌قده‌ستێكی باشم پێنادرێ ده‌بێ كارێك بكه‌م كه هێزی كاری كه‌م وه‌كار بخه‌م و شتوومه‌كی خراپ وه‌به‌رهه‌م بێنم.
سابوتاژ له نێو بزووتنه‌وه‌ی كرێكاریدا به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی دوو خوێندنه‌وه‌ی لێكرا. یه‌كه‌م، شتوومه‌كی خراپ وه‌به‌رهه‌مهێنان. دووه‌م كه‌مكردنه‌وه‌ی قازانجی فابریكا له به‌رانبه‌ر هه‌قده‌ستی كه‌مدا. به‌رهه‌مهێنانی شتوومه‌كی خراپ زۆر جار زه‌ره‌ره‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ مه‌سره‌فكه‌ران. هه‌روه‌ها ئهو كرێكارانه‌ی شتوومه‌كی خراپ وه‌به‌رهه‌م دێنن، دیتنه‌وه‌یان ئاسانه. هه‌ر بۆیه ئالبێرت یه‌نسێن سابوتاژ وه‌ك شێوازێكی گونجاوی خه‌بات دانانێ. چوونكه ئامانج له سابوتاژ ئه‌وه نییه كه زه‌ربه له مشته‌ری یان مه‌سره‌فكه‌ر بكه‌وێ به‌ڵكوو مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه قازانجی خاوه‌نكار بكه‌وێته ژێر ته‌وژم.
به‌پێچه‌وانه كه‌م كردنه‌وه‌ی مه‌ودای كار وه‌ك شێوازێكی كاریگه‌ر ڕه‌چاو كرا. قازانجی ئه‌م شێوازه له به‌رانبه‌ر مانگرتندا ئه‌وه بوو كه له ماوه‌ی وتووێژ له‌گه‌ڵ خاوه‌نكاردا كرێكارهكان هه‌قده‌ستی خۆیان وه‌رده‌گرت. چوونكه له كاتی مانگرتنی دوورودرێژدا كرێكارهكان و بنه‌ماڵه‌كانیان تووشی گرفتی زۆر گه‌وره ده‌هاتن. وه‌ك ده‌ركه‌وت سابوتاژ شێوازێك له خه‌باتی كرێكاری بوو كه له شوێنی كاردا بهكار ده‌هات. ئامانج ئه‌وه بوو كه قازانجی كارگه بگه‌یه‌ننه لانیكه‌م. هه‌روه‌ها ده‌كرا له سابوتاژ له كاتی مانگرتندا بۆ ئه‌وه ژماره‌یه‌ك كرێكار مانگرتنه‌كه نه‌شكێنن، كه‌ڵك وه‌رگیرێ. بۆ ئه‌مه‌ش پێویست بوو كه ئه‌وان له به‌شه گرینگه‌كانی كارگه دوور بخرێنه‌وه.
ئالبێرت یه‌نسێن زۆر به له خۆڕادیتووییه‌وه بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌كرد كه سابوتاژ كرده‌وه‌یه‌كی به په‌له و خۆبه‌خۆ یان له ڕووی قین و تووڕه‌یی و تێكه‌ڵاو له‌گه‌ڵ هه‌ست نییه. به‌ڵكوو سابوتاژ كرده‌وه‌یه‌كه كه به بیركردنه‌وه‌و پلانه‌وه ده‌كرێ. به پێی یه‌نسێن هاوكات له‌گه‌ڵ سابوتاژدا ده‌بێ له‌گه‌ڵ خاوه‌نكار وتووێژ و گفتۆگۆ بۆ گه‌یشتن به ڕێكه‌وتننامه ده‌ستپێبكرێ. ئه‌گه‌ر هاتوو خاوه‌نكار نه‌چووه ژێر باری وتووێژ و گفتوگۆ ئه‌وه ئامانج له سابوتاژ ئه‌وه‌یه كه لایه‌نی سێهه‌م یانێ شتوومه‌ككڕ بخرێته نێو كێشه‌كه‌وه‌و وادار بكرێ مل بۆ وتووێژ ڕابكێشێ. به پێی بۆچوونه‌كانی ئالبێرت یه‌نسێن سابوتاژ شیانێكی زۆر دهدا به كرێكارهكان كه قازانجی كارگه دابه‌زێنن.
به‌ڵام ئهو پێیوابوو كه سابووتاژ ده‌بێ به ئینتیلیجینسیاوه ئه‌نجام بدرێ. خراپكاری و به‌رهه‌مهێنانی شتوومه‌كی خراپ به ته‌نیا ده‌توانێ بیروڕای گشتی له دژی كرێكاره سابووتاژه‌كان هه‌ڵگه‌ڕێنێته‌وه. به تایبه‌ت سابوتاژ كاتێك ده‌توانێ باشترین ئاكامی هه‌بێ كه به شێوه‌یه‌كی یاسایی به‌ڕێوه بچێ. هه‌ر ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی ئه‌وه كه زۆر به زه‌حمه‌ت بتوانرێ كرێكاره به‌رهه‌ڵستكاره‌كان سزا بدرێن.
ئالبێرت یه‌نسێن له‌و بڕاویه‌دا بوو ئه‌وانه‌ی كه له دژی سابوتاژ ڕاده‌وه‌ستن، هه‌مان پێوه‌ری ئه‌خلاقی بوروژوازی بهكار ده‌به‌ن. سابوتاژ له جێی خۆیه‌تی و مافی سابوتاژكه‌رانه چونكه ئامانج له سابوتاژ وه‌ده‌ستهێنانی پێكهاته‌یه‌كی به‌رزی كۆمه‌ڵایه‌تییه، به بێ ئه‌وه‌ی ئامانج ته‌نیا شێواندن و خراپكاری بێ.
ئه‌مه‌ش به پێی ترادیسیۆنی خه‌باتی ناتوندوتیژی هه‌ڵه‌یه. چوونكه ئامانج ناتوانێ پیرۆزی ببه‌خشێ به هه‌موو چه‌شنه كه‌ره‌سته‌یه‌ك. هه‌روه‌ها ئه‌خلاقی بوڕوژوازی ته‌نیا له به‌ر ئه‌وه بوڕوژوازییه ناكه‌وێته ژێر ڕه‌خنه. ئه‌مه له خۆیدا كلیشه‌یه‌كی سۆسیالیستییه. پره‌نسیپه لیبراڵییه‌كان كه ئیمڕۆ له لایه‌ن ڕێكخراوی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كانه‌وه وه‌ك مافی مرۆڤ په‌سه‌ند كراون هه‌م پێویستن و هه‌میش باشن. بیری پاراستنی هه‌رێمی كه‌سییه‌تی له خۆیدا په‌یوه‌ندییه‌كی به هێزی له‌گه‌ڵ ترادیسیۆنی بوڕوژوای ههیه. ئه‌مه‌ش ڕاست له‌و باره‌وه گرینگه كه ئیزن به بینینێكی ئه‌خلاقی نادا كه كه‌ره‌سته بگه‌یه‌نێته حاستی پیرۆزی. ئه‌م پره‌نسیپانه‌ش هه‌روه‌ها ده‌بێ له كاتی هه‌ڵسه‌نگاندنی سابوتاژدا ڕه‌چاو بكرێن.
من بۆ خۆم له‌و بڕوایه‌دا نیم كه به كار بردنی سابوتاژ له كۆمه‌ڵگه‌كانی ڕۆژئاوادا شێوازێكی په‌سه‌ند بێت. بیری بنه‌ڕه‌تی له سابوتاژدا ئه‌وه‌یه كه بتوانی له قازانجی شوێنێك داشكێنی به بێ ئه‌وه بناسرێته‌وه. ئه‌گه‌ر هاتوو كارێك به‌دزی كرا ئه‌وه ته‌نیا سه‌لماندنی ڕه‌نج و ئازار و هه‌بوونی ترس له سزای دژبه‌ره. سه‌رپێچییه‌كی كراوه شیانێكی زۆر دهدا كه ڕه‌نج و ئازار نه‌سه‌لمێندرێ و هاوكاتیش خه‌ڵكێكی زۆرتر هان بدا كه هه‌مان كار بكه‌ن. ڕه‌نگه سابووتاژ له كۆمه‌ڵگه به سه‌ختی دیكتاتۆری لێدراوه‌كاندا كه له‌واندا مه‌ترسی فره ههیه و ئه‌نجامدانی خه‌باتێكی مه‌ده‌نی ئورگانیزه‌كراو زه‌حمه‌ته، كاریگه‌ر بێ.
ئێكۆتاژ
مۆنكیڕه‌نچینگ Monkeywrenching شێوازێكه له سابوتاژ كه له كۆتایی حه‌فتاكاندا له كه‌ناره‌كانی ڕۆژئاوای ئه‌مریكا بوو به باو. شێوه‌ی ڕێزمانی ناویی وشه‌كه یانێ هاچه‌ری فه‌رانسایی. گرووپه ژینگه پارێزه‌كانی وه‌ك هه‌ڵمه‌تی كۆمه‌ڵایه‌تی ـ ئێكۆلۆژی Social- ekoligisk Aktion له ستۆكۆڵم ئامراز بۆ له كارخستنی ئهو مه‌كینانه‌ی كه ژینگه تێكده‌ده‌ن بهكار ده‌به‌ن. ئێكۆ به‌رگری یان ئێكۆتاژ (سابوتاژ بۆ پاراستنی ژینگه) وشه‌یه‌كه كه به جۆرێك مانای هه‌مان وشه‌ی سه‌ره‌وه دهدا.
له ماوه‌یه‌كی دوور و درێژدا بزووتنه‌وه‌ی به‌رگری له ژینگه سیخوره‌كانی تێخزی. هه‌ر ئه‌مه‌ش بوو به هۆی ئه‌وه كه له كۆتایی هه‌شتاكاندا ژماره‌یه‌كی زۆر له تێكۆشه‌ره‌كانی گیران. یه‌كێك له گیراوه‌كان ده‌یڤ فورمان Dave Forman بوو كه یه‌كێك له نووسه‌رانی كتێبی Monkeywrenching بوو. ئهو پێ له سه‌ر ئه‌وه داده‌گرێ كه شێوازی خه‌باتی ئه‌وان شێوازێكی دوور له توندوتیژییه. ئهو چه‌مكی ناتوندوتیژی وه‌ك چه‌مكێك كه مانای ناتوندوتیژی ئینسانی یان ناتوندوتیژی له دژی ژیانی ئینسانه‌كانی دیكه دهدا، بهكار ده‌با.
مۆنكیڕه‌نچینگ به بۆچوونی ده‌یڤ شێوازێكی شۆڕشگێرانه نییه. ئامانجی مۆنكیڕه‌نچینگ ئه‌وه نییه كه سیسته‌مێكی سیاسی یان كۆمه‌ڵایه‌تی بڕووخێنێ. مۆنكیڕه‌نچینگ به شێوه‌یه‌كی زۆر ساده شێوازێكی ناتووندوتیژی به‌رگریكردن له سرووشته و هیچی دی. شێوازه‌كه هه‌م شه‌رعیه‌تی ئه‌خلاقی و هه‌م شه‌رعیه‌تی قه‌زایی له‌به‌رگریكردن له سرووشتدا ههیه. یه‌كێكی دیكه له نووسه‌رانی كتێبه‌كه كه‌سێكه به ناوی ئێدوارد ئه‌بی Edward Abbey كه ده‌نووسێ ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سێك ماڵه‌كه‌تی ڕووخان ئه‌وه تۆ هه‌م مافت ههیه و هه‌میش وه‌ك ئه‌رك ده‌كه‌وێته سه‌ر شانت كه پێشگری له‌و كرده‌وه‌یه بگری. سرووشت ماڵی به‌ڕاستی ئێمه‌یه. هه‌ربۆیه كه‌س بۆی نییه تێكی بدا به‌ڵكوو ده‌بێ بپارێزرێ.
تێكۆشه‌ری به‌رگری له سرووشت به‌شێوه‌یه‌كی زۆر ورد ئامانج و وه‌خت دیاری ده‌كا. به پێی بۆچوونی فورمان شێوازی به‌رگری له سرووشت نابێ له كاتی گفتوگۆ سیاسییه گرینگه‌كاندا بهكار ببرێ. هه‌روه‌ها شێواندن و خراپكاری به بێ به‌رنامه كرده‌وه‌یه‌كه كه ئاكامی خراپ و به‌پێچه‌وانه‌ی لێ ده‌بێته‌وه. فورمان پێیوایه كه خراپكاری له خۆیدا پشتگری بیروڕای گشتی له نێو ده‌با.
به‌رگری له سرووشت ده‌بێ له كاتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا خۆی لێبپارێزرێ. چوونكه ئه‌وه ده‌بێته هۆی تێكدانی ئهو خه‌باته ئاشكرایه كه خه‌ریكه په‌ره بگرێ. به پێی فورمان به‌رگری له سرووشت نابێ له‌گه‌ڵ شێوازی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی تێكه‌ڵ بكرێ. ئه‌م دوو خه‌باته هه‌م له نێوه‌رۆك و هه‌م له كرده‌وه‌دا له یه‌ك جیان. تێكۆشه‌رانی به‌رگری له ژینگه هه‌ڵمه‌ته‌كانیان به نهێنی ئه‌نجام ده‌ده‌ن و له باری قه‌زاییشه‌وه به‌رپرسایه‌تی كاره‌كه‌یان وه‌ئه‌ستۆ ناگرن.
لێره‌دا با بزانین ئایا ئه‌م نهێنی بوونه له خۆیدا خاڵێكی لاوازی ئهو شێوازه خه‌باته‌یه؟ هالێنباخ T O Hellenbach له‌و بڕوایه دایه كه ئه‌م شێوازه كارێك ده‌كا كه تێكدانی سرووشت له خۆیدا بۆ سه‌ر شه‌ریكه‌كان قورس و گران بوه‌ستێ. قازانجی شه‌ریكه‌كان زۆر داده‌به‌زێ، كاتێك ناچار ده‌مێنن مه‌كینه‌كانیان چێ بكه‌نه‌وه یان ئه‌وه مه‌كینه‌ی نوێ بكڕن. هه‌ر ئه‌م دابه‌زینی قازانجه كارێك ده‌كا كه شه‌ریكه‌كان له وه‌گڕخستنی سه‌رمایه‌ی زیاتر له كاری سرووشت تێكده‌رانه‌دا خۆببوێرن.
ڕه‌نگه ئیداره‌ی بیمه ده‌ركه‌وتی مه‌كینه چێ كراوه‌كان قه‌ره‌بوو بكاته‌وه. به‌ڵام هه‌ڵمه‌تی په‌یتا په‌یتا و تێكدانی مه‌كینه‌كان ده‌بێته هۆی ئه‌وه كه ده‌ركه‌وتی خودی بیمه‌كردن بچێته سه‌رێ. هه‌روه‌ها ده‌ركه‌وته‌ی پاسه‌وان و ئاسایشی شه‌ریكه‌كانیش به هه‌مان شێوه ده‌چێته سه‌رێ. هالێنباخ له قسه‌كانی زیاد ده‌كا و ده‌ڵێ هه‌ڵمه‌تی مۆنكیڕه‌نچینگی به‌رگری له سرووشت ده‌بێته هۆی ئه‌وه شه‌ریكه‌كانی قه‌راخ و ئهو شه‌ریكانه‌ی به جۆرێك تێكه‌ڵ به پرۆژه‌كانی تێكدانی سرووشت ده‌بن، له‌و جۆره پرۆژانه بكشێنه‌وه‌و نه‌وێرن ئالیكاری شه‌ریكه تایبه‌تییه‌كانی سرووشت تێكده‌ر بكه‌ن.
به‌رگری له‌سرووشت له باكووری ئه‌مریكا هه‌ر وه‌ك سوید پێش له هه‌موو شتێك شێوه خه‌باتێكی ئابوورییه. هه‌ر ئه‌مه‌ش خاڵی لاوازی ئه‌م شێوه خه‌باته‌یه. ئامانج ده‌بێ ئه‌وه‌نده كاری هه‌ره‌وه‌زی به‌ربڵاوی بۆ بكرێ هه‌تا وه‌دی بێت. ئه‌گه‌ر هه‌ڵمه‌ته‌كان به ئامانجی خۆیان نه‌گه‌ن ئه‌وه ئاكامێكی خراپ و به‌پێچه‌وانه‌ی لێ ده‌كه‌وێته‌وه. له هه‌ڵمه‌تی به‌رگری له سرووشتدا كه تێكۆشه‌ران به نهێنی به‌شدرای ده‌كه‌ن و ناچنه ژێر بار و به‌رپرسایه‌تی كرده‌وه‌كه‌یان، ئه‌وه شیانی زۆر له كۆمه‌ڵگا لیبراڵییه‌كانی ئێمه‌دا بۆ ده‌سپێكردنی دیالۆگێكی پوزه‌تیڤ و سازكه‌رانه و به‌شداری و هاوكاری به‌ربڵاوی هاووڵاتیان نایه‌ته گۆڕێ.
له ڕوانگه‌ی دیمۆكراسیشه‌وه ئێكۆتاژ دیسان جێگه‌ی گرفته له به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كان به نهێنی ئه‌نجام ده‌درێن و هاووڵاتیان ناتوانن هه‌ڵمه‌تبه‌ران بخه‌نه به‌ر ڕه‌خنه‌و گازنده.
هه‌ڵمه‌تی ژنیگه ـ كۆمه‌ڵایه‌تی كه له دژی پاكه‌تی دێنیس خه‌باتیان ده‌كرد بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م گرفته چاره‌سه‌ر بكه‌ن ئیزنیان به چه‌ند تێكۆشه‌رێك دابوو كه به شێوه‌یه‌كی دڵخوازانه نوێنه‌رایه‌تی هه‌ڵمه‌تی گرووپی نهێنی بكه‌ن. ئه‌وان چوونه ماسمێدیا و وه‌ڵامی پرسیاره‌كانیان دایه‌وه. به‌ڵام پرسه‌كه ئه‌وه‌یه ئایا ئه‌وان ده‌یانتوانی نوێنه‌رایه‌تی گرووپی هه‌ڵمه‌تبه‌ر بكه‌ن. چوونكه هیچ چه‌شنه ڕێكه‌وتننامه‌یه‌ك له‌و په‌یوه‌ندییه‌دا له هه‌ویڵدا نه‌بوو. یان ئه‌وه كێ ئه‌وانی هه‌ڵبژاردبوو؟ ئه‌م چه‌شنه كراوه‌ییه له خۆیدا به ته‌واوه‌تی جێگه‌ی متمانه نییه.
بێجگه له‌مه ده‌كرێ دینامیكێكی وه‌ك ئه‌وه له بزووتنه‌وه‌ی چه‌كداریدا ده‌بینرێ، لێره‌ش ببیندرێ. هه‌م گرووپه تێرۆریستییه‌كان و هه‌م كاره چه‌كدارییه ترادیسیۆنییه‌كان دابه‌شكردنێكی كاریی وایان تێدایه كه له خۆیدا ئه‌خلاقی به‌شداربووان له نێو ده‌با. ئه‌وانه‌ی كه له ماسمێدیادا خۆیان ده‌رده‌خه‌ن زۆر به كه‌می بۆ خۆیان له هه‌ڵمه‌ته چه‌كدارییه‌كاندا به‌شداری ده‌كه‌ن و هه‌ر بۆیه‌ش ئه‌وانه‌ی كه له ڕاستیدا ڕاسته‌وخۆ به‌شداری شه‌ڕه‌كان ده‌كه‌ن به شێوه‌یه‌كی كراوه نایه‌ن و به‌رپرسایه‌تی كرده‌وه‌كانیان وه‌ئه‌ستۆ ناگرن. ئه‌م به‌رپرسایه‌تی دابه‌شكردنه‌ی ئه‌خلاق ده‌بێته هۆی ئه‌وه به‌رپرساییه‌تی كه‌سیی ئه‌خلاقی له به‌رانبه‌ر كرده‌وه‌كاندا لاواز ببێ.
به‌شی چواره‌م
ده‌نگی بهرههڵستكاری
له سه‌ر هه‌ڵمه‌ت
ده‌نگی بهرههڵستكاری
له‌سه‌ر هه‌ڵمه‌ت
هه‌ڵمه‌ته‌كان له دژی كێ به‌ڕێوه ده‌چه‌ن؟
“له شه‌ڕدا له دژی دوژمن شه‌ڕ ده‌كرێ، له سیاسه‌تدا له‌گه‌ڵی ساچان ده‌كرێ. ” ئه‌م وته‌یه یارمه‌تیمان نادا نه له شه‌ڕ و نه له سیاسه‌ت تێبگه‌ین. به‌ڵام ڕه‌نگه كۆمه‌كمان بكا له تووڕه‌یی پاسیفیسته‌كان له چه‌مكی دوژمن تێبگه‌ین. گه‌ڵاڵه‌داڕێژه‌ری نیزامی پرۆسی، كارل ڤۆن كلاوسویتچ Carl von Clausewitz له به‌رهه‌مه كلاسیكیه‌كه‌ی له ساڵی 1831 نووسی؛ شه‌ڕ درێژه‌ی سیاسه‌ته به‌ڵام به هۆی ئامرازی دیكهوه. ئه‌مه له زۆر سیسته‌می سیاسیدا ڕاسته. به‌ڵام پێویست ناكا ئه‌مه هه‌میشه وابێ. به‌داخه‌وه وا وێده‌چێ له سیسته‌می ئێمه‌شدا وه‌ڕاست گه‌ڕێ. ناتوندوتیژی هه‌وڵێكه كه ده‌یهه‌وێ كلاوسویتچ بسپێرێته مێژووی بیر و له بیری بكا. له لایه‌كی دیكهوه وا وێده‌چێ كه ئێمه‌ش له جێگه‌ی ئه‌وه هه‌مان مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ناتوندوتیژی بكه‌ین. ئاشتیخواز ده‌بێته پاسیفیست. به‌ڵام خه‌باتی ناتوندوتیژی شێوه‌یه‌كه له كرده‌وه. خه‌باتی ناتوندوتیژی له خۆیدا هه‌ڵمه‌ته.
توندوتیژی و پاسیفیستی یان بێلایه‌نی دوو ڕووی هه‌مان كێشه‌ن. كاتێك ئێمه پاسیف یان بێلایه‌نین ئه‌وه به شێوه‌یه‌كی هه‌ڵسووڕاوانه له سه‌ركوتدا به‌شداری ده‌كه‌ین. ئێمه ڕه‌نج و كۆڵه‌مه‌رگی ده‌سه‌له‌مێنن. ئه‌گه‌ر چی ئه‌وانه‌ی له‌و به‌شه ده‌وڵه‌مه‌نده‌ی جیهاندا به شێوه‌یه‌كی هه‌ڵسووڕاوانه له دژی ناتوندوتیژی خه‌بات ده‌كه‌ن، به‌ڵام دیسانه‌كه به‌شداری ئهو سه‌ركوته‌ن كه به شێوه‌ی ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ له لایه‌ن به‌شه ده‌وڵه‌مه‌نده‌که‌ی جیهان له دژی به‌شه‌كانی دیكه‌ی جیهاندا به‌ڕێوه ده‌چێ. بۆچی ئێمه به‌شدارین چوونكه ئێمه هه‌م بوونه‌وه‌رگه‌لی سیاسین و هه‌میش كاروكرده‌وه‌كانمان شوێنه‌واری خۆیان داده‌نێن و شتێكه كه ناتوانین ته‌نیا به‌لایدا تێپه‌ڕین.
له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا دوژمن قه‌ڵاچۆ ناكرێ. به‌ڵام به هه‌ر جۆرێك بووه هه‌ڵمه‌ته‌كان له دژی كه‌سانێك ده‌به‌ن. ئه‌وانه‌ی لایه‌نی دژبه‌ر كێن؟ له ترادیسیۆنی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا تێكۆشه‌ران خۆیان له ڕیزی دژبه‌ردا داده‌نێن. به هیچ شێوه‌یه‌ك ناكرێ سنوورێك له نێوان “ئێمه” و “ئه‌وان”دا دابندرێ. خه‌باتی ئێمه نابێ ته‌نیا له‌و ڕوانگه‌وه ببیندرێ كه خه‌باتێكه له لایه‌ن چه‌وساوه‌کانه‌وه له دژی چه‌وسێنه‌ران و نایه‌كسانی. هه‌روه‌ها ناكرێ ئێمه‌ش خۆمان وه‌ك نوێنه‌رانی چه‌وساوان ببینین. خه‌باتی ئێمه هه‌میشه خه‌باتێكه له دژی خۆشمان.
به‌شداری ئێمه له سه‌ركوت و چه‌وسانه‌وه‌دا به هیچ شێوه‌یه‌ك به‌و مانایه نییه كه ئێمه هه‌موومان وه‌ك یه‌ك به‌شدارین. ناكرێ ئێمه وه‌ك یه‌ك له‌و ڕووداوانه‌دا به‌شدار بین كه ده‌قه‌ومن. به‌ڵام ئه‌مه له هه‌مان كاتدا به‌و مانایه نییه كه ئێمه له ژێر به‌رپرسایه‌تییه‌كان ده‌ربچین و خۆمان به به‌شدار نه‌زانین. ئێمه ته‌نانه‌ت له‌به‌رانبه‌ر جوڵان و كرده‌وه‌ی ئه‌وانی دیكه‌دا به‌رپرسایه‌تییمان ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆ.
ئهو كاته‌ی تێبگه‌ین خه‌بات ته‌نیا مه‌سه‌له‌یه‌كی كه‌سیی نییه ئه‌وه ئهو ده‌مه‌یه كه خه‌باته‌كه‌مان شێوه‌یه‌كی سیاسی به خۆیه‌وه ده‌گرێ. به‌رپرسایه‌تی ئێمه ئه‌وه‌یه كه پێش به توندوتیژی و نایه‌كسانی بگرین. ئه‌مه هه‌ڵه‌یه كه باوه‌ڕه‌كه ئه‌وه بێ، ته‌نیا له به‌ر ئه‌وه من له دژی چه‌كی ناوكی هه‌ڵمه‌تێكم ئه‌نجام داوه‌و هه‌ر له سه‌ر ئه‌وه‌ش كه‌وتوومه‌‌ته زیندان ئه‌وه ئیتر من ئه‌ركی خۆم به‌جێ گه‌یاندووه‌و ته‌واو. نا، میلیتاریزم هه‌روه‌ك جاران ههیه و به‌رده‌وامه، ئه‌ركی منیش ئه‌وه‌یه هه‌ر وه‌ك جاران له دژی خه‌بات بكه‌م.
گرووپه جیاوازه‌كان، شیانی جیاوازیان ههیه. هه‌ڵمه‌ته‌كان ده‌بێ به شێوه‌یه‌ك ڕێکبخرێن كه شیانه‌كان وه‌دیبێن و بگه‌نه ئه‌نجام. به‌ڵام پێش له هه‌موو شتێك ئێمه ده‌بێ بزانین له‌گه‌ڵ كێ دیالۆگ ده‌كه‌ین؟ كێن ئه‌وانه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كانیان له دژ ئه‌نجام ده‌درێ؟ ئهو كه‌سانه من ناویان ده‌نێم لایه‌نی گفتوگۆ یان لایه‌نی دژ.
ـ یه‌كه‌م به‌شی هه‌ره گه‌وره له لایه‌نی دژ، مه‌سره‌فكه‌ران و هاووڵاتیانی زه‌كاتبده‌رن. یانێ خۆمانین. فه‌رمانبه‌ری ئێمه بنه‌مایه بۆ ده‌سته‌ڵات له‌كۆمه‌ڵگاكانی ڕۆژئاوادا.
ـ به زۆری ئهو كرێكار و فه‌رمانبه‌رانه ده‌كه‌ونه لایه‌نی دژ كه به شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ به‌شداری كاروبارێك ده‌كه‌ن كه هه‌ڵمه‌ته‌كان به‌ره‌وڕووی كاروباره‌كه‌ی ئه‌وان ده‌بێته‌وه.
ـ ئه‌وانه‌ی كه فه‌رمان و بڕیاره‌كان له‌سه‌ره‌وه وه‌رده‌گرن و جێبه‌جێی ده‌كه‌ن.
ـ هه‌روه‌ها كه‌سانێك هه‌ن كه كاركردی پاراستن و كۆنترۆڵیان ههیه. ئهو كه‌سانه بریتین له دۆستان، خزمان، هاوكار، خاوه‌نكار، پۆلیس، دادوه‌ر، حاكم، پارێزه‌ر و هه‌روه‌ها خۆمان كه له به‌ر خۆپاراستن و له دژی ویستی خۆمان ده‌بینه هۆی كێشه و ئازار.
هه‌ر هه‌ڵمه‌تێك پێویست ناكا، هاوكات له دژی هه‌ر چوار گرووپی سه‌ره‌وه بێت. ڕه‌نگه لایه‌نی دیالۆگ له هه‌ڵمه‌تێكدا زه‌كاتبده‌ره‌كان بن و له هه‌ڵمه‌تێكی دیكه‌دا یاسادانه‌ره‌كان بن. لایه‌نی دژ به شێوه‌یه‌كی گشتی له دوو شێوه‌دا خۆ ده‌نوێنێ: وه‌كارخستنی هه‌موو پێداویستییه‌كان بۆ وه‌گڕخستنی كاروبارێك و هه‌روه‌ها كونترۆڵكردنی ئهو كه‌سانه كه ڕه‌نگه ببنه هۆی كێشه له ڕێگه‌ی جێبه‌جێكردنی كاروباره‌كاندا. ئه‌مه له خۆیدا كاركردێكی یه‌كجار زۆر پاراستن و كونترۆڵكه‌رانه‌ی ههیه.
خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له‌سه‌ر بنه‌مای پێكهێنانی شیانی هاوكاری به‌كرده‌وه له ڕاوه‌ستاندنی سه‌ركوت و وه‌دیهاتنی یه‌كسانی دامه‌زراوه. بۆ ئه‌وه‌ش هاوكاری بێته پێشێ ده‌بێ دیالۆگ هه‌بێ. من دهمههوێ له به‌شی داهاتوودا باسی ئه‌وه بكه‌م كه چۆن خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ڕێگایه‌كه بۆ پێكهێنانی دیالۆگ و هاوكاری.
كه‌مپه‌ینی بهرههڵستكاری
هه‌ر وه‌ك پێشتر ئاماژه‌م پێكرد، له ڕاستیدا هه‌ڵمه‌تێك ته‌نیا له ژێر پێنانی یاسا نییه و به‌ڵكوو زۆر له‌وه زیاتره. ئاماده‌كارییه‌كان و كارگه‌لی پاش هه‌ڵمه‌ت له كاتی مه‌حكه‌مه و هه‌روه‌ها ده‌سپێكی هه‌ڵمه‌تێكی تازه هه‌موو تێكڕا پێكهاته‌ی ته‌واوه‌تی هه‌ڵمه‌تێك پێكدێنن. ئێمه هه‌روه‌ها ده‌كرێ له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی خوێندنه‌وه‌یه‌كی زۆر به‌ربڵاومان هه‌بێ و ئه‌م خه‌باته له ته‌واوه‌تی خۆیدا ببینین.
زۆر هه‌ڵمه‌ت پێكه‌وه ده‌توانن كه‌مپه‌ینێک پێكبێنن. له كه‌مپه‌ینێکی به‌رهه‌ڵستكاریدا هه‌م هه‌ڵمه‌تی له‌ژێر پێنانی یاسا و هه‌م هه‌ڵمه‌تی یاسایی ههیه. هه‌ر هه‌ڵمه‌تێكی نوێ ده‌توانێ كاریگه‌ریی هه‌ڵمه‌ته‌كانی پێش خۆی قایمتر بكا. ده‌توانرێ بگوترێ به هۆی به‌رده‌وامی خه‌بات و ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌تی نوێ، هه‌ڵمه‌ته كۆنه‌كان زیندوو ده‌بنه‌وه‌و باشتر شوێندانه‌ر ده‌بن. هه‌ڵمه‌تی تاك و ته‌ریككراو كاریگه‌رییه‌كی وای نییه هه‌ر بۆیه هه‌ڵمه‌ته كۆنه‌كان ده‌بنه هۆی كاریگه‌ربوونی هه‌ڵمه‌ته نوێیه‌كان و به پێچه‌وانه. یه‌ك له‌سه‌ر یه‌ك دابنێی ته‌نیا نابێته دوو، به‌ڵكوو زیاتر. به‌داخه‌وه هه‌ر ئه‌مه ده‌كرێ مانای پێچه‌وانه‌ش بدا. یانێ هه‌ڵمه‌تێكی خراپ ده‌توانێ شوێندانه‌ری هه‌ڵمه‌ته پێشوو و داهاتووه‌كان له به‌ین به‌رێ.
دیاره هه‌میشه ژماره‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كان نین كه كاریگه‌ری كه‌مپه‌ینێک دیاری ده‌كه‌ن. وره‌به‌رزی و پێبه‌ندی ئه‌خلاقی له هه‌ر هه‌ڵمه‌تێكدا نه‌خشی چاره‌نووسسازی له‌سه‌ر ئاكامی كه‌مپینێک ههیه.
گاندی ئه‌وه‌مان نیشان دهدا كه چۆن كه‌مپه‌ینێک پله‌پله وه‌سه‌ربخرێ بۆ ئه‌وه كاریگه‌ری خۆی له ده‌ست نه‌دا. من دهمههوێ ئه‌وه‌ی لێ زیاد بكه‌م كه بوونی یه‌كه‌م پله‌كان به جۆرێك له درێژایی هه‌ر كه‌مپه‌ینێکدا پێویستن. له هه‌ر قۆناخێكی كه‌مپه‌یندا پێویسته ئهو شیانه هه‌بێ كه به‌شداربووانی نوێ زۆرتر و گه‌رم و گوڕتر به‌شداری بكه‌ن. ڕه‌نگه هێندێك له جۆره‌كانی هه‌ڵمه‌تی ئیمڕۆیی هه‌مان كاریگه‌ری سیاسی ڕابردوویان نه‌بێ. به‌ڵام له كه‌مپه‌ینه‌کاندا، گرینگتر له كاریگه‌ری ڕاسته‌وخۆی سیاسی كه چاوه‌ڕووان ده‌كرێ به‌و زووانه وه‌دی بێت، ئه‌وه‌یه كه كه‌مپینه‌کان له درێژخایه‌ندا شوێندانه‌ریان له سه‌ر فه‌رمانبه‌ری هاووڵاتیان هه‌بێت.
هه‌روه‌ها ئه‌مه‌ش به‌و مانایه نییه كه له‌و هه‌ڵمه‌تانه‌ی كه هه‌ڵمه‌تبه‌ران لانی زۆری سزا وه‌رده‌گرن، كاریگه‌ری زۆرتری هه‌بێ. ئه‌مه له خۆیدا شوێنی دوولایه‌نه‌ی وره‌به‌رزی و سه‌ركه‌وتن به‌سه‌ر ترس و دڵهخورپهی سزا له لایه‌ك و هه‌روه‌ها ئهو دیالۆگه‌ی كه له درێژایی هه‌ڵمه‌ته‌كاندا چێ ده‌كرێ له لایه‌كی دیكهوه ڕاده‌ی كاریگه‌ری هه‌ڵمه‌ته‌كان دیاری ده‌كه‌ن.
په‌یامی بهرههڵستكاری پێویستی به فورۆمێك ههیه كه له‌ودا ڕه‌خنه و له ژێر پرسیار خستن بكرێته بنه‌ما، ده‌نا له نه‌بوونی ئهو فورۆمه‌دا ئاژیتاسیۆن و پرۆپاگانده باڵ به سه‌ر هه‌ڵمه‌ته‌كاندا ده‌کشێنێ. بۆ نموونه له كاتی نانی شێوان یان جێژن و شایی په‌یوه‌ندییه‌كی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ لایه‌نی دژ و هاووڵاتیان دابمه‌رزێ. ئه‌م په‌یوه‌ندییانه ده‌بنه بنه‌ما بۆ ئه‌وه وتووێژ و گفتوگۆ ده‌ستپێبكرێ. له ده‌سپێكی كه‌مپه‌یندا ده‌كرێ په‌یوه‌ندییه‌كی دۆستانه له نێوان لایه‌نه جیاوازه‌كاندا پێكبهێندرێ. هه‌ر ئه‌م پێوه‌ندییه دۆستانه ده‌كرێ له داهاتوودا بكێشرێته هاوكاری یه‌كتری كردن. یه‌كه‌م هه‌ڵمه‌ت ته‌نیا ده‌سپێكێكه بۆ كردنه‌وه‌ی دیالۆگ و گفتوگۆ. ئامانجی كه‌مپه‌ینێک ئه‌وه‌یه كه دیالۆگ و گفتوگۆ دابمه‌زرێ و بگاته ئاكام.
نیشانه و سیمبۆله‌كان
هه‌ر دیالۆگێك زمانی هاوبه‌شی خۆی ده‌وێ. له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا ئه‌م زمانه بریتییه له كۆمه‌ڵه نیشانه و سیمبۆلێك. وشه‌ی سیمبۆل وشه‌یه‌كی یونانی كۆنه و مانای عه‌لامه‌ت و نیشانه دهدا. پۆل ریكۆر Paul Ricoeur فه‌یله‌سۆفی فه‌رنسایی پێناسه‌یه‌كی برێك جیاوازتری له یونانییه كۆنه‌كان له سیمبۆل ههیه. به پێی بۆچوونی پۆل، سیمبۆل مانایه‌كی دوولایه‌نه‌ی ههیه، مانایه‌كی ڕاسته‌وخۆ و مانایه‌كی ناڕاسته‌وخۆ. مانای ناڕاسته‌وخۆ كه ته‌نیا له گه‌ڵ هاتنی مانای یه‌كه‌م یان ڕاسته‌وخۆدا مانا دهدا. سیمبۆل بۆ خۆی به ته‌نیا نییه. به‌ڵكوو هه‌میشه نیشانه‌ی شتێكی دیكه‌یه. سهرهڕای ئه‌مه سیمبۆل ته‌نیا نیشانه نییه كه شتێكی دیكه نیشان بدا به‌ڵكوو بۆ خۆشی نیشانه‌یه‌كه كه خۆی، خۆی نیشان دهدا.
كرده‌وه‌یه‌كی سیمبۆلیك په‌یامێكی له‌گه‌ڵه كه له ڕاستیدا له سه‌ره‌وه‌ی خودی كرده‌وه‌كه‌وه ڕاده‌وه‌ستێ. به‌ڵام له هه‌مانكاتدا هه‌ڵمه‌تێكی ڕاسته‌وخۆشه. زۆر كه‌س به هه‌ڵه كرده‌وه‌گه‌لی سیمبۆلیكی و هه‌ڵمه‌ته ڕاسته‌وخۆكان وه‌ك دژی یه‌كتری ده‌بینن. هه‌ر سیمبۆلێك بۆ ئه‌وه‌ی وه‌ك سیمبۆل بژمێردرێ ده‌بێ خوێندنه‌وه‌ی لێ بكرێ. هه‌ر هه‌ڵمه‌تێكی ڕاسته‌وخۆ كه مانا و مه‌به‌ستێكی هه‌بێ ئه‌وه له خۆیدا كرده‌وه‌یه‌كی سیمبۆلیكه. ئه‌گه‌ر وا نه‌بێ ئه‌وه نه مانا دهدا و نه نێوه‌رۆكی ههیه. هه‌ڵمه‌تێكی واش زۆر به ڕوونی دیاره كه هیچ په‌یامێكی له‌گه‌ڵ نییه.
ده‌كرێ وا بیر بكرێته‌وه كه هه‌ڵمه‌تێك هیچ چه‌شنه په‌یامێكی پێ نییه. له هه‌لوومه‌رجێكی وادا خه‌باتیش هاوكات له‌گه‌ڵ كۆتایی هه‌ڵمه‌ت كۆتایی پێدێت. به هه‌مان شێوه‌ش هیچ هۆكارێك نابیندرێ كه كه‌سانی دیكه بۆ خه‌بات و بهرههڵستكاری هان بدرێن. به‌ڵام هه‌ڵمه‌تێكی له‌و شێوه‌یه ته‌نیا شێوازێكی بیركردنه‌وه‌یه و هیچی دی. ئه‌گه‌ر چی هه‌ڵمه‌ته‌كان به ئاكامی خۆشیان بگه‌ن به‌ڵام په‌یامێكیان له‌گه‌ڵه كه دوورتر له ئامانج و ئاكامی هه‌ڵمه‌ت به‌ولاوه‌تر ده‌ڕوا. ئه‌گه‌ر هاتوو هه‌ڵمه‌تێك له خۆیدا كاریگه‌ر بوو ئه‌وه بایه‌خی سیمبۆلیكی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ش به هه‌مان شێوه به‌هێز و قایم ده‌بێ.
سیمبۆله‌كان له‌سه‌ر ئهو بنه‌مایه ڕاوه‌ستاون كه مرۆڤه‌كان ڕووی تێده‌كه‌ن بۆ ئه‌وه له شتێك بگه‌ن یان سه‌ر له نوێ ئهو شته بناسنه‌وه. كه‌ڵك وه‌رگرتن له سیمبۆله‌كان له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا ئهو مانایه دهدا كه لایه‌نی دژ بۆ به‌شداری له خه‌بات و به‌رهه‌ڵستكاریدا بانگهێشتن بكرێ. له ڕاستیدا هه‌ڵمه‌ته‌كان له پاش كرده‌وه‌كانه‌وه پێكده‌هێندرێن.
هه‌ر كرده‌وه‌یه‌ك ده‌توانێ دوو تایبه‌تمه‌ندی؛ یه‌كێك سیمبۆلیك و یه‌كیش ڕاستیی هه‌بێ. بێلایه‌نی (پاسیڤ بوون) له به‌رانبه‌ر نایه‌كسانیدا له‌خۆیدا كرده‌وه‌یه‌كی سیمبۆلیكه. په‌یامی پێنه‌زاندراوی ئه‌م كرده‌وه ئاوایه: پاسیڤ به! ده‌سه‌ڵات بسه‌لمێنه، هاوكات بێلایه‌نی له خۆیدا سه‌لماندنی ده‌سه‌ڵاتی مرۆڤه‌كانی دیكه‌یه.
ته‌نانه‌ت جێگركردنی ماف و یه‌كسانی ـ بۆ نموونه له وڵاتێكی جیهانی سێهه‌مدا كه ده‌یهه‌وێ له چنگی ده‌سه‌ڵاتێكی گه‌وره ڕزگاری ببێ و بگا به سه‌ربه‌خۆیی ـ له خۆیدا كرده‌وه‌یه‌كی سیمبۆلیكه. هه‌ر شۆڕشێك په‌یامێكی بۆ ئێمه له شوێنهكانی دیکه‌ی جیهان پێیه كه له خۆیدا په‌یامه‌كه له سه‌ره‌وه‌ی ئامانجی گرووپه شوڕشگێره‌كانه‌وه ده‌وه‌ستێ. بایه‌خ و نێوه‌رۆكی ئهو سیمبۆلانه ته‌نانه‌ت وڵاتێك له چنگی داگیركه‌ری زلهێزێك ده‌پارێزن. ئهو چه‌كه پێشكه‌وتووانه‌ی كه ئیمڕۆ هه‌ن ئهو شیانه به زلهێزه‌كان ده‌ده‌ن كامه وڵات له جیهانی سێهه‌مدا پێیان خۆش بێ، تێكبشكێنن و به‌چۆكی دابێنن. به‌ڵام توندوتیژی له ڕاده‌به‌ده‌ری زلهێزێك له هه‌مانكاتدا ئهو مه‌ترسییه‌ی به‌دواوه‌یه كه ئهو پشتگرییه‌ی كه له لایه‌ن خه‌ڵكی وڵاته‌كه‌ی پێویستییه‌تی وه‌رنه‌گرێ و خه‌ڵك خۆی لێ دوور بخه‌نه‌وه. زلهێزێك له كاتی داگیركه‌ری وڵاتێكی دیكه‌دا پێویستی به پشتگری خه‌ڵكی خۆی ههیه. تیرۆر و ڕه‌شه‌كوژی به هیچ شێوه‌یه‌ك نابێ هه‌بێ. بۆ نموونه هه‌تا ڕاده‌یه‌ك بایه‌خی سیمبۆلیك له بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاریخوازی نیكاراگوادا بوو كه توانی پێش به‌داگیرگه‌ری هه‌مه‌لایه‌نه‌ی ئه‌مریكا له‌و وڵاته‌دا بگرێ.
وشه‌یه‌ك كه ده‌رده‌بڕدرێ له خۆیدا كرده‌وه‌یه، هه‌روه‌ك كرده‌وه‌كه به وشه ده‌رده‌بڕدرێ و تێده‌گه‌یه‌ندرێ. درووشمێكی به‌ناوبانگ له بزووتنه‌وه‌ی به‌رهه‌ڵستكاریدا ئه‌وه‌یه كه ده‌گوترێ له وشه‌وه بگه به كرده‌وه، ئه‌مه له خۆیدا به‌و مانایه‌یه‌‌كه له وشه‌وه بچۆ بۆ وشه‌یه‌كی دیكه یان له كرده‌وه‌یه‌كه‌وه بچۆ بۆ كرده‌وه‌یه‌كی دیكه. خاڵی جێی سه‌رنج لێره‌دا ئه‌وه‌یه كه كرده‌وه‌ی نوێ له خۆیدا وه‌دیهاتنی ئهو شته‌یه كه پێشتر به وشه ده‌ربڕدراوه‌و سه‌لمێندراوه. ئه‌م وه‌دیهاتنه ده‌توانێ هه‌م سیمبۆلیك و هه‌میش ڕاستی بێ. نموونه‌یه‌ك له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا ئه‌وه‌یه كه بۆ نموونه ژماره‌یه‌ك هاوڵاتی له وڵاتی سویدا ئهو په‌نابه‌رانه كه مه‌ترسی ده‌ركرانیان له به‌ره ده‌شارنه‌وه‌و په‌نایان ده‌ده‌ن له جێگه‌ی ئه‌وه‌ی هه‌ر ته‌نیا به ده‌ربڕین بڵێن كه ئهو په‌نابه‌رانه ده‌بێ مافی په‌نابه‌ریان پێ بدرێ. ئه‌مه له خۆیدا هه‌م كرده‌وه‌یه‌كی سیمبۆلیك و هه‌م ڕاستییه له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی میواندۆستدا.
هه‌ڵه‌یه‌ك كه زۆر جار له نێو بزووتنه‌وه‌ی به‌رهه‌ڵستكاریدا ڕوو دهدا ئه‌وه‌یه كه بایه‌خی ڕاستیی كرده‌وه‌یه‌ك ڕوون و ئاشكرا نییه. له ده‌سپێكی كه‌مپه‌ینێکی نافه‌رمانیدا هه‌ڵمه‌ته‌كان به ته‌واوه‌تی وه‌ك هه‌ڵمه‌تگه‌لی سیمبۆلیك مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كرێ.
بایه‌خ له هه‌ڵمه‌تێكدا ئه‌وه‌یه كه مه‌حكه‌مه و سزا پێكه‌وه هه‌ڵگری په‌یامێكن. په‌یامه‌كه لای گرین پیس ده‌كرێ ڕووی له به‌ڕێوه‌به‌ران بێ. ” ئه‌م نموونه‌ی ئێمه بكه‌نه ڕێنیشان و له ژاراوی كردنی ده‌ریاكان خۆ ببوێرن” له لای بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل ڕووی په‌یامه‌كه له هاووڵاتییانه. “ئێمه كاری چه‌كداماڵیمان ده‌ستپێكرد، تۆش درێژه به كاری چه‌كداماڵین بده”
كه گرین پیس بتوانێ پێش به ژاراوی كردنی ده‌ریاكان بگرێ یان بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل له ڕاستیدا بتوانێ كاری چه‌كداماڵین بكا ئه‌وه له بایه‌خی سیمبۆلیكی هه‌ڵمه‌ته‌كان كه‌م نابێته‌وه. به‌پێچه‌وانه بایه‌خی سیمبۆلیكی ئهو كرده‌وانه زیاتر ده‌بێ كاتێك كه شیانی ڕاوه‌ستاندنی ژاراوی كردنی ده‌ریاكان ههیه و هه‌روه‌ها مرۆڤه ئاساییه‌كان ده‌توانن كاری چه‌كداماڵین ئه‌نجام بده‌ن.
له سات و وه‌ختێكدا كه درووست نازاندرێ له چ كاتێكدا ده‌قه‌ومێ به‌رهه‌ڵستكارییه‌كی سیمبۆلیك شوێن و كاریگه‌رییه‌كی خۆی له به‌رهه‌ڵستكاریدا داده‌نێ. له به‌رهه‌ڵستكارییه‌كی به كۆمه‌ڵدا كه ڕه‌نگه له‌ودا به هه‌زاران كه‌س به‌شداری بكه‌ن هێزی په‌یامی بهرههڵستكاری زۆر له هه‌ڵمه‌تی تاك و ته‌ریك به‌هێزتره. ڕێپێوانی خوێی گاندی كه پێشتر ئاماژه‌ی پێكرا یه‌كێك له به‌نێوبانگترین نموونه‌كانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نییه كه له‌ودا هێز و كه‌ره‌سته‌ی داموده‌زگا ده‌وڵه‌تییه‌كان نه‌یتوانی له‌به‌رانبه‌ریدا خۆی بگرێ. به‌سه‌دان هه‌زار هیندی خوێیان له ده‌ریا هه‌ڵێنجا، له كاتێكدا یاسای بریتانیا (له هیندوستان) هه‌ڵێنجانی خوێی قه‌ده‌غه كردبوو.
له نافهرمانی به‌كۆمه‌ڵدا كه له‌ودا به هه‌زاران كه‌س به شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام به‌شداری ده‌كه‌ن، ڕه‌هه‌ندێكی دیكه‌ی ههیه كه جیاوازه له نافهرمانی مه‌ده‌نی. ئێمه له ڕۆژئاوا له‌م شێوه به‌رهه‌ڵستكارییه به‌كۆمه‌ڵه له سه‌رده‌می ئاشتیدا ئه‌زموونێكی وامان نییه. نموونه‌كانی دیكه‌ی بهرههڵستكاری به‌كۆمه‌ڵ له سه‌رده‌می نوێدا بریتین له بهرههڵستكاری به‌كۆمه‌ڵی فیلیپینییه‌كان له فێڤرییه‌ی 1986، چین له مای 1989 و هه‌روه‌ها ڕووداوه‌كانی ئوروپای ڕۆژهه‌ڵات له نێوان ساڵه‌كانی 1989 و 1990 كه زه‌حمه‌ته له‌گه‌ڵ ڕۆژائاوا گرێ بدرێن.
نموونه‌یه‌كی سه‌ركه‌وتووی كه‌مپه‌ینی نافهرمانی كه هه‌ر له به‌ر بایه‌خی سیمبۆلیكییه‌كه‌ی سه‌ركه‌وتنی وه‌ده‌سهێنا، خه‌بات بۆ كێوی شینه Kynnefjäll له سوید بوو. له درێژای هه‌موو ده‌یه‌ی هه‌شتاكاندا خه‌ڵك به شه‌و و ڕۆژ پاسه‌وانیان له كێوی شینه‌دا بۆ ئه‌وه پێش به تاقیكاری كونكردنی كێوه‌كه بۆ دۆزینه‌وه‌و ده‌رهێنانی ئوران بگرن. كاتێك پاسه‌وانه‌كان مه‌كینه‌ی كونكه‌ریان له شوێنێكی كێوه‌كه به‌دیده‌كرد ئه‌وه ته‌له‌فۆن بۆ كۆمه‌ڵێك خه‌ڵك ده‌كرا و خه‌ڵكه‌كه‌ش ده‌هاتن و ده‌ستیان به‌سه‌ر مه‌كینه‌كه‌دا ده‌گرت. زۆر ئاشكرا بوو كه داموده‌زگای ده‌وڵه‌تی به‌و هێز و ده‌سه‌ڵاته‌وه هه‌یانبوو ده‌یانتوانی دیسان كێوه‌كه كون بكه‌ن، ئه‌گه‌ر هه‌موو خه‌ڵكی ده‌وروبه‌ریش به‌شداریان له ده‌سبه‌سه‌رداگرتنی مه‌كینه‌كان كردبا. به‌ڵام ئاكامی ئه‌وه ده‌بوو كه حیزبه ده‌سه‌ڵاتداره‌كان له‌و ناوچه تووشی تێكشكانی سیاسی گه‌وره ده‌هاتن. هه‌ر بۆیه ئاخره‌كه‌ی به ناچاری له كونكردنی كێوه‌كه و ده‌رهێنانی ئوران په‌ژیوان بوونه‌وه.
خه‌بات بۆ ئالتا Alta له نوروێژ نموونه‌یه‌كی دیكه‌یه كه له‌ودا به‌رهه‌ڵستكارییه‌كه تووشی شكان هات له به‌ر ئه‌وه ژماره‌یه‌كی زۆر له به‌شداربووان پێیان وابوو كه ئه‌وان به شێوه‌یه‌كی فیزیكی ده‌توانن پێش به‌سازكردنی چۆمی ئالتا بگرن. زیاتر له هه‌زار كه‌س به‌شداریان كرد. به‌شێك له‌وان به زنجیری ئه‌ستوور خۆیان به‌ستبوو به به‌رده‌كانه‌وه. ژماره‌یه‌ك زنجیریان به باسکه‌‌كانیانه‌وه هاڵاندبوو و ژماره‌یه‌كی دیكه‌ش خۆیان پێكه‌وه به‌ستبۆوه بۆ ئه‌وه پۆلیس به ئاسانی نه‌توانێ زنجیره‌كه ببچڕێنێ و ئه‌وان له یه‌ك داببڕێ. به‌م شێوازگه‌له ئه‌وان توانیان چه‌ند سه‌عاتێك به‌رگری بكه‌ن به‌ڵام دواتر له به‌ر كه‌مبوونی ژماره‌ی به‌شدار بووان تێکشكان.
پڕۆفسۆر توماس ماتینسێن Thomas Mathiesen كه بۆ خۆی یه‌كێك له به‌شداربووانی خه‌بات بۆ ئالتا بوو له باسێكدا بۆ پارێزه‌رانی دار (دار باوه‌شگره‌كان) له بوهویسله‌ن (سوید) باسی ئه‌وه‌ی کرد که كاریگه‌ری خه‌بات بۆ ئالتا زۆرتر ده‌بوو ئه‌گه‌ر هاتبا و ئه‌وان بیانتوانیبایه خه‌ڵكێكی زۆرتر كۆ بكه‌نه‌وه. ئه‌وان به هه‌ڵمه‌تێكی له‌و چه‌شنه به خه‌ڵكێكی زۆرتره‌وه ده‌یانتوانێ هێزی سه‌رباز و پۆلیسی حكوومه‌ت ناچار بكه‌ن كه شوێنه‌كه به‌جێ بێڵن.
ئهو ڕێگایه‌ی كه له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا پێشنیار ده‌كرێ شێوازه خه‌باتێكه كه پێی ده‌گوترێ jiujitsu ژیوژیتسوی. له‌م شێوه خه‌باته‌دا ههوڵ ده‌درێ هێزی لایه‌نی دژ له دژی خۆی وه‌رگێڕدرێته‌وه. له نموونه‌ی خه‌بات بۆ ئالتادا ده‌كرا خه‌ڵكانی چالاكی پێشه‌وه له باتی جێگربوونیان له شوێنی هه‌ڵمه‌ت له مه‌حكه‌مه و شوێنی ده‌سبه‌سه‌ربووندا درێژه‌یان به چالاكی خۆیان دابایه.
لێره‌دا جێی خۆیه‌تی باسی ئهو سێ سیمبۆله بكرێ كه كۆڵه‌كه‌ی بنه‌ڕه‌تی و هه‌ره‌گرینگی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی پێكدێنن:
ـ كرده‌وه‌ی نافهرمانی بنه‌مای ده‌سه‌ڵاتی لایه‌نی دژ كه له سه‌ر فه‌رمانی دامه‌زراوه، ده‌سڕێته‌وه.
ـ له دیالۆگێك كه له ماوه‌ی مه‌حكه‌مه‌دا دێته‌گۆڕێ ئه‌خلاقی بهرههڵستكاری و ئه‌خلاقی لایه‌نی دژ له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ئه‌خلاقی په‌سه‌ندكراوی گشتیدا ده‌خرێته تاقیكردنه‌وه.
ـ سزای پاش مه‌حكه‌مه ده‌بێته داوخوازێكی ئه‌خلاقی بۆ هاندانی مرۆڤه‌كانی دیكه له پێناوی به‌رده‌وامی و درێژه‌پێدانی بهرههڵستكاری.
یه‌كێك له نموونه ڕوونه‌كانی ڕه‌هه‌ندی سیمبۆلیكی خه‌باتی ناتوندوتیژی به‌ربه‌ستێكه كه خانه‌نشینكراوه‌كان له ده‌ره‌وه‌ی بنكه‌ی په‌رشینگی دوو Pershing II له موتلانگێن Mutlangen له ساڵی 1987دا به‌ئه‌نجامیان گه‌یاند. ڕاست له نێوه‌ڕاستی به‌ربه‌سته‌كه‌دا ئه‌رته‌ش مانۆڕێكی گه‌وره‌ی ده‌سپێكرد. سه‌دان خانه‌نشینكراو وه‌شوێن مانۆڕه‌كه كه‌وتن. تێكۆشه‌ری ئاشتیخوازی ئه‌ڵمانی تینا ئوتێرمارك Tina Utermark گێڕایه‌وه كه شڵه‌ژانی به ڕوونی به سه‌ربازه‌كانه‌وه دیار بوو. قه‌تاره‌ی خانه‌نشینكراوه‌كان كه كه‌وتبوونه شوێنی قشوونی نهێنی ناتۆ بوو به هۆی دامه‌زراندنی باس و خواسێكی گه‌رم له هه‌موو ئاڵماندا. كاتێك داموده‌زگای ده‌وڵه‌تی ژماره‌یه‌ك خانه‌نشینكراویان ده‌سبه‌سه‌ر كرد ئه‌وه زۆر كه‌سی دیكه خۆیان له كێشه‌كه‌وه گلاند و هه‌تا هات بهرههڵستكاری زیاتر په‌ره‌ی گرت.
هه‌ر له په‌نای هه‌مان بنكه له پاییزی ساڵی 1986 به‌ربه‌ستێك به‌هۆی به‌رپاكردنی كونسێرتێكی موزیك به‌ڕێوه‌چوو. ئوركێسترێكی سیمفۆنی به‌هۆی لێدانی ئاهه‌نگی كلاسیك تایبه‌ت به ئاشتی له ماوه‌ی ڕۆژێكی ته‌واودا پێشی به كاروباری بنكه سه‌ربازییه‌که گرت. كاتێك داموده‌زگا ده‌وڵه‌تییه‌كان له گرتن و ده‌سبه‌سه‌ركردنی موزیكاره‌كان خۆیان بوارد. ئه‌وه لێدانی موزیك له په‌نای بنكه‌كه درێژه‌ی پێدرا و حه‌وتووه‌كانی پاشتر موزیكی ڕێنسانس لێدرا و به‌و شێوه‌یه به‌ربه‌ستكردنی بنكه‌كه به‌رده‌وام بوو. له كۆتاییدا داموده‌زگای ده‌وڵه‌تی ناچار بوون موزیكاره‌كان بگرن و به‌وشێوه‌یه له ڕاستیدا دیالۆگ له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت ده‌سپێبكرێ.
به‌ڵام ته‌نیا كرده‌وه‌ی تێكۆشه‌ران نییه كه بایه‌خی سیمبۆلیكی ههیه. كاتێك لایه‌نی دژ ئهو مرۆڤانه‌ی كه هاوده‌نگی ویژدانی له‌گه‌ڵ مرۆڤه‌كانی دیكه ده‌كه‌ن، ده‌گرن، مه‌حكه‌مه‌یان ده‌كه‌ن و سزایان ده‌ده‌ن، ئه‌ویش له خۆیدا یارمه‌تییه‌كه له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا. لێره‌دایه كه فه‌رمانی به‌ته‌واوی ده‌كه‌وێته ژێر پرسیار. په‌یوه‌ندی و كاریگه‌ریی دوولایه‌نه‌ی نێوان كرده‌وه‌ی گرووپگه‌لی هه‌ڵمه‌تبه‌ر و لایه‌نی دژ ده‌بێته هۆی ئه‌وه ئینسانه‌كانی دیكه هان بدا به شێوه‌یه‌كی چالاكانه هه‌ڵوێستی خۆیان ده‌رببڕن.
كه تۆو بچێنی هیچ چه‌شنه كاریگه‌رییه‌كی سیاسی نییه. گرتن و ده‌سبه‌سه‌ركردنی (بێ ئامانج) له خۆیدا هیچ چه‌شنه بایه‌خێكی سیمبۆلیكی وای نییه. به‌ڵام ئهو كه‌سه‌ی له به‌ر تۆو چاندن ده‌گیرێ ئه‌وه له ڕاستیدا ده‌توانێ به‌رهه‌می تۆوه‌كه‌ی هه‌ڵبگرێ.
ئهو سیمبۆلانه‌ی له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا بهكار ده‌برێن به بێ له به‌رچاوگرتنی خودی هه‌ڵمه‌ته‌كان، خاوه‌نی مه‌به‌ست و ئامانجی تایبه‌ت به خۆیانن. له هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلیدا و له كاتی چه‌كداماڵیندا، بۆ له كارخستنی چه‌كه‌كان، له چه‌كوش وه‌ك سیمبۆل كه‌ڵك وه‌رده‌گیردرێ. هه‌روه‌ك چۆن چه‌كوش له مه‌حكه‌مه‌كاندا ده‌كار ده‌كرێ (له باره‌ی بایه‌خی سیمبۆلیكه‌وه).
پاول ماگنۆ Paul Magno كه‌سێك كه من له هه‌ڵمه‌تی فلۆریدادا له‌گه‌ڵی به‌شدار بووم، وێنه‌ی منداڵانی بنه‌ماڵه بێ خانووبه‌ره‌كان له شارستانه‌كه‌ی خۆیدا به چه‌كوشه‌كه‌یه‌وه چه‌سپاندبوو. ناوبراو ئه‌مه‌ی بۆ ئه‌وه كردبوو كه ئه‌مه ببێته به‌ڵگه له لای دادوه‌ره‌كان. مه‌به‌ستی پاول ئه‌وه بوو كه نیشان بدا ئهو پاره‌یه‌ی كه بۆ چه‌ككڕین و پڕچه‌ككردن به كار ده‌برێ، ده‌بوا بكرابایه‌ته خه‌رجی ئهو منداڵه هه‌ژار و بێ خانووبه‌رانه.
مرۆڤ نابێ له به‌كارهێنانی سیمبۆلی به زه‌حمه‌ت خوێنه‌ره‌وه خۆ ببوێرێ. سیمبۆله‌كان ده‌بێ ببنه بنه‌ما بۆ پێكهێنانی گفتوگۆ و باسو خواس. ئه‌وان ده‌بنه هۆی ئه‌وه كه گفتوگۆكان زیاتر قووڵتر ببنه‌وه. به پێچه‌وانه له به‌كارهێنانی سیمبۆلی ئاساندا، گفتوگۆكانیش ساده‌و سه‌ره‌پێیی ده‌بن.
تۆد كاپلان Todd Kaplan پاره‌یه‌كی كاغه‌زی كه جوله‌كه‌كان له گه‌ڕه‌كی جوله‌كه‌نشینی وارشاوای پۆلاند (له‌هستان) له سه‌رده‌می شه‌ڕی دووه‌می جیهانیدا له چاپیان دابوو، به چه‌كوشه‌كه‌یه‌وه چه‌سپاندبوو. پۆلاند داگیر كرا و جوله‌كه‌كانیش جیل جیل به‌ره‌و كه‌مپی جوقڕان ڕاده‌گوێزران. سهرهڕای تیرۆر و كوشتوبڕ، دانیشتوانی گه‌ڕه‌كی جونشین درێژه‌یان به ژیانێكی پێشوه‌چووی خۆیان دهدا. تۆد كه خۆی جوو بوو. له مه‌حكه‌مه‌دا شایه‌تی ئه‌وه‌ی دا كه چۆن ئهو پاره كاغه‌زییه بۆ ئهو نیشانه و سیمبۆلی هیوا و هومێده. ئێمه ده‌بێ ژیانێكی ئاساییمان هه‌بێ به بێ ئه‌وه مه‌ترسی قڕكردنمان وه‌به‌ر بنرێ. ئه‌وانه‌ی وه‌ختی خۆی ئهو پاره‌یان چاپ كردبوو، تیرۆر په‌كی نه‌خستبوون. هه‌ر به‌و شێوه‌یه ئێمه‌ش نابێ تیرۆر په‌كمان پێ بخا. لێمان گه‌ڕێن با پیشان بدهین كه چۆن چۆنی ده‌مانه‌وه‌ی بژین.
چه‌كوشه‌كه‌م بۆ من، نیشانه و سیمبۆلی میلیتاریزمی دوولایی پارادۆكسه. ڕۆكێتێكی په‌رشینگی دوو Pershing II ده‌توانێ شاره به‌نده‌رییه‌كه‌ی من گوتهبۆرگ (سوید) وێران بكا. هیچ چه‌شنه چه‌كێك ناتوانێ پێش به هێرشێكی وا بگرێ. به‌ڵام چه‌كوشه چكۆڵه‌كه‌ی من شیانی هاویشتنی ڕاست ئه‌م ڕۆكێته‌ی نه‌هێشتووه. ئه‌مه له خۆیدا هێز نییه كه پێش به پڕچه‌كی ده‌گرێ. ئێمه له بێ هێزترین كه‌ره‌سته بۆ چه‌كداماڵین كه‌ڵك وه‌رده‌گرین. ئه‌مه شتێكه كه ڕه‌نگه وا بێته پێش چاو كه شیانی نییه. به‌ڵام كرده‌وه‌ی چه‌كداماڵین ده‌بێ ئه‌نجام بدرێ. ئهو شته‌ی كه شیانی چه‌كداماڵین ڕێكده‌خا كرده‌وه‌یه‌كه كه له خۆیدا ناسك و ئاسان زه‌ربه وێكه‌وتوویه. هه‌ر ئه‌مه‌یه كه ڕاسته‌وخۆ له دژی توندوتیژی، ده‌سه‌ڵات و ویستی سازكردنی دیواری پاراستن ڕاده‌وه‌ستێ.
له‌م باسه ئهو ئاكامه وه‌رده‌گیردرێ كه چه‌كداری و پڕچه‌كی ناتوانێ به بێ فه‌رمانی هاووڵاتیان درێژه‌ی هه‌بێ. فه‌رمانی به زۆری له ترسی مرۆڤه‌كان له نافهرمانی كردن، سه‌رچاوه ده‌گرێ. ئیمڕۆ ئامرازگه‌لێكی وا كه خه‌ڵكێك له‌به‌ر ئه‌وه حازرن ئاكامی نافهرمانی خۆیان وه‌ربگرن، كونترۆڵ بكا، له هه‌وێڵدا نییه. ناسكی و زه‌ربه‌دیتووی له به‌رانبه‌ر وه‌رگرتنی ئاكامدا ده‌بێته بنه‌ما بۆ نه‌چوونه ژێر باری فه‌رمانبه‌ری. هیچ ڕێگایه‌كی دیكه نییه. هه‌ر بۆیه ئهو شته‌ی كه شیان و ئیمكانی نییه له ناچاریدا ده‌بێته ئیمكان و شیان.
كاریگه‌رییه‌تی یان گه‌ڕان به دوای ڕاستیدا
باس و خواسێكی سه‌رنجڕاكێش په‌یوه‌ندی به وشه‌گه‌لی هۆكار و شوێندانه‌ری له نێو بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیلدا له ئارادایه. ئایا ده‌كرێ باس له هه‌ڵمه‌ته كاریگه‌ره‌كانی پلاگبیل بكرێ؟
كه مرۆڤ بیهه‌وێ ڕاده‌ی كاریگه‌ی هه‌ڵمه‌تێك بپێوێ ئه‌وه ده‌كرێ ڕاده‌ی ئاڵووگۆڕه‌كه بگه‌رێنێته‌وه بۆ میكانیكی نێوان هۆكار و شوێندانه‌ری “ئه‌گه‌ر تۆ ئه‌م چه‌رخه بسووڕێنی ئه‌وه چه‌رخه‌كه‌ی په‌نای ئه‌ویش ده‌سووڕێ”. زۆر كه‌س له نێو بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیلدا له‌و بڕوایهدان له به‌ر ئه‌وه كۆمه‌ڵگه له خۆیدا زۆر پێچه‌ڵپێچی تێدایه ئه‌وه هه‌روا ئاسان نییه كه كاریگه‌ریی هه‌ڵمه‌تێك ته‌نیا به‌و شێوه‌یه كه باس كرا، ڕوون بكرێته‌وه. كرده‌وه‌كانی ئێمه ئاوا به شوێن یه‌كتریدا ڕیز نه‌كراون كه وه‌ك تۆپی بیلیارد له تۆپێك بده‌ی كه ئه‌ویش له تۆپێكی دیكه بدا. له‌حاڵه‌تێكی وادا ئه‌وه ئێمه تۆپه‌كانمان وا ڕاست له تۆپه‌كه‌ی دیكه دهدا كه ئامانجی بپێكابایه‌و بمانتوانیبایه به سه‌ر لایه‌نی دژدا سه‌ركه‌وتن وه‌ده‌ست بێنن.
خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌كرێ هیوایه‌ك بێ بۆ هاندانی كه‌سانی دیكه. ئه‌وه ئیتر ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر ئهو كه‌سانه كه چۆن له‌گه‌ڵ هاندانه‌كه ده‌جووڵنه‌وه. ئهو نموونه‌یه‌ی كه من پێشتر (له سه‌ر ئهو كرێكارانه‌ی كه ده‌ستیان له كاركردن هه‌ڵگرت له بنكه‌ی نیزامی په‌رشینگی دوو له فلۆریدا له پاش هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی ئێمه له پلاگبیل)، ئاماژه‌م پێكرد وه‌بیری خۆت بێنه‌وه. ئێمه ناتوانین سه‌ركه‌وتنی ئهو هه‌ڵمه‌ته ته‌نیا بۆ خۆمان بگه‌ڕێنینه‌وه‌و له به‌ر ئه‌وه به خۆماندا هه‌ڵبڵێین. كاریگه‌ریی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی ئێمه ته‌نیا نه‌ده‌گه‌ڕایه‌وه بۆ ئه‌نجامده‌رانی هه‌ڵمه‌ت به‌ڵكوو بۆ كه‌سانی دیكه‌ش. ئهو كرێكارانه بڕیاریان دا كه ئیتر چه‌كی ناوكی وه‌به‌رهه‌م نه‌هێنن. باوه‌ڕ و متمانه‌ی كه‌سانی دیكه‌ش له‌سه‌ر پێویست بوونی وه‌به‌رهه‌مهێنانی چه‌كی ناوكی ڕه‌نگه قایمتر بووبێ.
ئه‌مه له خۆیدا به‌و مانایه نییه كه هه‌موو كرده‌وه‌كان وه‌ك یه‌ك باشن یان وه‌ك یه‌ك بێكه‌ڵكن. هه‌موو كاتێك ئامانج ئه‌وه‌یه كه كارێكی ڕاست ئه‌نجام بدرێ. هه‌ر بۆیه له كاتی گه‌ڕانمان به‌دوای ڕاستیدا پرسیار له خۆمان ده‌كه‌ین چ شتێك پێویسته بۆ ئه‌وه ئهو سه‌ركوته هاوبه‌شه‌ی هه‌ژاران كه ئێمه‌شی تێیدا به‌شدارین، كه‌م بكه‌ینه‌وه. هه‌ر ئه‌م ڕاستییه، كه‌سانی دیكه دواتر ده‌توانن له گه‌ڕانه‌كانیاندا كه‌ڵكی لێ وه‌رگرن. به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ڕه‌نگه كرده‌وه‌كانی ئێمه بووبێته هۆی دیتنه‌وه‌ی ڕاستی له هه‌مان كاتدا زۆر كه‌سی دیكه ڕه‌نگه نه ته‌نیا ئهو ڕاستییه‌یان پێ گرینگ نه‌بێ و له‌گه‌ڵی بێته‌فاوت بن به‌ڵكوو به‌شێوه‌یه‌كی چالاكانه‌ش له‌دژی ئهو شته‌ی كه ئێمه وه‌ك ڕاستی تێیگه‌یشتووین، ڕاوه‌ستن و به‌ربه‌ره‌كانی بكه‌ن.
هه‌ربۆیه زه‌حمه‌ته ئێمه پێشگۆیی كاریگه‌ریی بكه‌ین. له‌وه به‌زه‌حمه‌تریش ده‌بێ كه ئه‌گر بێتوو ئێمه بمانه‌وێ ته‌نیا كاریگه‌ریی هه‌ڵمه‌ته‌كان ده‌ربخه‌ین. دیتنی ئاڵووگۆڕه‌كان ئاسانتره ئه‌گه‌ر بێتوو گرووپێك هه‌ر له‌ده‌سپێكه‌وه ئامانج و مه‌به‌ستی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی دیاری كردبێ. ئه‌مه هه‌روه‌ها مودێلێكی هۆكارـ شوێندانه‌رییه. به‌ڵام مودێلێكه زۆرتر له گه‌مه‌ی شه‌تره‌نج ده‌چێ هه‌تا بیلیارد. هۆكاره‌كه له پاش شوێندانه‌ری له داهاتوودا هه‌ڵكه‌وتووه یانێ له‌وه‌دیهاتنی ئامانجدا. به‌پێچه‌وانه كه بتهه‌وێ هۆكاری پشته‌وه‌ی مه‌به‌ست ببینیه‌وه ئه‌وه زۆر زه‌حمه‌ته. هه‌روه‌ها زه‌حمه‌ته حسێبی ئه‌وه بكرێ كه چ ڕووده‌دا ئه‌گه‌ر هاتوو كه‌سانی دیكه پێش به‌گرووپێك بگرن كه له كرده‌وه‌دا ده‌یانهه‌وێ گه‌ڵاڵه و پلانه‌كه‌یان وه‌دیبێنن. به یارمه‌تی تیۆری گه‌مه و ده‌سه‌ڵات ڕه‌نگه بكرێ حسێبی په‌یوه‌ندی نێوان هێزه‌كان و هه‌روه‌ها پێشگۆیی به‌رده‌وامی گه‌مه‌ی ده‌سه‌ڵات بكرێ. به‌ڵام ڕه‌نگه به‌شێك له گرووپه‌كه پلانه‌كه‌ی بگوڕێ. له نه‌كاو ئه‌وان ده‌بینن كه ئامانجه‌كه‌یان وه‌دی نایه. له هه‌لوومه‌رجێكی وادا ئیتر ڕووداوه‌كان به یارمه‌ری ڕێسای گه‌مه‌وه ناتوانرێن ڕوون بكرێنه‌وه.
ئاڵووگۆڕه‌كان ده‌كرێ هێندێك جار له سۆنگه‌ی ستروكتوره‌كانی كۆمه‌ڵگه‌دا پێشگۆیی بكرێن. یاسا ئابوورییه‌كان له سیسته‌می بازاڕی ئێمه‌دا ده‌بنه هۆی ئه‌وه كه هه‌موو شه‌ریكه كه‌سییه‌كان وه‌دووی لانی زۆری قازانج و پێشخستن بكه‌ون. ئه‌گه‌ر وانه‌بێ ئه‌وه ده‌وڵه‌مه‌ندێك پاره‌كه‌ی له‌و شه‌ریكه‌یه ناخاته گڕ. ئه‌وه بنه‌ما ئابوورییه‌كانی ئێمه‌یه كه له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا بڕیارده‌ر ده‌بن. سهرهڕای ئه‌وه مه‌سره‌فكه‌ره‌كان ده‌توانن شه‌ریكه‌یه‌ك ناچار بكه‌ن كه ڕێوشوێنی ژینگه ڕه‌چاو بكه‌ن به‌ڵام دیسان قازانجه‌كه شه‌ریكه‌یه‌ك هه‌ڵده‌سووڕێنێ.
ئه‌دی چ ڕوو دهدا كاتێك كه شه‌ریكه یارمه‌تیده‌ره‌کان (ته‌عاونییه‌كان) یان وه‌دووی قازانج نه‌كه‌وتووه‌كان له كۆمه‌ڵگه‌دا گرینگی به‌رچاویان ههیه؟ ڕه‌نگه ژماره‌یه‌ك له‌و شه‌ریكانه به جۆرێك خۆیان له وه‌دووكه‌وتنی قازانجدا ڕێكبخه‌ن. به‌ڵام دواتر یاسا ئابوورییه‌كانی دیكه ده‌كه‌ونه پێشه‌وه. ئیتر له‌وه زیاتر ناكرێ هه‌ڵسوكه‌وتی ئهو شه‌ریكانه وه‌ك شه‌ریكه‌ی وه‌دواكه‌وتنی لانی زۆری قازانج و پێشخستن ڕوون بكرێته‌وه. كه‌وابوو سیسته‌مێكی نوێی ئابووری دێته ڕۆژه‌ڤه‌وه كه ئیتر ناكرێ ناوی لێ بنرێ كاپیتالیزم.
ئه‌گه‌ر مرۆڤ باوه‌ڕی به‌وه نه‌بێ كه كۆمه‌ڵگه وه‌ك ته‌خته‌ی گه‌مه‌ی بیلیارد یان شه‌تره‌نجه ئه‌وه زه‌حمه‌ت ده‌بێ كه باس له تاكتیك و ستراتیژی بكرێ. تاكتیككارێك به بێ ڕیزی جێی متمانه‌ی پێكانی تۆپ له گه‌مه‌ی بیلیاردا ئه‌وه ده‌سته‌ووه‌ستان ده‌مێنێته‌وه. چ یارمه‌تییه‌ك به ڕاستی و به‌رحه‌ق بوون ده‌كرێ كه دوایین تۆپ به‌ره‌و كونی ته‌خته‌ی بیلیارد خلۆر بكرێته‌وه. له کاتێکدا تۆپه‌كانی دیكه ڕێگه‌یان به‌ربه‌ست كردووه. تاكتیككارێك پێویستی به متمانه له ڕێسای گه‌مه‌دا ههیه. ئه‌گه‌ر شا كرا به قوربانی سه‌ربازێك له گه‌مه‌كه‌دا ئه‌مه بێجگه له سه‌رلێشێوان شتێكی دیكه نییه. تاكتیككارێك ده‌بێ دانه‌دانه سه‌ربازه‌كانی لایه‌نی دژ له ڕێگه لادا و له نێویان به‌رێ. بۆ تاكتیككارێك ده‌بێ ئامانج خودی ئامرازه‌كان به پیرۆزی ڕابگرێ. به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه ئه‌وه ده‌بێ تاكتیككار مه‌یدانی گه‌مه به شكاوی و دۆڕاوی به‌جێبێڵێ.
ـ تاكتیككار ده‌ڵێ؛ ئه‌گه‌ر ئێمه ئێستا له هه‌لوومه‌رجێكی باشدا نین ئه‌وه ڕه‌نگه له وه‌ختێكی له‌باری دیكه‌دا قه‌ره‌بووی ئێستا بكه‌ینه‌وه. ئه‌ی ڕاستگۆیی چی به‌سه‌ر هات؟ ده‌بێ له گفتوگۆدا ڕاستگۆیی بكرێته بنه‌ما. ئه‌گه‌ر مرۆڤ له گوتنی ئهو شته‌ی كه ئهو پێیوایه ڕاسته، خۆببوێرێ ئه‌وه ناڕاستگۆییه و ئه‌مه‌ش تهنگوچهڵهمه ده‌خاته پێش دیالۆگ.
ـ ئێستا له كاتێكدا داموده‌زگاكان كۆمه‌ڵێك گرفت و كێشه‌ی دیكه‌یان له پێشه و ناتوانن هه‌موو كه‌ره‌سته‌كانیان له دژمان بهكار بێنن، ئه‌وه كاتێكی له باره بۆ ئه‌وه ئێمه‌ش هه‌ڵمه‌ته‌كانمان توندتر بكه‌ین. ئه‌وه ئیتر به‌دڵنیاییه‌وه سه‌رده‌كه‌وین. ئه‌مه قسه‌ی هه‌مان تاكتیككاره به‌ڵام له كاتێكی دیكه‌دا.
به‌ڵام ڕێگاچاره‌كه چییه، “مات” بوون یان سه‌ركه‌وتن؟ هه‌ر گه‌مه‌یه‌ك له خۆیدا پێبه‌ندی ژماره‌یه‌ك ڕێسایه كه به شێوه‌ی تاكتیكی بۆ ئه‌وه لایه‌نی دژ ژێر بخرێ ، كه‌ڵكیان لێوه‌رده‌گیردرێ.
خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی گه‌مه‌ی ده‌سه‌ڵات نییه. به‌ڵكوو دیالۆگێكه كه ده‌گا به ڕێكه‌وتن و پێكه‌وه ساچان. ئه‌گه‌ر هاتوو ڕێگایه‌كی دوور له به‌ر ده‌م ڕێگاچاره‌ی هاوبه‌ش هه‌بوو ئه‌وه ده‌بێ له كه‌ڵكی خراپ وه‌رگرتن له هێز و ده‌سه‌ڵات خۆ ببوێرێ. ئه‌گه‌ر به‌شێوه‌ی تاكتیكی ده‌سه‌ڵاتێك بێهێز بكه‌ی ئه‌وه له خۆیدا كرده‌وه‌كه ده‌بێته هۆی پڕچه‌كی، ترس و شك و گومان.
ستراتیژیكار به نۆره‌ی خۆی ترس و دڵه خورپه ڕۆژانه‌ییه‌كان له بیر ده‌كا. به‌ڵكوو ده‌یهه‌وێ ڕێگاچاره‌كان له داهاتووی دووردا له ڕێگای خه‌باتی پارلمانتاریسمی، شۆڕش، مانگرتنی گشتی، هه‌ڵبژاردنی شێوه ژیانی ئێكۆلۆژییانه، بوونی ژماره‌ی زۆرتری ژنان له سیاسه‌ت یان هه‌ر ئامانجێكی درێژخایه‌نی دیكه وه‌دی بێنێ.
ئه‌ی ستراتیژیكار له‌سه‌ر زه‌برو سه‌ركوته هه‌نووكه‌ییه‌كان چ ده‌ڵێ؟ ڕه‌نگه”چاره‌سه‌ری گه‌وره”، چاره‌سه‌ری ڕاستییانه نه‌بێ. ئه‌دی ئه‌وه نییه، ئه‌مه‌ی ئێستایی و نزیك و ئه‌وه‌ی دوور په‌یوه‌ندییان پێكه‌وه ههیه؟ كه‌وایه ئهو چاره‌سه‌رییه نزیك و هه‌نووكه‌ییانه ده‌بێ هه‌ر وه‌ك چاره‌سه‌رییه درێژخایه‌نه‌كان باش بن. بهرههڵستكاری ده‌بێ مێژووی ئێمه له‌گه‌ڵ ئێستا و داهاتوو گرێ بدا. به هۆی خه‌باتی به‌كرده‌وه ئه‌وه هه‌م مێژوو و هه‌م داهاتوومان بۆ خۆمان درووست كردووه. كار و بار و هه‌ڵسووكه‌وتی ڕۆژانه‌ی من له‌گه‌ڵ سیاسه‌تی جیهانی په‌یوه‌ندی ههیه.
خه‌ته گشتییه‌كان له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا
هه‌لیكۆپته‌ره‌كه به هێوری بۆ سه‌ر پرده‌كه دابه‌زی. له نه‌كاو به‌توندی به‌رز بۆوه. چه‌ند ده‌ورێك خولایه‌وه‌و پاشان له‌چاوترووكاندنێكدا ون بوو. هه‌ر زوو به‌دوای ئه‌مه‌دا، یه‌كه‌م ماشێنی پۆلیس گه‌یشت، ته‌نیا پێڕاگه‌یشتم هه‌شت ماشێن و ئوتوبوسێك بژمێرم. دواتر سه‌رنجم بۆ لای سه‌گه‌كانی پۆلیس ڕاكێشرا. سه‌گه‌كان به هێوری چاویان تێ بڕیوین و هه‌موومان وه‌ك یه‌ك لێمان ده‌ڕوانین. له پشته‌وه‌ی سه‌گه‌كان سی پۆلیسێك ڕاوه‌ستاون. زۆربه‌یان كڵاوی سپی تایبه‌ت به كاتی تێكهه‌ڵچوونیان له سه‌ره. ژماره‌یه‌كی زۆریشیان باتۆنگه‌كانیان هه‌ڵكێشاوه.
ئه‌مه دیمه‌نێكه له پردی یوردفالسبرون Jordfallsbron له ساڵی 1983. خه‌ڵك له سه‌ر پرده‌كه كۆبووبنه‌وه بۆ ئه‌وه نه‌توانرێ پرده‌كه به‌رز بكرێته‌وه، چونكه قه‌رار بوو به‌له‌مێكی دانماركی كۆ گۆیا هه‌ڵگری چه‌كوچۆڵ بوو به ژێر پرده‌كه‌دا تێپه‌ڕ ببێ.
ئهو پۆلیسانه‌ی هاتبوون، پێشتر قه‌د له‌گه‌ڵ خه‌باتگێڕانی نافهرمانی مه‌ده‌نی تووشی تێكهه‌ڵچوون نه‌بوبوون. دواتر هه‌ر له پاش ئه‌م هه‌ڵمه‌ته له ده‌یه‌ی هه‌شتاكاندا بوو كه پۆلیس وردهورده ئه‌زموونێكی فره‌تری وه‌رگرت. هه‌موو ئه‌وانه‌ی كه به هه‌مان شێوه تووشی پۆلیسی ترساو ده‌به‌ن، ده‌زانن یه‌كه‌م په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ئه‌وان ئه‌وه ده‌بێ كه هێور بكرێنه‌وه‌و ئاسایشیان هه‌بێت. ئه‌وان نازانن خه‌ریكه چ ڕووبدا و هه‌ربۆیه ڕه‌نگه له تێكۆشه‌ره‌كان زیاتر تووشی دڵه‌خورپه و شڵه‌ژان ببن.
به‌ڵام ئه‌وانه‌ش كه له هه‌ڵمه‌تێكدا به‌شداری ده‌كه‌ن پێویستیان به هێندێك ئاسایش نه ته‌نیا له لایه‌ن پۆلیسه‌كانه‌وه به‌ڵكوو له لایه‌ن خودی تێكۆشه‌ره‌كانی دیكهوه ههیه. به‌شداربووان ڕه‌نگه له منداڵ، به‌ساڵداچووان، تێكۆشه‌رگه‌لی كۆن و به‌ئه‌زموون یان ئه‌وانه‌ی بۆ یه‌كه‌مجار به‌شداری خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌كه‌ن، پێكهاتبن. من بۆ خۆم له هه‌ڵمه‌تێكدا كه نه‌زانم تێكۆشه‌ره‌كانی دیكه چۆن دژكرده‌وه له خۆ نیشان ده‌ده‌ن، ده‌ترسم. من دهمههوێ هه‌ست به‌وه بكه‌م كه ئێمه متمانه‌مان به یه‌كتری ههیه.
هه‌م بزووتنه‌وه‌ی مافی هاووڵاتییه‌تی له باكووری ئه‌مریكا و هه‌م جوڵانه‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆیی خوازی هیندوستان بۆ پێكهێنانی ئاسایش و هێمنی له خه‌ته گشتییه‌كانی ناتودوتیژی كه‌ڵكیان وه‌رگرتووه. خه‌ته گشتییه‌كان فه‌رمی بوون و بۆ ئه‌وه‌ش پێكهاتن كه له یه‌كتری تێگه‌یشتنێك له نێوان پۆلیسه‌كان و تێكۆشه‌ره‌كاندا دابمه‌زرێ. ئێستاشی له‌گه‌ڵ بێ زۆربه‌ی ئهو خه‌ته گشتییانه بهكار ده‌برێن و ژماره‌یه‌كی نوێشیان لێ زیاد كراوه.
هه‌ر خه‌تی گشتییه‌ك له خۆیدا ڕێكه‌وتننامه‌یه‌كه له سه‌ر چوارچێوه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كان له نێوان ژماره‌یه‌كی زۆر له گرووپگه‌لی دۆستاندا. ئه‌گه‌ر به نێو كتێبگه‌لێك كه له سه‌ر هه‌ڵمه‌ت له باكووری ئه‌مریكا نووسراوه، چاوێك بخشێندرێ ئه‌وه ئه‌م خه‌ته گشتییه ناتوندوتیژییانه‌ی خواره‌وه هه‌تا ڕۆژی ئیمڕۆش، ئاسایین:
1- هه‌موو كه‌سێك به چاوی ئهو ڕێز و ئه‌ده‌به‌وه ببینه كه هه‌ر كه‌سێك له دۆستێكی نوێ چاوه‌ڕێیه‌تیی.
2- له توندوتیژی فیزیكی و ڕۆحی كه‌ڵك وه‌رمه‌گره.
3- له چه‌كی گه‌رم یان هه‌ر جۆره چه‌كێكی دیكه یان ئامرازی خۆپاراستن له دژی توندوتیژی كه‌ڵك وه‌رمه‌گره.
4- ڕامه‌كه.
5- له ناركۆتیكا كه‌ڵك وه‌رمه‌گره.
6- هه‌موو، ته‌نانه‌ت كه‌سانی پشتگریش، ده‌بێ ئه‌ندامی گرووپگه‌لی دۆستان بن.
7- هه‌موو ئه‌ندامان ده‌بێ په‌روه‌رده‌ی خه‌باتی دژی ناتوندوتیژی ببینین.
وا دێته پێش چاو كه زۆربه‌ی ئهو خاڵانه‌ی سه‌ره‌وه ڕوون و ئاشكران. به‌داخه‌وه هه‌میشه وانییه. زۆرجار له نێوه‌رۆكی ئهو خاڵانه‌ی پێشتر گرووپگه‌لی دۆستان له‌سه‌ری ڕێكه‌وتوون، خوێندنه‌وه‌ی جیاواز ده‌كرێ. بۆ نموونه باسێكی وا له نێو بزووتنه‌وه‌ی دژی توندوتیژی له ئارادایه كه ئایا درووشمدان و قیڕاندن ده‌كرێ وه‌ك توندوتیژی ڕۆحی بژمێردرێ. چونكه هه‌ر چۆنێك بێت درووشم و قیڕاندن ده‌توانێ هاندان و شڵه‌ژان هه‌م له لای لایه‌نی دژ و هه‌م له لای خودی تێكۆشه‌رانی به‌شداربوو پێكبێنێ. ئێستا له قیڕاندنی به‌كۆمه‌ڵ خۆ ده‌بوێردرێ. له باتی ئه‌وه له گفتوگۆ و گۆرانی كه‌ڵك وه‌رده‌گیردرێ.
هه‌روه‌ها ڕاكردن ده‌كرێ ببێته هۆی هه‌ڵچوونی ناپێویست و له خراپترین هه‌لوومه‌رجیشدا شڵه‌ژان. به هه‌مان شێوه‌ش كه‌سانێك كه شوێنه‌واری ئه‌ڵكۆڵیان هێشتا له سه‌ر ماوه ڕه‌نگه به شێوه‌یه‌كی نابه‌جێ بجووڵنه‌وه‌و ببنه هۆی تێكدانی باروودۆخ.
كێشه‌یه‌ك كه ڕه‌نگه به هۆی كه‌مته‌رخه‌می سهرهڕای ڕێكه‌وتننه‌كان بێته گۆڕێ له بیر كردنی به‌جێهێشتنی چه‌قۆی باخه‌ڵی له ماڵه‌وه‌یه. هه‌ر ئه‌مه ده‌كرێ ببێته هۆی بڵاوكردنه‌وه‌ی ده‌نگۆیه‌كی ناپێویست له لایه‌ن پۆلیس و ماسمێدیاه‌وه.
بۆ نموونه ده‌گوترێ:
– ئه‌وان به چه‌قۆ خۆیان چه‌كدار كردبوو.
شتێك كه ده‌توانێ ته‌گه‌ره له به‌ر ده‌م هه‌موو تێكۆشانه‌كه دابنێ، ئه‌وه‌یه كه لایه‌نی دژ بۆ نموونه كه‌ره‌سته‌یه‌ك یان شووشه‌یه‌ك بكاته بیانوو و وه‌ك چه‌ك چاو له‌و شتانه بكا. له هه‌ڵمه‌ته پلاگبیلییه‌كاندا ئێمه له چه‌كوش كه‌ڵك وه‌رده‌گرین. كاتێك هه‌ڵمه‌تی چه‌كداماڵین كۆتایی پێ دێ ئه‌وه ئێمه چه‌كوشه‌كان له سه‌ر عه‌رز داده‌نێین بۆ ئه‌وه له لایه‌ن پۆلیس و پاساوانه‌كانه‌وه گۆنگه‌ڵمان بۆ نه‌نێردرێته‌وه.
له خۆپیشاندانه ئاساییه‌كان له سوید یان شوێنهكانی دیكه‌ی جیهاندا، ژماره‌یه‌ك خۆپیشانده‌ر خۆیان به كه‌ره‌سته‌ی پاراستنی وه‌ك كڵاوی ئاسنین و ده‌سته‌سڕی تایبه‌ت خۆیان ته‌یار ده‌كه‌ن. به‌ڵام خه‌باتی دژی توندوتیژی له خۆیدا پشت به هێزێك ده‌به‌ستێ كه سه‌رچاوه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئهو زه‌ربه دیتووییه‌وه كه له ئاكامی كرده‌وه‌كاندا وه‌دی دێت. هه‌ر بۆیه ئهو خۆته‌یاركردنه به ئامرازی پێشكه‌وتوو جێگه‌یه‌كی ئه‌وتۆیان له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا نییه. له هه‌مانكاتدا نكۆڵی ناكرێ، بۆ نموونه ڕه‌نگه له‌و وڵاته‌نه‌دا كه دیكتاتۆری تێیاندا حوكم ده‌كا، مرۆڤ نه‌توانێ ئاكامی كرده‌وه‌كانی هه‌رچی بێ، وه‌ئه‌ستۆ بگرێ. ئیتر له‌و كاتانه‌دا شێوازی هه‌ڵمه‌ته‌كان له چوارچێوه‌ی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌چنه ده‌رێ. له جێگه‌ی ئه‌وه له ترسی كوشتن و ڕاونان، هه‌ڵاتن هه‌ڵده‌بژێردرێ. له به‌ر ئه‌وه خه‌باتی ناتوندوتیژی گرینگی به قاره‌مان چێكه‌ری و شه‌هیدپه‌روه‌ری نادا ئه‌وه هه‌ڵاتن ده‌بێته ئه‌لترناتیڤێكی پێویست له كاتی نافهرمانی ئاشكرادا.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له كۆمه‌ڵگه فره‌تر ئازاد و لیبراڵه‌كاندا، (له به‌راورد له‌گه‌ڵ ئهو وڵاته‌نه‌دا كه دیكتاتۆری تێیاندا حوكم ده‌كا) ئاكامی خه‌بات ئه‌وه‌نده مه‌ترسیدار نییه به‌ڵام دیسان گرینگه كه تێكۆشه‌ران ئاماده‌یی ته‌واویان له‌و په‌یوه‌ندییه‌دا هه‌بێ. بزووتنه‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆیی خوازی هیندوستان، له پاش ژماره‌یه‌ك هه‌ڵه و تێكشكان، ئاخره‌كه‌ی فێری ئه‌وه بوون كه ئه‌وان پێویستیان به په‌روه‌رده‌ی خه‌باتی ناتوندوتیژی یان جۆرێك خۆئاماده‌كردن به‌ر له هه‌ڵمه‌ته‌كان ههیه. مه‌رجی پهروهرده ئێستاشی له‌گه‌ڵ بێ له جێی خۆیه‌تی. هه‌موو جارێك و پاش هه‌ر هه‌ڵمه‌تێكی تێكشكاو و به‌ئامانج نه‌گه‌یشتوو، مه‌رجی پهروهرده زیاتر به‌رز ده‌كرێته‌وه.
له پاش سه‌ركه‌وتنی گه‌وره‌ی خه‌باتی به‌كۆمه‌ڵی گرووپگه‌لی دۆستان له دژی بنكه‌ی وزه‌ی ناوكی سیبرۆك Seabrook له‌ساڵی 1976، ئه‌وه كه هه‌موو به‌شداربوانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌بێ گرووپگه‌لی دۆستان دابمه‌رزێنن، ئیمڕۆ وه‌ك مه‌رجێكی پێویست دانراوه. ئه‌مه ده‌بێته هۆی خاترجه‌می و ئاسایش بۆ هه‌موو لایه‌نه‌كان. ئه‌گه‌ر هاتوو گرووپێك هه‌ڵخله‌سكی، هه‌میشه گرووپگه‌لی دیكه ده‌توانن یارمه‌تی و كۆمه‌كی خۆیان له‌و بواره‌دا پێشكه‌ش به‌گرووپی زه‌ربه‌وێکه‌وتوو بكه‌ن.
هۆكارێك كه له سویددا له به‌رده‌م پێشوه‌چوونی سازبوونی گرووپگه‌لی دۆستان به‌و شێوه‌یه له وڵاتانی دیكه‌ی ڕۆژئاوادا ههیه، ڕێگر بووه، ئه‌وه‌یه كه به بڕاوی من، ئێمه لێره ئهو مه‌رجه‌مان به گرینگ نه‌زانیووه. هێندێك جاریش تێندێنسێكی دژكرده‌وه‌یی به‌ره‌ودوایی وا ههیه كه گرینگی به‌و جۆر هه‌ڵمه‌تانه ده‌درێ كه له‌واندا ڕێبه‌ری به‌هێز ڕۆڵی هه‌ره مه‌زن ده‌گێڕن.
بێجگه له حه‌وت خه‌ته گشتییه‌كان، ژماره‌یه‌ك خه‌تی دیكه هه‌ن كه به پێی شێوازی جیاوازی هه‌ڵمه‌ت به‌كاربردنی ئه‌وانیش زۆر جار ئاساییه. یه‌كێك له‌و خه‌ته گشتییانه ئه‌وه‌یه كه ده‌گوترێ: ماڵ و مڵك تێكمه‌ده.
كاتێك مرۆڤ له تێكۆشانێكدا به‌شداری ده‌كا ده‌بێ ئه‌وه‌شی له به‌رچاو بێ كه ئهو تێكۆشانه‌ی ئهو نهێنی نییه و ئاشكرایه. هه‌موو ئه‌وانه‌ی به ته‌مان له تێكۆشانێكدا به‌شداری بكه‌ن ده‌بێ ئهو شانسه‌یان پێ بدرێ كه به‌ر له‌وه‌ی بڕیار بده‌ن كه كامه كرده‌وه ئه‌نجام بده‌ن، بزانن كه گرووپگه‌لی دۆستانی دیكه له هه‌مان تێكۆشاندا، به‌ته‌مای چین و چ ده‌كه‌ن. ئه‌مه له خۆیدا مه‌رجێكه بۆ جێبه‌جێكردنی دیمۆكراسی و ده‌بێ وه‌ك خه‌تێكی گشتی به تایبه‌ت له هه‌ڵمه‌ته به‌رفراوانه‌كاندا هه‌بێ و هه‌موو لایه‌ك په‌سه‌ندی بكه‌ن.
هێندێك كه‌س له‌و باوه‌ڕه‌دان كه به‌رپرسایه‌تی كرده‌وه‌كانی ئه‌وان ته‌نیا ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆی خۆیان. هه‌ر بۆیه كه‌سی دیكه پێویست ناكا هیچ جۆره به‌رپرسایه‌تییه‌ك بكه‌وێته سه‌ر شانی. به‌ڵام ئه‌مه هه‌ڵه‌یه. زۆر به‌كه‌می هه‌ڵده‌كه‌وێت كه من به ته‌نیا به‌رپرسی هه‌موو كرده‌وه‌كانی خۆم بم. له هه‌ڵمه‌تێكی به‌ربه‌ستكردن له فڕۆكه‌خانه‌یه‌كی نیزامی له نۆروێژ، پۆلیس هه‌موو تێكۆشه‌رانی به‌شداربووی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی شه‌وێكی ته‌واو ده‌سبه‌سه‌ر كرد. تێكۆشه‌ران نه‌یانده‌زانی بۆ، بۆچی ئه‌وان ئهو هه‌موو ماوه‌یه ده‌بێ ده‌سبه‌سه‌ر بكرێن. به‌ڵام له كاتی پرس و جۆی مه‌حكه‌مه‌دا ئه‌وان هۆكاری ده‌سبه‌سه‌رییه‌كه‌یان بۆ ده‌ركه‌وت. شه‌وی پێش ههڵمهتهكه تاقه سویدی به‌شداربوو له هه‌ڵمه‌ته‌كه‌دا به ته‌نیا ده‌چێته نێو فڕۆكه‌خانه‌كه و كه‌ره‌سته‌یه‌كی نیزامی كه وه‌ك سیمبۆل بۆ هه‌ڵمه‌تی دیكه‌ی ئاشتیخوازانه پێویستی پێ بووه، هه‌ڵده‌گرێ. پۆلیس تێكۆشه‌ری سویدی ده‌گرن و دوو حه‌وتوو له ژووری تاكه‌كه‌سیدا ده‌یهێڵنه‌وه. تێكۆشه‌ره نۆروێژییه‌كانی دیكه له به‌ر ئه‌وه له هه‌ڵمه‌تی به‌تاقی ته‌نیای تێكۆشه‌ری سویدیدا به‌شداریان نه‌كردووه، ئازاد ده‌كه‌ن. هه‌ڵوێست و كرده‌وه‌ی تێكۆشه‌ری سویدی بووه هۆی نانه‌وه‌ی كێشه و ناهومێدی له نێو گرووپه‌كه.
ئه‌م ڕووداوه نموونه‌یه‌كه كه نیشان دهدا چۆن بزووتنه‌وه‌ی بهرههڵستكاری تووشی گرفت ده‌بێ. له ڕووداوێكدا كه كه‌سانی دیكه بێجگه له‌وانه‌ی كاره‌كه‌یان ڕاپه‌ڕاندووه، زه‌ره‌رمه‌ند ده‌بن. زۆرجار به‌رپرسایه‌تی كرده‌وه‌ی ژماره‌یه‌ك ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆی ئینسانه‌كانی دیكه. بێجگه له‌مه ئێمه به‌رپرسایه‌تییه‌كی ئه‌خلاقیشمان له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ئاكار و كرده‌وه‌ی كه‌سانی دیكه‌دا ده‌كه‌وێته سه‌ر شان. هه‌ر بۆیه له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا ده‌بێ هه‌موو چه‌شنه زانیارییه‌ك له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ هه‌ر هه‌ڵمه‌تێكدا بگا به هه‌موو به‌شداربوانی هه‌ڵمه‌ت، لایه‌نی دژ و هه‌روه‌ها ئهو گرووپگه‌له‌ی كه تێكه‌ڵاویان ههیه له‌گه‌ڵ هه‌مان كێشه. ئه‌مه له‌خۆیدا ده‌بێته هۆی ئه‌وه كه هه‌موو له كاتی پێویستدا دژكرده‌وه نیشان بده‌ن و له‌سه‌ر ڕووداوه‌كان شوێن دانه‌ربن و له دووپاتبوونه‌ی هه‌ڵه و چه‌وتی له‌كاتی هه‌ڵمه‌ته‌كاندا خۆ بپارێزرێ.
ده‌سبه سه‌ركردن و گرتن
ـ به‌داخه‌وه ناچارم لێره دوورت بخه‌مه‌وه. ده‌كرێ ده‌س له باڵتۆكه‌ت گیر بكه‌م؟
ئه‌مه یه‌كێك له یه‌كه‌م ئه‌زموونه‌كانی به‌شداری من له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له ساڵی 1983دا بوو. پۆلیسی لیدینگۆ Lidingö (سوید) به ئه‌ده‌به‌وه له‌گه‌ڵم جوڵایه‌وه. ڕێزگرتن له یه‌كتری به‌ردی بناخه‌یه بۆ ئه‌وه بهرههڵستكاری بگاته ئامانجی خۆی.
گرتن و ده‌سبه‌سه‌ركردن له خۆیدا ده‌بێته دیدار و چاوپێكه‌وتنی نێوان دوو كه‌س كه پێشتر یه‌كتریان نه‌ناسیووه. كاتێك نه‌ناسراوه‌كان یه‌كتری ده‌بینن ئه‌وه ئیتر ناكرێ وه‌ك ده‌سپێك به باسی ئه‌خلاق و ڕوونكردنه‌وه ده‌سپێبكرێ. ته‌نیا ئه‌وه‌یه كه ئه‌وان پێش هه‌موو شتێك یه‌كتری بناسن. پاشان ده‌كرێ له نێو ماشینی پۆلیس له ڕێگای گرتووخانه یان له كاتی پرس و جۆدا باسی په‌یام و مه‌به‌ستی هه‌ڵمه‌ت بكرێ.
له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا دوژمن بوونی نییه. پۆلیس له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌كه‌ی دیكه‌یه. بۆ ئه‌وه به سانایی ڕه‌هه‌ندی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌ركه‌وێ ده‌بێ له نێوان كاركردی پۆلیس وه‌ك مافی پاراستنی كاروبارێك یان داموده‌زگایه‌ك و هه‌روه‌ها نه‌خشی ئینسان له پشته‌وه‌ی ئهو كاروباره، جیاوازی دابنرێ. له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا داوا له پۆلیس وه‌ك ئینسان ده‌كرێ كه له جێبه‌جێكردنی فه‌رمانه‌كان خۆ ببوێرێ و له باتی فه‌رمانی پشتگری ههڵمهتهكه بكا.
له به‌ر ئه‌وه‌ی بنه‌مای نافهرمانی ده‌بێته به‌رخورد و دیتنی نێوان مرۆڤه پێشكه‌وتووه‌كان، تێكۆشه‌رانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ههوڵ ده‌ده‌ن له كاتی ده‌سبه‌سه‌ركردندا به‌م شێوازانه‌ی خواره‌وه (به پێی جۆری هه‌ڵمه‌ته‌كان) دژكرده‌وه نیشان بده‌ن:
1- ده‌ستوور و فه‌رمانه‌كانی پۆلیس جێبه‌جێ بكه.
2ـ له كاتی گرتن و ده‌سبه‌سه‌ركردندا فه‌رمانه‌كانی پۆلیس جێبه‌جێ بكه.
3- بهرههڵستكاری پاسیڤ یان هاوكاری نه‌كردن.
4- بهرههڵستكاری چالاكانه.
كاتێك په‌یوه‌ندییه‌كی باش له‌گه‌ڵ پۆلیس دێته گۆڕێ كه به شێوه‌یه‌كی دڵخوازانه فه‌رمانه‌كانی پۆلیس ڕاسته‌وخۆ یان له كاتی گرتن و ده‌سبه‌سه‌ركردندا جێبه‌جێ بكرێن. هاوكاری نه‌كردن ده‌بێ له كاتێكدا كه‌ڵكی لێوه‌ربگیردرێ كه هێز و قوه‌تی ههڵمهتهكه ڕواڵه‌تێكی سیمبۆلیكی ههیه. وه‌ك ئه‌وه بۆ نموونه له كاتێكدا هه‌ڵمه‌تی به‌ربه‌ستكردن له ئارا دایه یان هه‌ڵمه‌تێك به نیوه‌چڵی ماوه‌ته‌وه‌و نه‌گه‌یشتووه‌ته كۆتای.
بهرههڵستكاری چالاكانه
بهرههڵستكاری چالاكانه له كاتێكدایه كه تێكۆشه‌ران قۆڵ له قۆڵی یه‌كتری ڕاوه‌ستاون یان خۆیان به‌شتێكه‌وه ده‌به‌ستنه‌وه. ئه‌مه له خۆیدا ده‌بێته هۆی دنه‌دانی پۆلیس بۆ دژكرده‌وه نیشاندان. ئه‌م شێوازه له ده‌یه‌كانی شه‌ست و حه‌فتادا كه زۆربه له‌و بڕوایه‌دا بوون خه‌باتی ناتوندوتیژی ده‌كرێ وه‌ك هێزێكی فیزیكی كاردانه‌وه‌ی هه‌بێ، بهكار ده‌برا.
كه به زنجیره‌وه خۆت به‌شتێكه‌وه ببه‌ستیووه، من وه‌ك بهرههڵستكاری چالاكانه نایبینم. چونكه لێره‌دا هێزی فیزیكی له‌ش بهكار نابردرێ. زنجیر له خۆیدا هه‌ڵسوكه‌وت نییه به‌ڵكوو سیمبۆل یان ئامرازێكه.
بهرههڵستكاری پاسیڤ ده‌كرێ كاردانه‌وه‌یه‌كی به‌هێزی سیمبۆلیكی هه‌بێ ئه‌گه‌ر بێتوو پۆلیس نه‌یهه‌وێ له‌گه‌ڵ تێكۆشه‌ران گفتوگۆ بكا یان ئه‌وه توندوتیژی بهكار به‌رێ. هێندێك جار هاوكاری نه‌كردن به شێوه‌یه‌كی خۆبه‌خۆ و به بێ بیركردنه‌وه بهكار ده‌برێ. وه‌ك هه‌موو جۆرێكی دیكه‌ی بهرههڵستكاری، پێویسته ئهو پرسیاره بكرێ كه مه‌به‌ست له هاوكاری نه‌كردن چیه و له چ كات و وه‌ختێكدا ده‌بێ بهكار ببرێ. ژماره‌یه‌ک كاتێك له‌گه‌ڵ پۆلیس هاوكاری ده‌كه‌ن كه ببرێنه شوێنێكی په‌ناو شاراوه یان كاتێك نزیكی ماشینه‌كانی پۆلیس بكرێنه‌وه. باشه بۆ ڕاست له‌و كاتانه‌دا؟ باشه بۆچی ئه‌وان له بهرههڵستكاری پاسیڤ هه‌تا ئهو كاته‌ی له پۆلیسخانه به‌رده‌درێن یان پۆلیس حازره گفتوگۆیان له‌گه‌ڵ بكا، بهكار نابه‌ن؟ ئه‌گه‌ر هاتوو له‌گه‌ڵ شێوازی هاوكاری نه‌كردن مه‌به‌ستێكی ڕاست و ڕه‌وان نه‌بوو، حه‌وجێ نییه هه‌ر له بنه‌ڕه‌تدا كه‌ڵكی لێ وه‌رگیردرێ.
ئه‌گه‌ر هاتوو له كاتی پێویستدا په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌ک پۆلیسدا درووست بكرێ ئه‌وه مه‌ترسی گرتنی زۆره‌ملی و تێكه‌ڵ به لێدان كه‌م ده‌بێته‌وه. بۆ ئه‌وه له‌وه زیاتر مه‌ترسی گرتنی له‌و چه‌شنه كه‌متر بكرێته‌وه ئه‌وه ده‌كرێ كه‌سی پشتگری كه له ده‌ره‌وه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌یه به نووسین یان به فیلم هه‌ڵگرتن، گرتنی یه‌كه‌یه‌كه‌ی تێكۆشه‌ران له‌و گرووپه‌ی که به‌و سپێردراوه، تۆمار بكا. ئه‌مه هه‌ر وه‌ها ئهو شیانه دێنێته ئاراوه كه بتوانرێ ئهو پۆلیسانه كه ڕه‌نگه له مه‌حكه‌مه‌دا وه‌ك شایه‌ت كه‌ڵكیان لێ وه‌ربگیردرێ، ببیندرێنه‌وه. كه‌سی گیراو ئه‌گه‌ر هاتوو ناوی ئهو پۆلیسانه‌ی كه ئه‌ویان گرتووه نه‌زانی ئه‌وه له بنكه‌ی پۆلیس داوای ناوه‌كانیان بكا.
پێش له گرتن نابێ تێكۆشه‌ران له بیر بكه‌ن كه گیرفانه‌كانیان له‌و كاغه‌زانه‌ی ناونیشانی بۆ پۆلیس گرینگیان تێدایه، به‌تاڵ بكه‌ن. دۆستێك ئه‌مه‌ی له بیر چووبوو. كاتێك گیرابوو، پۆلیس له نێو گیرفانیدا ناونیشانی ژماره‌یه‌كی به‌رچاو بهرههڵستكاری له وڵاتانی ئاڵمان، هوله‌ند، ئینگلته‌ره، نۆروێژ و سوید دیتبۆوه. پاش ئه‌م ڕووداوه، كۆنه لێكۆڵه‌ره‌وه‌یه‌كی ئاشتی له ئاڵمان شكی كرد كه له جاران زیاتر كهوتۆته ژێر چاوهدێری پۆلیس. بۆ نموونه كاتێك من و ئهو پێكه‌وه به ده‌وری بنكه‌ی په‌رشینگی دوو له موتلانگێن سوڕاینه‌وه بۆ ئه‌وه لێكۆڵینه‌وه له شیانی هه‌ڵمه‌تێكی چه‌كتێكشكاندن بكه‌ین، دوو ماشینی پاسه‌وانه‌كان كه‌وتنه شوێنمان. من بۆ خۆم ئه‌وه كه به چڕی له لایه‌ن پۆلیسه‌وه چاوهدێری ده‌كراین وه‌ك شتێكی سه‌یرم نه‌ده‌هاته پێش چاو. هه‌ردوو، هه‌م من و هه‌م ئهو پێشتر پێكه‌وه له هه‌ڵمه‌تی چه‌كداماڵینمان به‌شداریمان كردبوو. ئه‌وه كه پۆلیس ناونیشانی ئێمه‌ی پێ بوو، پێموانه‌بوو شتێك له مه‌سه‌له‌كه‌ی گۆڕابا. له هێندێك هه‌لومه‌رجدا بۆ نموونه كاتێك كه په‌نابه‌ر ده‌شاردرێته‌وه، ئه‌وه نابێ ناونیشانی تێكۆشه‌ران بكه‌وێته ده‌ستی پۆلیس.
پرس و جۆ
لێكۆڵه‌ره‌وه‌كه ئاماژه‌ی بۆ كورسییه‌ك دا. منیش به‌ڕێزه‌وه سه‌رم بۆ له‌قاند و دانیشتم. تیشكهاوێژه‌كه خه‌ریك بوو كوێرم بكا. به چاوی نیوه نووقاوه‌وه هه‌وڵم دهدا ده‌وروبه‌ره‌كه‌م ببینم. له لای چه‌پمه‌وه به‌رپرسێكی ناسراوی ئاسایشم دی كه وه‌ختی خۆی دوو په‌نجه‌ی ژنێكی له كه‌مپی ئاشتیدا شكاندبوو. هه‌مان كه‌س هه‌ر تۆزێك له‌مه‌و به‌ر باسکه‌كانمی له دواوه به په‌تكی باریك و درێژی ده‌سكه‌ی باتۆنگكه‌ی جه‌ڕاندبوو. ئێستا واده‌هاته پێش چاو كه هێور بۆوه‌ته‌وه. ڕاست له پێشه‌وه‌ی من و له پشته‌وه‌ی به‌رپرسی پرس و جۆ سیخوڕێكی ئێف بێ ئای وه‌ستا بوو. له لای ڕاستیشمه‌وه دوو كه‌سی نه‌ناسراو وه‌ستابوون. ئه‌وان دواتر خۆیان وه‌ك پۆلیسی به‌شی په‌نابه‌ر ناساند.
– لێره‌دا ته‌نیا كه‌سێك ده‌توانێ دانیشێ، ئهو كه‌سه‌ش ته‌نیا هه‌ر منم.
ـ ئێستا خۆت له شێتی مه‌ده. ناوی خۆت بڵێ و باسی ئه‌وه‌ش بكه كه ئه‌وانی دیكه كێ بوون.
ـ چ به سه‌ر ئهو ژنه هات كه گرتان و دوورتان خسته‌وه؟
ـ ئه‌وه ئێمه‌ین كه بۆمان ههیه پرسیار بكه‌ین.
ـ كه‌وایه منیش ئێستا هیچم پێ نییه بۆتانی باس بكه‌م.
یه‌كێك له پۆلیسه‌كانی به‌شی په‌نابه‌ر به په‌له داچه‌مییه‌وه‌و چاوی بڕیه نێو چاوه‌کانم. ئهو به‌ده‌نگی به‌رز گوتی وه‌ك تێبگه‌ی ئێمه‌ش هێندێك مافمان ههیه. ئه‌گه‌ر بێتوو قسه نه‌كه‌ی، لێره ده‌توانین چوارده ساڵ ڕاتبگرین.
سه‌رڕشته‌ی پرس و جۆکه، لێكهه‌ڵبچڕاو به جارێك تێكچوو. هیچ زانیارییه‌كم نه‌دركاند. ئه‌وانی دیكه به هه‌مان شێوه قسه‌یان نه‌كرد.
دواتر هه‌موومانیان له بنكه‌ی فڕۆكه‌خانه وه‌ده‌رنا. دادوه‌ر حوكمی دانی 40 دولار غه‌رامه‌ی بۆ من ده‌ركرد.
له سویددا سروشتییه كه گرفتی به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ی سه‌ره‌وه‌‌دێته پێشێ. لێره‌دا زه‌حمه‌ته له كاتی پرس و جۆدا زانیاری بده‌ی یان وه‌ربگری. ئه‌مه له كاتێكدایه كه پرس و جۆ له خۆیدا به‌شێكی گرینگه له هه‌ڵمه‌ت. پرس و جۆ شیانێكه بۆ ده‌سپێكردنی دیالۆگ و هه‌روه‌ها خستنه به‌رده‌ستی به‌ڵگه و بۆچوونه‌كان. به‌رپرسی پرس و جۆ ته‌نیا واڕاهاتووه كه زانیارییه ده‌مییه‌كان به‌كورتی و نیوه‌وناته‌واوی یاداشت بكا. مرۆڤ ده‌توانێ ڕاگه‌یه‌ندراو و به‌ڵگه‌ی دیكه كۆ بكاته‌وه‌و داوا بكا وه‌ك په‌یوه‌ست له پرۆتۆكۆڵی پرس و جۆكه‌دا دابنرێ.
هێندێك جار وا هه‌ڵده‌كه‌وێ كه پێویست نییه هه‌موو زانیارییه‌كان بخرێنه به‌رده‌ست. پێش له هه‌موو شتێك له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كامه زانیاری بدركێندرێ و كامه نه‌دركێندرێ، دوو فاكته‌ری گرینگ ڕۆڵ ده‌گێڕن:
یهکهم، له كاتی به‌رزكردنه‌وه‌ی داوكاریی تایبه‌تی، وه‌ك داوای په‌یوه‌ندی گرتن به تێكۆشه‌ره‌كانی دیكهوه، له كاتێكی وادا ده‌كرێ سه‌رپێچی له به‌شداربوون له پرس و جۆدا بكرێ هه‌تا داواكارییه‌كه جێبه‌جێ ده‌كرێ. دووه‌م، له كاتێكدا مه‌ترسی ئه‌وه ههیه كه‌سانی دیكه له به‌ر دانی زانیارییه‌كان تووشی زه‌ره‌ر و زیان بن، ئه‌وه ده‌بێ له دانی ئهو زانیاریانه خۆببوێردرێ.
له به‌ر ئه‌م فاكته‌رانه‌ی سه‌ره‌وه‌و هه‌روه‌ها ئهو ئامانجه‌ی مرۆڤ ده‌یهه‌وێ پێی بگا، ئه‌وه ڕاده و پله‌ی هاوكاری هه‌ڵده‌بژێردرێ:
1- هاوكاری ته‌واو. دانی هه‌موو زانیارییه‌ك یانێ گوتنی هه‌موو ئهو شته‌ی كه‌سی پرس و جۆكه‌ر ده‌یهه‌وێ بیزانێ.
2- هاوكاری به‌رته‌سك. مه‌رجی بنه‌ڕه‌تی لێره‌دا ئه‌وه‌یه كه مرۆڤ هیچ شتێك له‌سه‌ر كه‌سانی دیكه نه‌دركێنێ و دانی زانیاری له‌سه‌ر كه‌سانی دیكه لێگه‌ڕێ بۆ خودی كه‌سه‌كان. ژماره‌یه‌ك كه‌س وه‌ك پره‌نسیپ “ژماره‌ی ناسین” (ژماره‌ی ناسین له سویددا بریتییه له ڕێكه‌وتی له دایكبوون و چوار ژماره‌ی دیكه) نادركێنن.
3- هاوكاری نه‌كردن. ژنه تێكۆشه‌ره‌كان له كه‌مپی جۆراوجۆری ئاشتی پاش گرتن حازر نه‌بوون به هیچ شێوه‌یه‌ك هاوكاری پۆلیس بكه‌ن. ئه‌مه له خۆیدا ده‌كرێ وه‌ك شێوه‌یه‌ك له بهرههڵستكاری پاسیڤ چاوی لێبكرێ.
هه‌ر چه‌شنه زانیارییه‌ك كه ده‌درێ ده‌بێ درووست بن. قسه‌ی نیوه ڕاست و درۆ شیانی پێكه‌وه‌نانی متمانه له به‌ین ده‌با. گرفته‌كه ته‌نیا له‌وه دایه كه خه‌ڵك وا ڕاهاتوون زانیاری هه‌ڵه بده‌ن هه‌تا ئه‌وه له دانی زانیاری خۆببوێرن. فه‌رمانیكردن به شێوه‌یه‌ك له لای ئێمه ڕیشه‌ی داكوتاوه كه خه‌ڵك لانیكه‌می ده‌یهه‌وێ خۆی وابناسێنێ كه فه‌رمانی ده‌كا. ئه‌وان پێیان خۆشه درۆ بكه‌ن هه‌تا ئه‌وه به شێوه‌یه‌كی ئاشكرا له وه‌ڵامدانه‌وه خۆببوێرن.
ته‌نانه‌ت له كاتی په‌روه‌رده‌ی پرس و جۆدا به‌شداربووانی ده‌رس بۆیان زه‌حمه‌ته ڕاستییه‌كان بدركێنن. ئه‌مه‌ی خواره‌وه نموونه‌یه‌كه له دیالۆگێك له كاتی په‌روه‌رده‌ی پرس و جۆدا. ئه‌مه ئه‌گه‌ر به ته‌واوه‌تی له كاتی دیكه‌دا وه‌ڕاست نه‌گه‌ڕێ ئه‌وه له كلاسه‌كانی ده‌رسدا ئاساییه:
– ئایا تۆ ئهو كه‌سانه‌ی بڵاوكراوه‌كانیان بڵاوده‌كرده‌وه، ده‌ناسی؟
– نه!
– نه؟
– به‌ڵێ، وایه، مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه كه من نامهه‌وێ وه‌ڵامی ئهو پرسیاره بده‌مه‌وه.
– ته‌نیا ده‌مه‌ویست بزانم تۆ ئه‌وانت ده‌ناسی؟
– به‌ڵێ، من باشیان ده‌ناسم.
ڕاستگۆیی باشترین شته بۆ نه‌كه‌وتنه نێو هه‌لوومه‌رجێكی شه‌رمێونی وه‌ك ئه‌وه‌ی سه‌ره‌وه. كاتێك تێكۆشه‌رێك له به‌رانبه‌ر وه‌ڵامدانه‌وه‌ی پرسیارێكدا وه‌شك ده‌كه‌وێ و نازانێ چۆن وه‌ڵام بداته‌وه، باشتره كات بۆ بیركردنه‌وه‌ی فره‌تر بۆ خۆی دابنێ یان ئه‌وه داوا بكا كه له‌گه‌ڵ یه‌كێك له ئه‌ندامانی گرووپگه‌لی دۆستان قسه بكا. مرۆڤ ده‌توانێ هه‌میشه داوا بكا كه پرس و جۆ بۆ ڕۆژێكی دیكه درێژ بكرێته‌وه. بۆچی داوا نه‌كرێ كه تێكۆشه‌ره گیراوه‌كان پێكه‌وه پرس و جۆیان له‌گه‌ڵ بكرێ؟ خۆ ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌م داوایه په‌سه‌ند نه‌كرا ئه‌وه شیانی ئه‌وه ههیه پرس و جۆ ڕابگیردرێ و بۆ وه‌ختێكی دیكه درێژ بكرێته‌وه.
به‌هاری ساڵی 1988 له ئوروگوایی چاوم به قه‌شه خۆرخه ئوسوریۆ Jorge Osorio كه ئه‌ندامی بزووتنه‌وه‌ی ناتوندوتیژی سه‌رپاژ بوو Serpaj كه‌وت. ئهو له سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی دیكتاتۆریدا به‌شداری خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی كردبوو. ناوبراو كۆمه‌ڵێك ئه‌زموونی به‌نرخی بۆ باسكردن لا هه‌بوو. بۆ نموونه ئه‌وان به‌ر له هه‌ڵمه‌ته‌كان، چوارچێوه‌ی باسه‌كانی كاتی پرس و جۆیان له نێو خۆیاندا دابه‌ش كردبوو. یه‌كێك ده‌بوا باسی سه‌رپاژ بكا، یه‌كێكی دیكه به‌ڵگه له سه‌ر زه‌برو سه‌ركوت نیشان بدا، كه‌سێك دیاری كرابوو باسی ماف و دادوری بكات و خۆرخه‌ش بۆ خۆی وه‌ڵامی پرسه سیاسییه‌كانی خستبۆوه ئه‌ستۆ. به‌و شێوه‌یه ئه‌وان خۆیان زۆر به باشی بۆ كاتی پرس و جۆ ئاماده ده‌كرد. كاتێك پرسه‌كان په‌یوه‌ندییان به كێشه‌ی دیكهوه هه‌با، ئه‌وه خۆرخه ئاماژه‌ی به كه‌سانی شاره‌زا و په‌یوه‌ندییدار به‌و كێشه تایبه‌تییانه‌وه ده‌كرد.
كاتێك كه‌سانی دیكه به هۆی پرس و جۆوه ده‌كه‌ونه به‌ر مه‌ترسی و شیانی ئه‌وه ههیه زه‌ربه‌ی قورسییان وێكه‌وێ ئه‌وه ده‌بێ له ئاماده‌بوون له پرس و جۆ خۆ بپارێزرێ یان وه‌ڵامدانه‌وه‌ی پرسه‌كان به‌رته‌سك بكرێ وه‌ك دانی ناو و ناونیشان. سه‌رجه‌م سویدییه‌كانی به‌شداربوو له سه‌فه‌رێكی لێكۆڵینه‌وه بۆ ئیسرایل له لایه‌ن پۆلیسی ئیسرایلییه‌وه ڕاده‌گیردرێن. كاتێك له پرس و جۆدا پرسیاری ناوی ئهو فه‌له‌ستینییانه‌یان لێده‌كرێ كه دیتوویانن، ئه‌وان به‌بێ بیركردنه‌وه‌و ڕامان هه‌موو ناوه‌كان ده‌دركێنن. كاتێك ده‌بیسین كه ئهو كه‌سانه بۆ خۆیان كۆنه سیاسه‌توانانی نێو بزووتنه‌وه‌ی پشتگیری بوون ئه‌وه له ڕاستیدا هیچ تێگه‌یشتنێك بۆ فه‌رمانی كردنییان نییه. كاتێك باس دێته سه‌ر باسی فه‌رمانیكردن وادێته پێش چاو كه به بێ له به‌رچاوگرتنی به‌ستراوه‌یی سیاسی و هه‌ڵسووڕان ئه‌وه هه‌موومان له ئوروپا وه‌ك یه‌كین. ڕسته‌یه‌كی ستاندارد ههیه كه شوێندانه‌ره‌و وامان لێده‌كا كه وه‌ڵام بده‌ینه‌وه، (ئه‌ویش ئه‌مه‌ی خواره‌وه‌یه):
– تۆ ده‌بێ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره بده‌یه‌وه.
پێتر ڕایت Peter Wright كه له ماوه‌ی بیست ساڵدا له ده‌زگای ئاسایشی پۆلیسی ئینگه‌لته‌ره كاری كردووه. ناوبراو له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ شێوازی پرس و جۆدا له بیره‌وه‌رییه‌كانیدا ده‌نووسێ:
نهێنییه‌كه له‌وه‌دایه كه ده‌بێ پرس و جۆكه‌ر بتوانێ به‌سه‌ر وه‌ڵامده‌ردا زاڵ ببێ. ئه‌م زاڵبوونه له‌وه‌وه وه‌ده‌ست دێ كه پرس و جۆكه‌ر به‌ڵگه ده‌خاته به‌رده‌م و به‌و شێوه‌یه نیشان دهدا كه ئاگای له هه‌موو شتێك ههیه به‌ڵام له ڕاستیدا ئه‌مه بێجگه له فۆرمالیته شتێكی دیكه نییه.
– من ته‌نیا دهمههوێ ڕوانگه‌ی تۆش بزانم، ده‌نا هاوڕێكه‌ت هه‌ر تۆزێك له‌مه‌وبه‌ر باسی هه‌موو شتێكی كردووه.
بۆ ئه‌وه كه‌سی وه‌ڵامده‌ر سه‌ری لێبشێوێ و وه‌ڵامی ناته‌با بداته‌وه ئه‌وه ئاساییه كه پرسیاری جۆراوجۆر له‌سه‌ر هه‌مان مه‌سه‌له ده‌كرێ. به‌هۆی ئه‌وه‌وه كه‌سی وه‌ڵامده‌ر له به‌رانبه‌ر درۆكانیدا داده‌نرێ و له‌و باره‌وه پرسیاری لێده‌كرێ، ئه‌وه توانای به‌رگری وه‌ڵامده‌ر تێكده‌شكێ. ئه‌م شێوازه كاتێك كاریگه‌ری زۆرتر داده‌نێ كه هه‌مان پرس و جۆ چه‌ندپاته بكرێته‌وه.
ئه‌م شێوازه وه‌ك شێوه‌یه‌كی سه‌ركه‌وتووی پرس و جۆ له لایه‌ن پۆلیسی سویدییه‌وه له كاتی لێكۆڵینه‌وه له سه‌ر په‌نابه‌راندا كه‌ڵكی لێوه‌رده‌گیردرێ. به‌كاربردنی ئه‌م شێوازه له لایه‌ن وه‌رگێڕێكه‌وه له‌قاو درا كاتێك من به مه‌به‌ستی لێكۆڵینه‌وه، چاوپێكه‌وتنم له‌گه‌ڵ كرد. ئهو كه‌سه وه‌رگێڕی تایبه‌تی پۆلیسه له كاتی پرس و جۆكردن له‌گه‌ڵ كه‌سانی پێشكه‌شكه‌ری داخوازی په‌نابه‌ری. ئه‌گه‌ر هاتوو پرس و جۆكه‌ر به شێوه‌یه‌كی ڕێكوپێك و ورد پرسیاره‌كانی ئاراسته بكا ئه‌وه دیتنه‌وه‌ی درۆ و قسه دژبه‌یه‌كه‌كان ئاسانتره.
هه‌ر چیرۆك و به‌سه‌رهاتێك ده‌كرێ له ڕووانین له چوارچێوه‌ی به‌سه‌رهاته‌كه هه‌ڵسه‌نگێندرێ. كاتێك كه‌سی وه‌ڵامده‌ر به‌سه‌رهاتێك زۆر به‌وردی ده‌گێڕێته‌وه ئه‌وه ڕاستی و باوه‌ڕپێكراوی به‌سه‌رهاته‌كه قایمتر ده‌بێ، به‌پێچه‌وانه‌ش له درۆكردندا، هیچ هۆكارێك نییه كه به‌سه‌رهاته درۆینه‌كه به وردی باس بكرێ. هه‌ر ئه‌مه‌ش واده‌كا كه كه‌سی درۆزن له پرس و جۆی داهاتوودا ئهو شتانه‌ی له بیر نامێنێ كه پێشتر باسی كردووه.
ته‌نانه‌ت دوودڵی و وه‌شككه‌وتن له سه‌ر ورد گێڕانه‌وه‌ی به‌سه‌رهاتێك ده‌توانێ نیشانه‌ی ڕاستبوونی شایه‌تی بێت. شێوه‌یه‌كی دیكه بۆ هه‌ڵسانگاندنی شایه‌تی ئه‌وه‌یه تێندێنسه‌كانی نێو وه‌ڵامێك لێكبدرێنه‌وه. چۆن و له به‌ر چی كه‌سی وه‌ڵامده‌ر به‌لای لایه‌نێكدا ده‌یشكێنێته‌وه؟
تێكۆشه‌رانی خه‌باتی ناتوندوتیژی ده‌کرێ به هۆی ئه‌وه که له ڕوانگه‌ی تێڕوانینی جۆراوجۆره‌وه باسه‌كه‌نیان له پرس و جۆدا گه‌ڵاڵه بكه‌ن، له‌م تێندێنسی یه‌كلایه‌نه خۆیان دوور بخه‌نه‌وه. دوو كه‌س له تێكۆشه‌ره هه‌ره ناسراوه‌كانی خه‌باتی ناتوندوتیژی به ناوه‌كانی هیلده‌گار گۆسمایر Hildegard GossMayr و ژان گۆس Jean Goss پێ له سه‌ر ئه‌وه داده‌گرن كه ده‌بێ له كاتی پرس و جۆدا ته‌نانه‌ت له ڕوانگه‌ی تێڕوانینی لایه‌نی دژبه‌ره‌یش كه‌ڵك وه‌ربگیردرێ.
خودی پرس وجۆكه‌ر ده‌توانێ زانیاریه‌كی زۆر بدركێنێ كه كه‌سی وه‌ڵامده‌ر ده‌توانێ كه‌ڵكی لێوه‌ربگرێ. تێكۆشه‌رێكی ئاشتیخوازی سویدی، ساڵی 1987 له قه‌راخ ئوسلۆ به نه‌خشه‌یه‌كه‌وه كه له سه‌ر بنكه‌یه‌كی فڕۆكه‌وانی سه‌ربازی (كه ئێمه پێمانوابوو فڕۆكه‌ی هه‌ڵگری چه‌كی ناوكی لێبوو) ئاماده كرابوو، گیرا. من و كه‌سێكی دیكه حه‌وتوویه‌ك پێشتر له ماوه‌ی سێ ڕۆژدا نه‌خشه‌كه‌مان باشتر و ڕوونتر كردبوو.
پۆلیس به هۆی بوونی دوو ده‌سخه‌تی جیاواز له سه‌ر نه‌خشه‌كه شكی بۆ دوو شت چووبوو. ئه‌وه‌تا دوو كه‌س نه‌خشه‌كه‌یان له به‌ر نه‌خشه‌یه‌كی دیكه كێشاوه‌ته‌وه یان ئه‌وه هه‌ر ئهو دوو كه‌سه له نزیكی فڕۆكه‌خانه‌كه بوون و نه‌خشه‌كه‌یان هه‌ر له‌وێ كێشاوه‌ته‌وه. هه‌ربۆیه پۆلیس پرسیاری له تێكۆشه‌ره ئاشتیخوازه‌که كردبوو ئایا كه‌سانی دیكه به‌ر له ئهو هاتوونه‌ته‌نزیكی فڕۆكه‌خانه‌كه. ئهو گوتبووی به‌ڵی و وه‌ڵامی پرسیاره‌كه‌ی بۆ سه‌لماندبوون به‌ڵام له ناوهێنانی كه‌س خۆی بواردبوو. هاوکات پۆلیس له هه‌مانكادا تۆمارێك ناوی كه له نێو گرووپێكی دۆستاندا ده‌ست به‌ده‌ستی پێده‌كرا، وه‌ده‌ست كه‌وتبوو. پۆلیس له سه‌ر ده‌سخه‌ته‌كه‌ی ئێمه و سه‌لماندی ئه‌وه كه پێشتر دوو كه‌س هاتوونه‌ته نزیك فڕۆكه‌خانه‌كه به‌ڵگه‌یان وه‌ده‌ست كه‌وت كه ئهو دوو كه‌سه ئێمه بووین.
ئهو به هه‌ڵكه‌وت باسی ئه‌وه‌شی كردبوو كه له چێشتخانه‌ی Rygge Kro نانی خواردووه. ئه‌مه زۆر سه‌رنجی پۆلیسی ڕاكێشابوو. ئهو هۆكاری ئه‌مه‌ی له پرس وجۆكه‌ر پرسیار كردبوو، ئه‌ویش گوتبووی له به‌ر ئه‌وه ئێمه ده‌چین و پرسیاری ئێوه له پێرسونله‌كانی نێو چێشتخانه‌كه ده‌كه‌ین. له‌به‌ر ئه‌وه به‌شێكی زۆر له ئێمه له‌و چێشتخانه یه‌كتریمان ده‌دی ئه‌وه پۆلیس ده‌یتوانی زانیاری له‌سه‌ر ئێمه له‌وێ كۆ بكاته‌وه. پۆلیس لیسته‌یه‌ك له ناونیشانی ئێمه‌ی له لابوو و ده‌یتوانی به پیشاندانی وێنه‌ی ئێمه، به‌هۆی هاوكاری پێرسونله‌كانی چێشتخانه‌كه‌وه، ئێمه بناسێته‌وه.
ئه‌ڵبه‌ت هیچكام له‌و زانیاریانه‌ی له لای پۆلیس هه‌بوون، له خۆیاندا ڕاسته‌وخۆ نهێنی نه‌بوون و پێشتر هه‌ر بۆ خۆمان ئهو زانیاریانه‌مان بۆ پۆلیس باسکردبوو. به‌ڵام له هه‌مانكاتدا زۆر به‌ته‌نگه‌وه بووین كه ڕه‌نگه پۆلیس زانیاری له‌سه‌ر ئهو كه‌سانه وه‌ده‌ستخستووه كه بۆ خۆیان نایانههوێ و حازر نین له مه‌حكه‌مه‌دا ئاماده‌بن و به‌رگری له‌خۆیان بكه‌ن.
له یه‌کێک له‌بڵاوكراوه‌کانی هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلیدا، من باسی دوو جۆر ته‌ڵه‌كه له پرس و جۆدا کردووه:
ئه‌م ته‌ڵه‌كانه سیخوڕێكی پۆلیس لهFloridas Metropolitan Bureau of Investigation له پاش هه‌ڵمه‌تی Pershing Plowshares له سه‌ر ئێمه‌ی تاقی كرده‌وه.
یه‌كه‌م ته‌ڵه‌كه‌ی پرس و جۆ ئه‌وه بوو كه پرس و جۆكه‌ر هه‌وڵی ئه‌وه‌ی دا شێمانه‌ی شتێكی كه ئهو پێیوابوو ڕه‌نگه وابێ، له لا ڕوون بێت. ئهو پرسیاری ئه‌وه‌ی كرد كه ئایا ئێمه پێشتر ناوی ئه‌ومان بیستووه. له به‌ر ئه‌وه ئهو بۆ خۆی پێشتر وه‌ك سیخوڕ له گرووپێكی ئاشتیخوازی ناوچه‌یی كاری كردبوو، ئه‌گه‌ر هاتبا بمانگوتبایه به‌ڵێ و ئه‌ومان ناسیبا، ئه‌وه ئه‌مه له خۆیدا ده‌یسه‌لماند كه ئێمه له‌گه‌ڵ ئهو گرووپه‌دا هاوكاریمان كردووه. پرس و جۆكه‌ر له سۆنگه‌ی هێندێك زانیاریی تایبه‌تییه‌وه ده‌یهه‌وێ بزانێ كه كامانه هاوكاری ئێمه‌یان كردووه یان كامانه زانیاریان له هه‌وێڵ خستووین. دووه‌م ته‌ڵه‌كه‌ی پرس و جۆكه‌ر ئه‌وه بوو كه ئێمه بخاته ته‌ڵه‌وه‌و فریومان بدا. ئهو پرسیاری ئه‌وه‌ی له ئێمه ده‌كرد كه ئایا ئێمه به بێ هیچ چه‌شنه مه‌رجێك له‌گه‌ڵ ده‌سته‌و گرووپی دیكه هاوكاریمان كردووه، هه‌وڵی ئهو، ئه‌وه‌بوو وه‌ڵام له ئێمه وه‌ربگرێ. كاتێكیش ئهو له ناكاو ده‌گه‌یشته وه‌ڵامی ئهو پرسانه‌ی كه ئهو ده‌یه‌وسیت بیزانێ، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر هاتبا ئێمه‌ش له‌ناكاو له وه‌ڵامدانه‌وه خۆمان ببواردایه، ئه‌وه ئهو بۆ خۆی شێمانه‌ی بازه شتێكی ده‌كرد.
پشتگیری زیندانیی
سه‌د هه‌زار دولار! ئه‌مه ڕێژه‌ی ئهو بارمته پاره‌یه بوو كه هه‌ر كامه له ئێمه، پاش ئه‌وه له هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلی له فلۆریدا ده‌سبه‌سه‌ر كرابووین، ده‌بووا بیده‌ین بۆ ئه‌وه ئازاد بكراباین. له نه‌كاو باسی پاره هه‌ر له گۆڕێدا نه‌ما. هه‌وڵی پۆلیس هه‌ر له سه‌ره‌تاوه ئه‌وه‌بوو كه ئێمه بترسێنن. كاتێك ده‌نگی پشتگیری نێونه‌ته‌وه‌یی بۆ ئێمه به‌رز كرایه‌وه، ئه‌وه ئیتر ئه‌وان له باتی وه‌رگرتنی پاره‌ی زه‌مانه‌ت ده‌یانه‌ویست به هه‌ر جۆرێك بووه له زووترین كاتدا هه‌موومان ئازاد بكه‌ن. بێجگه له پاتریك ئونیل Patrick O’Neill نه‌بێت.
له به‌ر ئه‌وه پێشتر پاتریك له ژێر به‌ڵێنی پۆلیسی دابوو و هه‌م دیسان له هه‌ڵمه‌تێكی دیكه‌دا به‌شداری كردبوو، ئه‌وان ده‌یانه‌ویست ناوبرا هه‌تا دانی ده‌هه‌زار دولاری بارمته له گرتووخانه‌دا ڕابگرن.
هه‌ر كه ڕاده‌ی پاره‌ی زه‌مانه‌تی بۆ سه‌ر سیفر دابه‌زێندرا، نوێنه‌رانی مه‌حكه‌مه هاتنه سه‌ردانی من له گرتووخانه. ئه‌وان ده‌یانه‌ویست كه‌من بنی كاغه‌زێكیان بۆ واژوو بكه‌م. له كاغه‌زه‌كه‌شدا هاتبوو كه من ئیتر كۆتایی به كێشه‌كه‌ی خۆم له مه‌حكه‌مه‌دا بێنم. من له واژووكردنی خۆم بوارد. هۆیه‌كه‌ش ئه‌وه بوو كه پاتریك هێشتا ئازاد نه‌كرابوو. به‌شێك پێیانوابوو كه هه‌ڵوێستی من و مانه‌وه‌ی دڵخوازانه‌ی من له گرتووخانه كارێكی بێ بایه‌خ بوو. به‌ڵام هه‌ڵوێستی پشتگیری (له زیندان) من بۆ پاتریك ئاخره‌كه‌ی ته‌وژمی ئه‌خلاقی خسته سه‌ر به‌ڕێوه‌به‌رانی زیندان و پاش مانگێك پاره‌ی زه‌مانه‌ت له‌سه‌ر پاتریكیش هه‌ڵگیرا و دواتر هه‌ردووكمان پێكه‌وه گرتووخانه‌مان به‌جێهێشت.
ئامانج له پشتگیری زیندانی ئه‌وه‌یه كه هه‌موو گیراوه‌كان هاوكات و پێكه‌وه ئازاد بكرێن. زۆر جار پشتگیری زیندانی هه‌ر پاش گرتنی كۆمه‌ڵێك بهكار ده‌برێ له به‌ر ئه‌وه شیانی مه‌ترسی ئه‌وه ههیه كه چه‌ند كه‌سێك له گیراوه‌كان ڕابگیردرێن و له‌گه‌ڵ ئه‌وانی دیكه هاوكات ئازاد نه‌كرێن. بۆ پشتگیری له‌و كه‌سه یان كه‌سانه كه جارێك وا زوو ئازاد ناكرێن، هه‌موو گیراوه‌كانی دیكه له هاوكاریكردن خۆیان ده‌بوێرن هه‌تا ئه‌وه ئه‌وانی دیكه‌ش هه‌مان مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكرێ و تێكڕا ئازاد بكرێن.
له ڕۆژێكی بارانی ئو‌كتۆبری ساڵی 1983دا، چوارسه‌د كه‌س كه له هه‌ڵمه‌تێك له دژی مه‌قه‌ڕێكی نیزامی ئه‌مریكا به‌شداریان كردبوو، له شوێنێكی سه‌رئاوه‌ڵادا ده‌وره‌یان درا و ڕێگای به‌جێهێشتنی شوێنه‌كه‌یان لێ به‌ربه‌ستكرا. به‌شێكی زۆر له به‌شداربووان له به‌ر ئه‌وه جلی ته‌نكیان له به‌ر دابوو یان هه‌ر له هه‌وه‌ڵه‌وه نه‌خۆش بوون، خه‌رێك بوو له‌سه‌رما ڕه‌ق هه‌ڵێن. هه‌لوومه‌رجه‌كه گه‌یشته جێگایه‌كی پڕمه‌ترسی. هێندێك كه‌س ده‌ستیانكردبوو به ناردنی په‌یام له‌م قه‌وه‌ز بۆ ئهو قه‌وه‌ز. ئێمه پێویست بوو بڕیاری ئه‌وه بدهین كه چ بكه‌ین. هه‌ر زوو بڕیارماندا كه سه‌د كه‌س له ئێمه هه‌تا كێشه‌ی ئهو كه‌سانه‌ی پێویستیان به‌چوونه جێگای گه‌رم و سه‌رداپۆشراو هه‌بوو، چاره‌سه‌ر نه‌كرابا یان ئازاد نه‌كرابایه‌ن، ئه‌وه له شوێنی خۆمان ده‌ماینه‌وه‌و نه‌ده‌جوڵاین. به‌م شێوه‌یه ئه‌وان ناچار كران رێگه‌ی چوونه ژووره‌وه بۆ زۆربه‌مان ئاواڵه بكه‌ن. به‌ڵام هه‌ر زوو فه‌رمانده‌ی پۆلیسه‌كان هه‌ڵچوو و توڕه بوو. ئهو بڕیاری دا كه پاشماوه‌ی ئێمه كه له ده‌ره‌وه مابووینه‌وه به زۆر بمانبه‌نه ژووره‌وه. له ژووره‌وه هه‌ڵمه‌تی پشتگیری له یه‌كتری ده‌ستیپێكردبوو و ژماره‌یه‌ك مه‌رجی ئه‌وه‌یان دانابوو هه‌تا هه‌موو ئازاد نه‌كرێن ئه‌وه به‌شداری له پرس و جۆی پۆلیسدا ناكه‌ن.
هه‌روه‌ها به‌شێوه‌یه‌كی پره‌نسیپی ده‌كرێ له هه‌ڵمه‌تی پشتگیری زیندانیی له هێندێك هه‌لومه‌رجی تایبه‌تیدا كه‌ڵك وه‌ربگیردرێ. له‌كاتی به‌كاربردنی زۆر و لێدان له لایه‌ن پۆلیسه‌وه زۆر خه‌باتگێڕ له جێبه‌جێكردنی بڕیاره‌كانی پۆلیس و هه‌روه‌ها به‌شداریكردن له پرسوجۆدا خۆ ده‌بوێرن.
دۆستێك له ئارژانتین به‌ناوی ئاماندا پێرالتا Amanda Peralta هه‌تا ئهو كاته‌ی نوێنه‌رانی ئه‌رته‌ش له پرس و جۆكه‌دا حازر بوون ملی به به‌شداریكردن له پرس وجۆدا نه‌دا. له به‌ر ئه‌وه پێشتر ئه‌رته‌شییه‌كان ئه‌ویان ئه‌شكه‌نجه دابوو. به‌م جۆره پۆلیس توڕه‌ببوو و ئه‌رته‌شییه‌كانی له هۆڵی پرس و جۆ وه‌ده‌ر نابوو.
په‌یوه‌ندی
ستێلان Stellan به‌ڕێزه‌وه سپاسی پۆلیسه ئاڵمانییه‌كان ده‌كا كه له ماوه‌ی ڕاگیران له گرتووخانه‌دا له‌گه‌ڵیان ناسیاوی په‌یدا كردبوو. به هه‌ستێكی تێكه‌ڵاوه‌وه گرتووخانه به جێ دێڵێ. بیر له‌وه ده‌كاته بۆچی گرووپی پشتگیری زه‌مانه‌تی پاره‌یان به‌پۆلیس داوه؟ ده‌بێ چ له ده‌ره‌وه ڕووی دابێ؟ شتێكی گرینگ ده‌بێ ڕووی دابێ.
له ده‌رگه‌ی چوونه ده‌ره‌وه‌دا چاوی به ئیلڤا Ylva و یوهانا Johanna ده‌كه‌وێ. ئه‌وان به توندی له ئامێزی ده‌گرن. چ له‌گرتووخانه‌دا ڕووی داوه؟ بۆچی داوات كردبوو كه ئازاد بكرێی؟
چیرۆكه‌كه ئاوا ده‌ست پێده‌كا، دادوه‌رێك په‌یوه‌ندی ڕاسته‌وخۆ به گرووپی پشتگیرییه‌وه ده‌گرێ و داوا ده‌كا كه ئه‌وان پاره‌ی زه‌مانه‌تی ستێلان ڤینتهاگێن بده‌ن. كرده‌وه‌یه‌كی زۆر له خۆڕاو بێ بایه‌خ كه مرۆڤ بیری بۆ بچێ. به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه ته‌وژمی ئه‌خلاقی بۆ سه‌ر پۆلیس و مه‌حكه‌مه زۆرتر بكرێ، ستێلان بڕیاری دا كه پاش هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلی له موتلانگێن Mutlangen گرتووخانه به‌جێ نه‌هێڵێ.
كاتێك دادوه‌ر نه‌یتوانیبوو گرووپی پشتگیری ڕازی به‌دانی زه‌مانه‌تی پاره بكا، پۆلیس بۆ خۆی په‌یوه‌ندی به‌گرووپی پشتگیرییه‌وه كردبوو و گوتبوویان:
– ستێلان هه‌میشه له ژووره‌كه‌ی خۆی له گرتووخانه‌دا ده‌گری. ئهو داوا ده‌كا و لێتان ده‌پاڕێته‌وه كه كارێك بكه‌ن، ئازاد بكرێ. به كورتی ئهو خۆڕاگرتووی مانه‌وه‌ی له گرتووخانه‌دا نییه.
هه‌ر زوو گرووپی دۆستان وه‌خۆ ده‌كه‌ون و دوو هه‌زار دێمارك له نێو خۆیاندا كۆده‌كه‌نه‌وه‌و ده‌یده‌ن به پۆلیس.
ئه‌مه یه‌كمجار بوو كه ئیلڤا و یوهانا، ئه‌ویش له كاتی بردنه‌وه‌ی ستێلان له گرتووخانه تێده‌گه‌ن كه پۆلیس چۆن فریوی داون و كڵاوی له سه‌ر ناون.
هه‌ڵه‌ی گرووپه‌كه له‌وه‌دا بوو كه ئه‌وان پێشتر و به‌ر له‌وه تووشی گرتووخانه‌بن، بڕیاری ئه‌وه‌یان نه‌دابوو كه جۆری په‌یوه‌ندی گرتنیان ده‌بێ به چ شێوه‌یه‌ك بێت. هه‌ڵه‌ی له‌م چه‌شنه له زۆربه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كاندا دووپات ده‌بێته‌وه. گرووپی دۆستان ئه‌وه له بیر ده‌كه‌ن كه چۆن خۆیان بۆ په‌یوه‌ندی گرتنی پاش گرتن و له گرتووخانه مانه‌وه، ئاماده بكه‌ن، كێشه‌یه‌كی په‌یوه‌ندی كه نزیك به‌زۆربه‌ی جاره‌كان له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا چه‌ندپاته ده‌بێته‌وه.
پێش له هه‌ڵمه‌ت ده‌بێ په‌یوه‌ندی به‌و كه‌سانه‌وه هه‌ڵمه‌ته‌كه‌یان له دژ ده‌كرێ، بكرێ. بۆ ئه‌وه پێشگیری له قووڵبوونه‌وه‌ی به‌رهه‌ڵستكارییه‌كان بگیردرێ، ده‌كرێ پێش له هه‌ڵمه‌ت په‌یوه‌ندی بۆ نموونه به شه‌ریكه‌یه‌كی سرووشت ژاراویكه‌ر بگیردرێ كه ڕه‌نگه كێشه‌كه به شێوه‌یه‌ك چاره‌سه‌ر بكرێ و له‌بنه‌ڕه‌تدا پێویست به ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌تی نافهرمانی مه‌ده‌نی نه‌بێ. دیاره پێش له هه‌موو شتێك په‌یوه‌ندی به پۆلیسه‌وه ده‌گیردرێ بۆ ئه‌وه پۆلیس خۆی بۆ پاراستی ڕێكوپێك ئاماده بكا. وه‌ك پێشتر ئاماژه‌م پێكرد ئه‌مه مه‌ترسی تێكهه‌ڵپرژان و لێكتێنه‌گه‌یشتن كه‌م ده‌كاته‌وه. ته‌نانه‌ت گرووپی دۆستان ده‌توانن له‌گه‌ڵ پۆلیسدا ڕێبكه‌ون كه چۆن هه‌ڵمه‌ته‌كان له بواری پراكتیكییه‌وه به‌ڕێوه‌بچێ.
گرووپێك كه زۆرجار ئهو پێشبینییانه له هه‌ڵمه‌ته‌كاندا ڕه‌چاو نه‌كاو له بیریان بكا ئه‌وه تێكڕای ههڵمهتهكه له خۆیدا تووشی كێشه ده‌بێ. ئه‌مه له خۆیدا كێشه‌یه‌كه كه گرووپگه‌لی دۆستان ده‌بێ به بیركرنه‌وه‌وه لێی بڕوانن. چوونكه كه‌مته‌رخه‌می وا كێشه‌ی له‌خۆڕایی دێنێته گۆڕێ.
تێكۆشه‌رانی ئاشتی ده‌توانن په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ پۆلیس و كارگێڕانی دیكه‌ی په‌یوه‌ندیداردا له نێوان خۆیاندا دابه‌ش بكه‌ن. گرتن و ده‌سبه‌سه‌ركردن كرده‌وه‌یه‌كه كه هه‌میشه له پۆلیس چاوه‌ڕێ ده‌كرێ. هه‌ربۆیه ئامانجی تێكۆشه‌رانی ئاشتی ده‌بێ ئه‌وه بێت له‌و ماوه‌یه‌دا و به‌ر له گرتن په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ پۆلیسدا ساز بكه‌ن.
له كاتێكدا گرووپگه‌لی دۆستان له شوێنی هه‌ڵمه‌تدا ده‌چه‌قن. كه‌سانی په‌یوه‌ندی چێكه‌ر شیانی په‌یوه‌ندی گرتن پێكدێنن كه ڕه‌نگه هه‌مان په‌یوه‌ندی ببێته هۆی ده‌ركردنی بڕیاری نوێ له لایه‌ن گرووپگه‌لی دۆستانه‌وه.
زۆر زه‌حمه‌ته له پاش گرتن و ده‌سبه‌سه‌ركردن په‌یوه‌ندی درووست بكرێ. یان ئه‌وه‌یه كه گرووپی دۆستان له ده‌ركردنی بڕیاری نوێ هه‌تا ئه‌وه په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌نداماندا چێ ده‌كرێ، خۆ ده‌بوێرن یان ئه‌وه‌تا بڕیاردان ده‌درێته ده‌ستی ژماره‌یه‌كی دیاریكراو له نیو گرووپگه‌لی دۆستاندا.
له هه‌ڵمه‌تێكی پلاگبیلیدا به‌شداریم كرد. ئێمه گیراین و له Orlando’s County Jail ده‌سبه‌سه‌ر كراین. ئێمه‌یان له ژووری جیاجیادا له گرتووخانه‌دا بڵاوه پێكرد. هیچكامه له ئه‌ندامانی گرووپی پشتگیریی مافی ئه‌وه‌ی نه‌بوو، بمانبینێ. له پێشدا پارێزه‌رێک په‌یوه‌ندی نێوان ئێمه‌ی خرایه ئه‌ستۆ و پاشان قه‌شه‌یه‌كی كاتولیك.
له پاش هه‌ڵمه‌ت تێكۆشه‌ران پێویستیان به په‌یوه‌ندی گرتن له‌گه‌ڵ یه‌كتری، لایه‌نی دژ و هاوڵاتیانی دیكه ههیه. كاتێك گونیلا ئۆكه‌ربه‌ری Gunilla Åkerberg و ئاندێرش گریپ Anders Grip هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلییان له كریستێنهامن Kristinehamn له فێڤرییه‌ی 1989دا ئه‌نجامدا له هه‌موو جیهاندا ده‌نگی دایه‌وه. ئه‌مه بوو به هۆی ئه‌وه كه ته‌نانه‌ت گرووپێكی ئاشتیخوازی تایله‌ندی و بزووتنه‌وه‌ی ناتوندوتیژی سێرپاژ Serpaj به‌یاننامه‌ی پشتگیری بڵاو بكه‌نه‌وه. سێرپاژ له سه‌دان گرووپی ناوچه‌یی و نه‌ته‌وه‌یی له پانتایی ئه‌مریكای لاتیندا پێكهاتووه.
مێدیا
ئه‌م كتێبه له خۆیدا مێدیاكه. ئه‌م هێندێك ڕامان و تێفكرین و هه‌روه‌ها به‌شێك ئه‌زموون له سه‌ر خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌خاته به‌ر سه‌رنج. به‌ر له‌وه‌ی كێشه كرده‌وه‌ییه‌كان له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ماسمێدیا بخه‌مه به‌ر سه‌رنج دهمههوێ باسێكی سه‌رنجڕاكێش سه‌باره‌ت به نه‌خش و ڕۆڵی مێدیا فه‌رمییه‌كان له كۆمه‌ڵگادا بێنمه گۆڕێ. هیچ نه‌بێ ئه‌م باسه له خۆیدا هێندێك جار پرسیاره‌كانی منی سه‌روخوار پێكردووه.
ئامانجی دیمۆكراتیك له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ئه‌وه‌یه كه ژماره‌یه‌كی به‌رچاو له هاووڵاتیان به‌شداری پرۆسه‌ی بڕیاردان بكه‌ن یان باس و مناقشه‌و هاوكاری له‌كۆمه‌ڵگادا وه‌ڕێ بخه‌ن. دیمۆكراسی ئه‌وه‌یه كه كۆمه‌ڵێك پاش باس و ڕاوێژ ده‌گه‌نه بڕیارێكی باش كه به قازانجی هه‌موو لایه‌كه، یانێ له ڕاستیدا ڕێكه‌وتنێك ده‌كرێ. ئه‌گه‌ر هاتوو مافی ژماره‌یه‌ك له به‌ر چاو نه‌گیرا ئه‌وه ئه‌وان به هۆی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نییه‌وه سه‌ر له‌نوێ پرۆسێسكی دیمۆكراتیك بۆ دابینكردنی مافه‌كانیان وه‌ڕێ ده‌خه‌ن.
ده‌كرێ له‌ڕوانگه‌ی دیكهوه چاو له نافهرمانی مه‌ده‌نی بكرێ. ئامانجی هه‌ڵمه‌ته‌كان ده‌كرێ ئه‌وه بێ كه ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ری له‌سه‌ر كاربه‌ده‌ستان دابنێ. ئه‌گه‌ر له‌و په‌یوه‌ندییه‌دا پێویست نه‌بوو دیالۆگێك چێ بكرێ، له خۆیدا ده‌كرێ كاریگه‌ری هه‌بێ. به‌ڵام هه‌ڵمه‌تی به بێ دیالۆگ له درێژخایه‌ندا شوێنه‌واری ڕۆخێنه‌ر له سه‌ر دیمۆكراسی داده‌نێ. هه‌مان كێشه له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ له چاڵكردنی دیمۆكراسی دێته گۆڕێ ئه‌گه‌ر هاتوو لایه‌نی دیكه (كاربه‌ده‌ستان) به بێ گرتنه پێشی دیالۆگ و گفتوگۆ ڕێگاكانی دیكه ڕه‌چاو بكه‌ن.
هه‌موو تێوه‌گلاوه‌كان پێویست ناكا له دیالۆگدا به‌شداری بكه‌ن. به‌ڵام ده‌كرێ هه‌موو لایه‌ك شانسی به‌شداریكردنی پێ بدرێ. كاتێك من باسی دیالۆگ ده‌كه‌م مه‌به‌ستم گفتوگۆی نێوان مرۆڤه‌كانه. له‌و باس و مناقشانه‌دا كه له مێدیاكاندا بڵاو ده‌كرێته‌وه ته‌نیا ژماره‌یه‌كی كه‌م و دیاری كراو له هاووڵاتیان به‌شداری ده‌كه‌ن. مرۆڤ له مناقشه‌یه‌كدا به‌شداری ناكا ته‌نیا له‌به‌ر ئه‌وه تێكستێك بخوێنێته‌وه. له تێكستێكدا هه‌موو شت ناگوترێ و وه‌ڵامی پرسگه‌لێكی زۆر نادرێته‌وه. ته‌نانه‌ت كاتێك مناقشه‌یه‌ك له به‌شی كولتووری ڕۆژنامه‌ی سه‌رله‌به‌یانییاندا بڵاو ده‌كرێته، دیسان وه‌ڵامێكی ئه‌وتۆ له تێكستی مناقشه‌كه‌دا نابیندرێ، بابه‌تێكی نوێ و جێگه‌ی تێڕامان له تێكسته‌كه‌دا وه‌به‌رچاو ناكه‌وێ. تێكسته‌كه داخراوه‌و هه‌ر له‌و كاته‌وه ده‌چێته ژێر چاپ ئیتر نه‌گۆڕ و وه‌ك خۆی ده‌مێنێته‌وه.
به‌ڵام لێتێگه‌یشتن و وه‌خۆێندنه‌وه‌ی (ماناكردنه‌وه) نه گۆڕ و داخراو نییه. تێكسته‌كه ده‌كرێ پاش خوێندنه‌وه باس و مناقشه‌ی له سه‌ر بكرێ و نێوه‌ڕۆكه‌كه‌ی هه‌ڵسه‌نگێندرێ. له بنه‌ڕه‌تدا هه‌ر تێكستێك پاش بڵاوبوونه‌وه ده‌بێته موڵكی گشتی و ئیتر نووسه‌ری تێكست پاوانی وه‌خوێندنه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی بۆ خۆی نووسیویه‌تی له لا نامێنێ. ئه‌گه‌ر هه‌مان نووسه‌ر حه‌وتوویه‌كی دیكه بێ و تێكستێكی دیكه به بۆچوونی نوێوه بنووسێ، ئه‌م تێكسته نوێیه ته‌نیا ده‌بێته تێكستێكی نوێ و هیچ شتێكی دیكه ناگۆڕدرێ. تێكسته كۆنه‌كه هه‌ر وه‌ك خۆی و به هه‌مان نێوه‌ڕۆك و په‌یامه‌وه ماوه‌ته‌وه‌و چركه‌ی نه‌كردووه.
ئیمڕۆ چه‌مكی گفتوگۆی فه‌رمی زۆر جار به‌گفتوگۆیه‌ك ده‌گوترێ كه له ماسمێدیادا ده‌كرێ. ئه‌مه هه‌ڵه‌یه. به‌تایبه‌تی له‌به‌ر ئه‌وه وه‌ك ده‌گوترێ دیمۆكراسی له‌سه‌ر بنه‌مای گفتوگۆی فه‌رمی دانراوه، ماناكردنه‌وه‌ی گفتوگۆی فه‌رمی به‌م شێوه‌یه جێگای مه‌ترسییه. ئه‌مه له خۆیدا شێواندنی دیمۆكراسییه. كاتێك پێشنیار، بیروبۆچوون و دانی زانیاریی له ماسمێدیادا شێوه‌یه‌كی فه‌رمی پێده‌درێ، بۆ دیمۆكراسی هه‌م باش و هه‌م پێویسته. به‌ڵام بڵاوكردنه‌وه له خۆیدا ته‌نیا لایه‌نی پشته‌وه‌ی گفتوگۆی فه‌رمی نێوان مرۆڤه‌كانه. فه‌رمیبوونی به‌بێ گفتوگۆ وه‌ك نان و ئاكته‌ریی بۆ خه‌ڵك وایه. ئه‌مه له خۆیدا جێگه‌ی دیمۆكراسی ده‌گرێته‌وه‌و ده‌بێته ئامرازی چاوه‌دێریكردن به‌سه‌ر هاووڵاتییاندا. مرۆڤ ئیتر له‌ودا گوێگری گفتوگۆی فه‌رمی نییه به‌ڵكوو بۆ خۆی له گفتوگۆكه‌دا به‌شداره.
هه‌ر له به‌ر ئه‌وه‌شه به چه‌واشه‌و هه‌ڵه ده‌رده‌چێ كه ڕه‌خنه له ماسمێدیا بگری بۆ گرینگی به گفتوگۆی فه‌رمی نادا یان ئه‌وه به شێوه‌یه‌كی ڕێكوپێك و كاریگه‌ر ئاور له گفتوگۆی فه‌رمی ناداته‌وه. ڕه‌خنه‌یه‌كی به‌و شێوه‌یه واوێده‌چێ دیمۆكراسی به‌لاوه گرینگ بێت به‌ڵام له جێگه‌ی ئه‌وه هاووڵاتیان به پێنه‌گه‌یشتوو داده‌نێ. ئه‌وان ئهو كاركرده‌ی دیمۆكراسی كه له سه‌ر گفتوگۆی فه‌رمی دانراوه له دیمۆكراسی ده‌گرن.
بڵاوكردنه‌وه‌ی بێ گفتوگۆی فه‌رمی ده‌كێشرێته ئه‌وه كه مرۆڤ له هه‌ڵبژاردنی سیاسی خۆیدا شتوومه‌كی تایبه‌تی، كه‌س یان حیزبی تایبه‌تی خۆی هه‌ڵده‌بژێرێ. پێش له هه‌موو شتێك ئه‌مه ڕه‌نگه ببێته هۆی پاسیڤ بوونمان. كاتێك له مێدیا خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ڕه‌نگده‌داته‌وه، ده‌بێ هه‌ناسه‌یه‌كی سپاسكه‌رانه هه‌ڵكێشین و بڵێین: “به‌س نییه هیچ نه‌بێ كه‌سێك ههیه و شتێك ده‌كا. “
به‌ڵام مێدیا فه‌رمییه‌كان هه‌میشه كاركردی پاسیڤكه‌رانه‌یان نییه. پێشتر له‌سه‌ر ده‌می شۆڕشی بورژوازیدا ئه‌وان ئامرازی گفتوگۆی دیمۆكراتیك بوون. سۆسیالفیلۆسۆف یورگێن هابرماس Jörgen Habermas له یه‌كێك له كاره سه‌ره‌تاییه‌كانی له ساڵی 1962دا نیشانیدا كه چۆن فه‌رمیبوون له خۆیدا ده‌سه‌ڵاتی ته‌واوه‌تی ده‌وڵه‌تی تێكدا. به‌ڵام له هه‌مانكاتدا ئه‌وه‌ش ده‌ڵێ كه چۆن فه‌رمیبوون هه‌ر له سه‌ده‌ی نۆزده به‌دواوه وردهورده به‌ره‌و ڕووخان ده‌چێ. كه چۆن گفتوگۆی سیاسی كه له خۆیدا له نێو هه‌مه چه‌شنه كو‌لتوورێكی ناسیاسیدا وه‌به‌رهه‌م هێنراو، تێده‌په‌ڕێ.
له سه‌ده‌كانی هه‌ژده‌و نۆزده‌دا له قاوه‌خانه و شوێنی كۆبوونه‌وه‌كاندا گفتوگۆیه‌كی سیاسی هه‌میشه‌یی بوو به باو و وه‌پێشكه‌وت. كتێب و ڕۆژنامه‌كان له ماڵه‌وه (هه‌رێمی كه‌سیی) ده‌خوێندرانه‌وه، به‌ڵام له شوێنه فه‌رمییه‌كانی وه‌ك قاوه‌خانه‌كاندا ده‌كه‌وتنه به‌ر باس. ڕووی ڕه‌خنه‌كان به زۆری به‌ره‌وڕووی پاوانی وه‌خوێندنه‌وه‌ی كلێسه‌و داموده‌زگا ده‌سه‌ڵات له‌پاوانبووه ده‌وڵه‌تییه‌كان ده‌كرایه‌وه. هه‌ر له نێو ئه‌م باس و گفتوگۆیانه‌دا بوو كه چه‌كه‌ره‌ی بیروڕایه‌كی گشتی گه‌شه‌ی ئه‌ستاند و وه‌پێشكه‌وت. ئه‌مه وه‌ك مه‌كۆی ڕاستی و ڕاستوێژی نرخێندرا. بزووتنه‌وه‌ی سه‌ره‌تایی بورژوازی ناسراو به فیزیۆكراته‌كان، یاسایان له‌و عه‌قڵیه‌ته‌وه كه ئاكامی گفتوگۆ فه‌رمییه‌كان بوو، هه‌ڵێنجا. بنه‌مایه‌ك بۆ عه‌قڵییه‌ت، وه‌كیه‌كی و سه‌ربه‌خۆی به‌شداربووانی گفتوگۆی فه‌رمی بوو. ئه‌وان بێجگه له گووتنی ڕاستی و هه‌ڵسه‌نگاندنی ڕاستییانه مه‌به‌ستێكی دیكه‌یان ڕه‌چاو نه‌ده‌كرد.
سهرهڕای ئه‌وه، ئه‌م ترادیسیۆنه سه‌ره‌تاییه ده‌رگه‌ی له سه‌ر گرووپگه‌لێكی گه‌وره‌ی وه‌ك ژنان داخستبوو، به‌ڵام ئهو پرۆژه بورژوازییه له خۆیدا لایه‌نی به هێزی دیمۆكراتیكی پێوه‌دیار بوو. بۆ نموونه له قاوه‌خانه فه‌رانساییه‌كاندا له به‌ر ئه‌وه ژنه هه‌ژاره‌كان هه‌ر كامه‌یان بۆ خۆیان توانای كڕینی ڕۆژنامه‌یان نه‌بوو، به ده‌نگی به‌رز ڕۆژنامه‌یان بۆ یه‌كتری ده‌خوێنده‌وه‌و به‌و شێوه‌یه فه‌رمیبوون له نێو ژنانیشدا بره‌وی په‌یدا كرد و وه‌پێشكه‌وت.
رووناكگه‌ری یانێ بۆخۆ بیركردنه‌وه. له سه‌ده‌ی هه‌ژده‌دا ئێمانوێل كانت Emanuel Kant ده‌یگووت؛ پێنه‌گه‌یشتووی یانێ “بێتوانا بوون له‌وه كه تێگه‌یشتووی خۆت بهكار به‌ری و بچیته ژێر كاریگه‌ری كه‌سی دیكه”. به‌ڵام ڕووناكگه‌ری به پێی قسه‌ی كانت هه‌روه‌ها یانێ به‌رز بیر كردنه‌وه: ئایا چه‌نده‌و چه‌نده ڕاست ئێمه ده‌توانین بیر بكه‌ینه‌وه ئه‌گه‌ر ئێمه وا بیر نه‌كه‌ینه‌وه كه پێكه‌وه له‌گه‌ڵ كه‌سانی دیكه هه‌مان بیركردنه‌وه‌مان هه‌بێ؟
به‌ڵام كاتێك ئه‌وانه‌ی له سه‌ده‌ی نۆزده‌دا بێجگه له هێزی كاری باسكیان سه‌رمایه‌كی دیكه‌یان نه‌بوو، به زۆر خۆیان خزانده نێو فه‌رمیبوونه‌وه، لیبراڵه‌كان پشتیان له به‌ر هه‌مان بیركردنه‌وه‌ی خۆیان ڕاست كرده‌وه. جۆن ستارت میل و كه‌سانی دیكه بیروڕای گشتییان وه‌ك ده‌سه‌ڵات له نێو خه‌ڵكی دیكه بینی. گه‌ڕان به دوای ڕاستیدا و بڕیاری ڕاستییانه جێگه‌ی خۆی له‌گه‌ڵ دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵات گۆڕییه‌وه. دواتر بڕیاره‌كان به نێو ساچان و سازانی نێوان ڕێكخراوه‌كاندا تێده‌په‌ڕی هه‌تا ئه‌وه له نێو گفتوگۆی هاووڵاتییانه‌وه سه‌رچاوه بگرێ. دیمۆكراسی جێگه‌ی خۆی له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵات دابه‌شكردن گۆڕییه‌وه. فه‌رمیبوون تایبه‌تمه‌ندی سیاسی خۆی له ده‌ستدا و بوو به كاركردێكی مه‌سره‌وفی هه‌تا كاركردێكی هه‌ڵقوڵاو له نێو باس و گفتوگۆدا.
نموونه‌یه‌كی به‌رچاو له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا پانێلی باسه له نێو بزووتنه‌وه جه‌ماوه‌رییه‌كاندا. باسه‌كان زیاتر له به‌رنامه‌ی سه‌رگه‌رمكردنی خه‌ڵكی ده‌چن. تێكۆشه‌رێكی به‌شداربوو له پانێلدا ڕۆڵی سه‌رگه‌رمكردن وه‌رده‌گرێ. ئاكامه‌كه پاسیڤ بوونه هه‌تا ئه‌وه كه گفتوگۆ و دیالۆگه‌كه بكێشرێته بڕیارێكی به‌كرده‌وه.
شێوازی جۆراوجۆری مێدیای وه‌ك كۆڕبه‌ستن، به‌شداریكردن له پانێل، فیلم، وێنه و كتێب ئه‌گه‌ر بێتوو هاوكات گفتوگۆ و باسیان له سه‌ر نه‌كرێ، كاریگه‌رییان نابێ. یانێ ده‌بێ ئه‌وان ببنه ئامرازی گفتوگۆ. ئه‌گه‌ر ئه‌وه نه‌كرێ ئه‌وه مێدیا وه‌ك كه‌ره‌سته‌یه‌كی دیمۆكراتیكی سیاسی كاریگه‌ری نابێ.
بۆ ئه‌وه خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی به شێوه‌یه‌كی دیمۆكراتیك كاریگه‌ری هه‌بێ پێویسته شوێنی فیزیكی له بار كه له‌ودا گفتوگۆی فه‌رمی له‌سه‌ر ڕاستی و بڕیاری ڕاستیانه ده‌كرێ، ئاماده بكرێ. باوه‌شبه‌داركه‌ره‌كانی بۆلنێس (سوید) له ماوه‌یه‌كی دوور و درێژدا ڕۆژانی یه‌كشه‌مه له‌گه‌ڵ خه‌ڵكیدا كۆ ده‌بوونه‌وه. كۆبوونه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ریان ده‌به‌ست. له نێوچوونی لێره‌وار پیشانی خه‌ڵكی ده‌درا، له لایه‌ن كه‌سێكه‌وه قسه ده‌كرا، باس و گفتوگۆ داده‌مه‌زرا و زۆر تێكۆشانی دیكه‌ی كولتووری ڕێكده‌خرا. هه‌ر له سۆنگه‌ی ئهو كۆبوونه‌وه جه‌ماوه‌ریانه‌وه زۆر له‌و یه‌كشه‌مانه بڕیاری نوێ له سه‌ر هه‌ڵمه‌تی نوێ بۆ سه‌ر پرۆژه‌ی جێبه‌جێكردنی ئوتوبان ده‌درا.
باس له‌گه‌ڵ دۆستان و خزمان ڕه‌نگه یه‌كێك له كاریگه‌رترین مێدیاكان له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا بێت. مێدیای دیكه له‌و په‌یوه‌ندییه‌دا كه به‌شداربوون له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا به‌رین ده‌كا، په‌یوه‌ندی ڕاسته‌وخۆ و باس له‌گه‌ڵ به‌ره‌ی دژ له درێژایی هه‌ڵمه‌ته‌كاندایه.
بزووتنه‌وه‌ی بهرههڵستكاری به‌داخه‌وه زۆر جار له باتی بڵاوكردنه‌وه وه‌دوای بڵاوكراوه ده‌كه‌وێ. یانێ له باتی پیشاندان و به‌رزكردنه‌وه‌ی كێشه‌كان له مێدیادا زیاتر باسی بڕیاره‌كان ده‌كه‌ن. به‌م شێوه‌یه گرفتی ئه‌وان ئه‌وه ده‌بێ كه چۆن ده‌ستیان به ماسمێدیا ڕابگا و له‌وێدا پریستیژی خۆیان قایم بكه‌ن. له باتی ئه‌وه سیاسه‌تی خۆیان له گفتوگۆی فه‌رمیدا بۆ خه‌ڵك شی بكه‌نه‌وه ده‌كه‌ونه به‌ره‌گرتن و كوتانی لایه‌نی دژ به شێوه‌یه‌كی فه‌رمی. ئه‌وانه‌ی كه له سه‌رتاوه به‌ڕاست له پێناوی دیمۆكراسیدا تێده‌كۆشان ئێستا خه‌ریكی چه‌واشه‌كردنی بیروڕای گشتین.
په‌یوه‌ندی گرتن له‌گه‌ڵ ماسمێدیا
– ئێمه زانیارییمان له ئێوه ناوێ! جارێكی تر ته‌له‌فوون بۆ ئێره مه‌كه! (ڕۆژنامه‌ی داگێنسنیهێتر، گه‌وره‌ترین ڕۆژنامه‌ی لیبراڵی به‌یانیانی سوید Dagens Nyheter )
– هه‌ر ده‌مێك پێش ئێستا، ده‌سته‌ی سه‌رنووسه‌ری ڕۆژنامه‌كه‌مان بڕیاریدا كه هیچ چه‌شنه پشتگرییه‌ك له هه‌ڵمه‌ته تێرۆریستییه‌كان نه‌كه‌ین. (ڕۆژنامه‌ی یۆته‌بۆرگ، Göteborgs Tidningen )
– ئه‌مه به‌ڕاستی جێگه‌ی خۆشحاڵییه كه كه‌سێك ههیه و ده‌توانێ شتێك بكا. وێنه‌تان لا ههیه؟ ئێمه تاكسییه‌ك ده‌نێرین. هه‌ر زوو ته‌له‌فوونت بۆ ده‌كه‌مه‌وه. (ڕۆژنامه‌ی یۆته‌بۆرگ پۆستێن Göteborgs Posten )
– له به‌ر ئه‌وه ئێوه نه‌تانهێشت، ئێمه له كاتی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌دا له‌گه‌ڵ بین و فیلم هه‌ڵبگرین، ئه‌وه بڕیارمان داوه هیچ شتێكتان لێ بڵاو نه‌كه‌ینه‌وه. (ته‌له‌فزیۆنی كاناڵ Kanalen )
ئه‌مه ئهو دژكرده‌وانه بوون كه به‌ره‌وڕووی ستێلان ڤینتهاگێن Stellan Vinthagens کران له كاتی زانیاری دان به مێدیا له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلی له ئاڵمانی ڕۆژئاوا له ساڵی 1986دا. ئه‌زموونه‌كان له هه‌ڵمه‌ته‌كانی دیكه نیشان ده‌ده‌ن كه هه‌مان مێدیا كه بایكۆتی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌كا دواتر ده‌توانێ خه‌باتی نافه‌رمانیی بۆ سه‌رنجڕاكێش بێ و وێنه‌یه‌كی ڕاستی لێ پیشان بدا. ئه‌گه‌ر هاتوو بایكۆته‌كه هه‌ڵوێستێكی به‌زانا بوون له لایه‌ن ڕۆژنامه‌یه‌كه‌وه نه‌بوو، ئه‌وه شیانی ههیه بایكۆته‌كه به شێوه‌یه‌كی كاتی په‌یوه‌ندی به‌و كه‌سانه‌وه هه‌بێ كه له به‌شی هه‌واڵ و ده‌نگووباسی ڕۆژنامه‌كه‌دا كار ده‌كه‌ن.
واهه‌ڵكه‌وتووه كه ڕێداكسیۆنی مێدیایه‌ك هه‌واڵێكی ڕاگرتووه‌و بڵاوی نه‌كردۆته‌وه هه‌ر له به‌ر ئه‌وه گرووپگه‌لی دۆستان به پێی ئهو نه‌زمه هیرارشییه‌ی، له‌و مێدیایه‌دا ههیه، په‌یوه‌ندی چێ نه‌كردووه. یانێ له باتی په‌یوه‌ندیگرتن به ڕێداكسیۆنی هه‌واڵ په‌یوه‌ندی به تاقه ڕۆژنامه‌ڤانێكه‌وه گیراوه‌و ئه‌مه‌ش له لایه‌ن ڕێداكسیۆنه‌وه وه‌ك فریودان و به لاڕێدابردن چاوی لێكراوه.
بێجگه له هۆكاره سیاسییه‌كان، ڕۆژنامه‌ڤانه‌كان هه‌ر كه بۆیان ده‌ركه‌وت كه تێكۆشه‌ران ته‌نیا له به‌ر ماسمێدیا وه‌ده‌ركه‌وتن، هه‌ڵمه‌تی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ئه‌نجام ده‌ده‌ن، ئه‌وه ڕووی خۆش نیشان ناده‌ن و له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌ڕه‌وێنه‌وه.
هه‌ر بۆیه زۆر گرینگه كه نابێ قه‌د ڕێگه بدرێ خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی بكرێته هه‌ڵمه‌تی ماسمێدیایی. نافهرمانی ده‌بێ بتوانێ به دوور له چاوهدێری ماسمێدیاش به‌ڕێوه‌بچێ و درێژه‌ی هه‌بێ.
به‌ڵام هێندێك جار ڕۆژنامه‌ڤانه‌كان ده‌توانن هه‌ڵمه‌ته‌كان بكه‌نه هه‌ڵمه‌تی ماسمێدیایی یان هه‌واڵی سه‌یر و جێگای سه‌رنج. ئه‌مه‌ش ته‌نیا ڕووكه‌شێكی ڕوواڵه‌تی به هه‌واڵه‌كه دهدا.
ماسمێدیا هه‌م ده‌توانێ هه‌ڵمه‌تێك ئه‌وه‌نده زل بكاته‌وه كه ڕاستیی خۆی پێ له ده‌ست بدا یان ئه‌وه ههڵمهتهكه وه‌ك هه‌واڵێكی سه‌یر و سه‌رنجڕاكێش باس بكا و ههڵمهتهكه له نێورۆكه‌كه‌ی به‌تاڵ بكا. له باتی ئه‌مه ئاوات ئه‌وه‌یه كه له سه‌ر هه‌ڵمه‌ته‌كان به شێوه‌یه‌كی بێلایه‌نانه و دوور له زلكردنه‌وه بنووسرێ و بڵاو بكرێته‌وه. هه‌ر له به‌ر ئه‌وه نه‌كه‌وینه داوی ماسمێدیاوه، له‌و گرووپگه‌له دۆستانه‌ی كه من تێیدا به‌شداریم كردووه پێش له هه‌موو شتێك به‌ر له هه‌ڵمه‌ته‌كان ده‌سته‌یه‌ك به‌رپرسایه‌تی په‌یوه‌ندی گرتنی به مێدیاوه خراوه‌ته ئه‌ستۆ. ئه‌وان په‌یوه‌ندییان له‌گه‌ڵ مێدیا چێ كردووه، به‌یاننامه‌یان بڵاو كردۆته‌وه، وتاریان نووسیووه‌و له چاوپێكه‌وتنی مێدیاییدا به‌شداریان كردووه.
له قه‌راخ ده‌سته‌ی په‌رپرسایه‌تی مێدیایی ده‌كرێ چه‌ند كه‌سێكیش دیاری بكرێن بۆ ئه‌وه به‌ڵگه له سه‌ر ههڵمهتهكه كۆ بكه‌نه‌وه، فیلم و وێنه له ههڵمهتهكه هه‌ڵبگرن.
به‌یاننامه‌ی چاپه‌مه‌نی
داخۆیانی چاپه‌مه‌نی بۆ ته‌واوی ئهو ڕێداكسیۆنه جۆراوجۆرانه ده‌نێردرێ كه‌وا چاوه‌ڕوان ده‌كرێ، نێوه‌رۆكی داخۆیانی بۆ ئه‌وان جێگه‌ی سه‌رنج بێ. زۆرجار داخۆیانییه‌كان بۆ ڕێداكسیۆنی هه‌واڵ و ده‌نگوباس ده‌نێردرێ و ئیتر ڕێداكسیۆنه‌كانی به‌شی گفتوگۆ و ڕووبه‌ڕووبوون، كو‌لتوو، دین و هه‌روه‌ها ژیان له بیر ده‌كرێ. هه‌روه‌ها ده‌كرێ، داخۆیانییه‌كان ڕاسته‌وخۆ بۆ ڕۆژنامه‌ڤانێك بنێردرێ. له به‌ر ئه‌وه داخۆیانییه‌كه له نێو سه‌دان هه‌واڵی دیكه‌دا ون نه‌بێ و له‌بیر نه‌كرێ ده‌بێ به هۆی په‌یوه‌ندی ته‌له‌فوونیشه‌وه، ناردنی داخۆیانی زوو زوو وه‌بیری ڕێداكسیۆنه‌كان بخرێته‌وه.
پێشنیاری وا ده‌كرێ كه حه‌وتوویه‌ك پێش له هه‌ڵمه‌ت یه‌كه‌م داخۆیانی بنێردرێ، دووه‌م داخۆیانی ڕاست به‌ر له ده‌سپێكردنی هه‌ڵمه‌ت بنێردرێ و سێهه‌میش پاش كۆتایی پێهاتنی هه‌ڵمه‌ت. له سه‌ره‌وه‌ی داخۆیانییه‌كه كورته‌ی هه‌واڵه‌كه له نیو لاپه‌ڕه‌دا بنووسرێ بۆ ئه‌وه ڕێداكسیۆنه‌كان هه‌ر زوو له نێوه‌رۆكی هه‌واڵه‌كه ئاگادار بن و له به‌ر درێژیی نه‌خرێنه كونجی بیرخستن.
نێوه‌ڕۆكی داخۆیانییه‌ك پێویسته له قه‌واره‌یه‌كی سێگۆشه‌دا دابڕێژرێ. شته گرینگه‌كان له پێشه‌وه بنووسرێن و ورده‌كاری و ڕوونكردنه‌وه‌كانیش له پاشه‌وه. بۆ نموونه ورده‌كارییه‌كی گرینگ، نووسینی ژماره‌ی ته‌له‌فوونی یه‌كێك له تێكۆشه‌ره په‌یوه‌ندیگره‌كانه. واهه‌ڵكه‌وتووه كه له‌و گرووپه‌ی من تێكۆشانم تێدا بووه، بازه جارێك ئه‌مه‌مان له بیر كردووه. ئه‌گه‌ر هاتوو ژماره ته‌له‌فوونی تێكۆشه‌ری په‌یوه‌ندیگر له داخۆیانی چاپه‌مه‌نیدا له‌بیر كرا، ئه‌وه داخۆیانییه‌كه هیچ مانایه‌كی نابێ و ده‌بێ سه‌ر له نوێ داخۆیانی دیكه بنێردرێ.
باشتره داخۆیانی چاپه‌مه‌نی له شێوه‌یه‌كی كه‌سییدا بنووسرێ. به‌ڵام له‌هه‌مان كاتدا پێویسته بێلایه‌نانه بێ و بیروبۆچوونه كه‌سییه‌كان بخرێنه نێو دووكه‌وانه‌وه. من بۆ خۆم هه‌میشه له تێكهه‌ڵكێش كردنی ئه‌م دوو شته پێكه‌وه تووشی زه‌حمه‌ت ده‌بم.
وێنه‌ی وێرای تێكست، ناو و ته‌نانه‌ت ناوی وێنه‌گریش له‌گه‌ڵ داخۆیانیدا بنێردرێ. وێنه‌گره‌كان زۆر جار هه‌وڵیان داوه به منی بسه‌لمێنن كه وێنه له لای ڕۆژنامه‌كان له تێكست گرینگتره.
ڕاگه‌یاندراو، بڵاوكراوه‌و زانیاری له لایه‌ن گرووپگه‌لی دۆستانه‌وه ده‌كرێ به شێوه‌یه‌كی جیاواز وێرای داخۆیانییه‌كان بۆ مێدیاكان بنێردرێ. ئهو ڕۆژنامه‌ڤانه‌ی كه ده‌یهه‌وێ دواتر شتێك له‌سه‌ر پێشینه‌ی ههڵمهتهكه بنووسێ، ئه‌وه ده‌توانێ له زانیارییه‌كی فره‌تر له‌وه له داخۆیانییه‌كه‌دا هاتووه، كه‌ڵك وه‌ربگرێ.
چاوپێكه‌وتن
– چ شتێك ئهو مافه به تۆ دهدا كه هه‌ڵمه‌تێكی تێكه‌ڵ به توندوتیژی ئه‌نجام بده‌ی؟
ئه‌مه پرسیاری هه‌واڵنێری ڕاپۆرت Rapport بوو، له كاتێكدا كامێرا وێنه‌ی تۆد كاپلانی Todd Kaplan نزیك ده‌كرده‌وه، هه‌واڵنێر، كاپلانی به هه‌ڵمه‌تبه‌ری توندوتیژی تاوانبار ده‌كرد. تۆد پێیوابوو كه ئهو كهوتۆته نێو دیالۆگێكه‌وه. ئهو ده‌ستیكرد به شیكردنه‌وه‌ی سیمبۆله‌كان. ئهو ئامرازه ئاسانانه‌ی كه ئێمه له‌م هه‌ڵمه‌ته‌دا به‌كاری ده‌به‌ین، نیشان دهدا كه هه‌ڵمه‌ته‌كه‌مان كرده‌وه‌یه‌كی خوڵقێنه‌رانه‌یه یانێ نا توندوتیژییه. هه‌ر بۆیه به‌پێچه‌وانه، هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی ئێمه له سه‌ر بنه‌مایه‌كی دژی توندوتیژی داندراوه.
به‌ڵام ڕادیۆ و ته‌له‌فزیۆن زۆر جار به‌شی دوایی قسه‌كان ده‌بڕن و بڵاوی ناكه‌نه‌وه. هه‌ر بۆیه زۆر گرینه به‌ر له‌وه وه‌ڵامی پرسیاری ڕۆژنامه‌ڤانێك بدرێته‌وه به‌باشی بیر له ده‌ربڕینه‌كانی نێو پرسیار بكرێته‌وه. هه‌ربۆیه بینه‌رانی ته‌له‌فزیۆن پێیانوابوو كه تۆد به‌رگری له توندوتیژی ده‌كا، به‌وه‌دا كه گووتی سیمبوله‌كان خوڵقێنه‌رانه‌ن.
به‌ڵام ته‌نانه‌ت له ڕۆژنامه‌كانیشدا، تێكۆشه‌ران تووشی پرسیاری به‌لاڕێدا بردنی ڕۆژنامه‌ڤانه‌كان ده‌بن، وه‌ك:
– ئایا ئێوه ناڕه‌حه‌ت و هیوابڕاون كه ژماره‌یه‌كی فره‌تر به‌شداری هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی نه‌كردووه؟
– ئه‌یا تۆ دژی ئه‌وانه‌ی كه له شێوازه دیمۆكراتیكه‌كان كه‌ڵك وه‌رده‌گرن؟
– وه‌ڵامی ئێوه به‌و هه‌موو ڕه‌خنه‌یه چیه كه له لایه‌ن خه‌ڵكییه‌وه، به‌ره‌وڕووتان ده‌كرێ؟
– ئایا شێوازی تێكۆشه‌رانه ”میلیتانتی” له كاری سیاسی كاریگه‌رتره؟
دیاره هه‌موو چاوپێكه‌وتنێك به‌و شێوه‌یه به‌لاڕێبردنانه‌دا به‌ڕێوه ناچێ. زۆربه‌ی ئهو ڕۆژنامه‌ڤانانه‌ی من دیتومن و چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵ كردووم، كارێكی باش به‌ڕێوه ده‌به‌ن. كاتێك من هه‌موو جارێك پاش چاوپێكه‌وتنه‌كان، هه‌ڵه‌م وه‌به‌ر چاو ده‌كه‌وێ له ڕاستیدا زۆرتر ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ په‌له‌كردن و كه‌می وه‌خت هه‌تا نییه‌تی خراپ و به ئه‌نقه‌ست چه‌واشه‌كاری ڕۆژنامه‌ڤانه‌كان.
به‌ڵام بۆ ئه‌وه چه‌واشه‌كاری و هه‌ڵه له په‌یوه‌ندی و چاوپێكه‌وتنه‌كان له‌گه‌ڵ ماسمێدیادا كه‌م بكرێته‌وه، لێره‌دا ژماره‌یه‌ك پێشنیار ده‌خه‌مه به‌ر سه‌رنج:
– ههوڵ بده، پێشینه‌ی ڕۆژنامه‌ڤانی چاوپێكه‌وتنكه‌ر بزانی.
– ههوڵ بده، له ڕوانگه‌یه‌كی ژێنده‌رانه‌وه له كێشه‌كان بڕوانی. بۆ نموونه كێشه‌ی وه‌ك خۆبواردن له چوونه سه‌ربازی ته‌نیا كێشه‌ی پیاوان نییه‌و هه‌روه‌ها به‌هه‌مان شێوه‌ش كێشه‌ی توندوتیژی له پوڕنۆگرافی ته‌نیا كێشه‌ی ژنان نییه، به‌ڵكوو به‌هه‌مان ڕاده كێشه‌ی پیاوانیشه.
– وه‌ڵامی ئهو پرسیارانه كه هه‌ڵاواردنی ژنان، پرسیاری بێ جێ له‌سه‌ر كاری گرووپگه‌لی دۆستان و كێشه‌ی كه‌سیی تێدایه‌و دێننه به‌ر باس، وه‌ڵام مه‌ده‌وه.
– خۆببوێره له‌وه كه له باتی و جێگه‌ی خه‌ڵكی دیكه كه پێشتر له سه‌ری ڕێنه‌كه‌وتوون، وه‌ڵام بده‌یته‌وه. با هه‌ر كه‌سێك بۆ خۆی وه‌ڵامی خۆی بداته‌وه. ته‌نانه‌ت ئه‌م مافه ده‌بێ بۆ ئه‌وانه‌ش كه له كاتی چاوپێكه‌وتنه‌كه‌دا حازر نین، بپارێزرێ.
– ههوڵ بده بزانی ئایا ده‌كرێ به‌ر له‌وه چاوپێكه‌وتنه‌كه بڵاو بكرێته‌وه، جارێكی دیكه پێیدا بچییه‌وه.
– بۆ خۆت ئهو چاوپێكه‌وتنه‌ی كردوو‌ته، هه‌ڵسه‌نگێنه و به نووسراوه بینێره بۆ ده‌سته‌ی په‌یوه‌ندیگر به مێدیاوه له‌نێو گرووپی دۆستاندا.
– بایكۆتی ئهو مێدیا یان ڕۆژنامه‌ڤانانه بكه پێشتر زانیاری هه‌ڵه‌و چه‌واشه‌یان بڵاو كردۆته‌وه. ئه‌مه‌ش به ئاگاداری گرووپگه‌لی دیكه‌ی دۆستان و ڕێكخراوه‌كانی دیكه بگه‌یه‌نه، بۆ ئه‌وه ئه‌وانیش خۆیانی لێ ببوێرن و هه‌مان هه‌ڵه دووپات نه‌كه‌نه‌وه.
كۆرسێكی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی كه بۆ گرووپێكی ژنان كه هه‌ڵمه‌تی دژی فرۆشتنی پوڕنۆگرافییان ئه‌نجام ده‌ده‌ا، دانرابوو. له كۆرسه‌كه‌دا یه‌كێك له ژنانی به‌شداربوو به‌سه‌رهاتێكی سه‌رنجڕاكێشی له سه‌ر بایكۆت گێڕایه‌وه. ئهو ژنه ئه‌ندامی یه‌كێك له پارته چه‌په‌كان بوو. له كاتی هه‌ڵمه‌ته‌كانی دژی دوكانی فرۆشتنی پوڕنۆگرافی په‌یوه‌ندی به ڕۆژنامه‌ی حیزبه‌كه‌یان كردبوو. ڕێداكسیۆنی ڕۆژنامه‌ی حیزبه‌كه پێیان وا نه‌بوو كه ئهو هه‌ڵمه‌تانه وه‌ک پێویست سۆسیالیستییانه بوون و هه‌ر بۆیه هیچ شتێكیان له‌سه‌ر هه‌ڵمه‌ته‌كان بڵاو نه‌كردبۆوه. دواتر ئهو ژنه تێكۆشه‌ره له كاتی هه‌ڵمه‌تێكی گه‌وره‌ی دژی پوڕنۆگرافی ئیتر په‌یوه‌ندی به ڕۆژنامه‌ی حیزبه‌كه‌یه‌وه نه‌گرتبوو. ڕۆژنامه گه‌وره‌كان له‌سه‌ر هه‌مان هه‌ڵمه‌ت ڕێپورتاژی باشیان بڵاو كردبۆوه. له نه‌كاو یه‌كێك له ڕێداكتۆره‌كانی ڕۆژنامه حیزبییه‌كه ته‌له‌فوونی بۆ ده‌كا و پرسیاری ئه‌وه ده‌كا بۆچی ئه‌وان له‌و هه‌ڵمه‌ته ئاگادار نه‌كراونه‌ته‌وه. ژنه تێكۆشه‌ره‌كه‌ش هۆی باس نه‌كردنه‌كه‌ی بۆ باس ده‌كا. پاش ئه‌مه ئیتر بایكۆته‌كه هه‌ڵده‌گیردرێ.
به‌شی پێنجه‌م
دیالۆگی به‌رهه‌ڵستکاری:
له سه‌ر مه‌حکه‌مه
دیالۆگی به‌رهه‌ڵستکاری:
له سه‌ر مه‌حکه‌مه
دیدار
کاتێک ده‌مه‌ویست له بۆینسئاریسه‌وه بۆ مۆنته‌ڤیدۆ بچم هه‌ڵه‌که‌م له‌وه‌دا بوو که به به‌له‌م چووم. له کاتێکدا له لایه‌ک تووشی نه‌خۆشی ده‌ریا (سه‌ره‌گێژه‌و ڕشانه‌وه) هاتبووم و له لایه‌کی دیکه‌شه‌وه ناچار مابووم له ته‌به‌قه‌ی گه‌ڕۆکه‌کان له نێو ئاپورای خه‌ڵکدا جێگه‌یه‌ک بۆ خۆم وه‌بینم، به ڕێکه‌وت له ته‌نیشتی تێکۆشه‌رێکی خه‌ڵکی ئه‌مریکای باکوور له‌ڕۆخی ڕۆژئاوا، دانیشتم. ئهو تێکۆشه‌ره هیندێک به‌سه‌رهاتی پڕبایه‌خی بۆ گێڕامه‌وه. ئهو به‌زۆری باسی ئهو هه‌ڵمه‌تانه‌ی ده‌کرد که ئه‌وان له دژی قه‌تاری چه‌کهه‌ڵگر ئه‌نجامیان دابوو. کاتێک هه‌لم بۆ هه‌ڵکه‌ت که له نێوه‌ڕاستی قسه‌کانیدا، پرسیاری ئه‌وه‌ی لێبکه‌م ئه‌ی باشه ئهو گشته هه‌ڵمه‌تانه‌تان بۆ ئه‌نجامدا؟ وه‌ڵامه‌که‌ی زۆر سه‌رنجڕاکێش بوو. ئهو گووتی بۆ ئه‌وه بدرێینه مه‌حکه‌مه!
که به‌رده‌وام بکه‌ویته مه‌حکه‌مه، ئه‌وه شیانی دیالۆگ له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتداران پێک دێ. له ئه‌مریکا و ئاڵمانی ڕۆژئاوای پێشوو، به‌رده‌وام چوونه مه‌حکه‌مه وای کردبوو که دادوه‌ره‌کان بێجگه له ئازادکردنی تێکۆشه‌رانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی چاره‌یه‌کی دیکه‌یان بۆ نه‌مێنێته‌وه.
دادوه‌ر مایرۆن برایت Myron Bright که به‌رپرسایه‌تی پێداچوونه‌وه‌ی به سه‌ر حوکمی دوو هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلی له دژی چه‌کی ناوکی Plowshares nr 12 له Missouri و چه‌کی ناوکی Pruning Hooks له Silo پێ سپێردرابوو، ئه‌م تێبینییه‌ی نووسی: “پێویسته ئێمه تێبگه‌ین که خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له شێوازه جیاوازه‌کانیدا له دژی که‌سانی دیکه‌دا به بێ توند و تیژی به‌کار ده‌برێ و ئه‌مه‌ش له خۆیدا بووه‌ته به‌شێک له کۆمه‌ڵگا. هه‌روه‌ها ئه‌خلاقی ماف له ڕووانگه‌ی به‌رهه‌ڵستکاری سیاسیی جیاوازه‌وه گۆڕدراوه‌و ئه‌مه‌ش کۆمه‌ڵگای ئێمه‌ی به‌ره‌و باشی بردووه.”
ته‌نانه‌ت واڕێکه‌وتووه که دادوه‌ره‌کانیش هێندێک جار به قازانجی تێکۆشه‌رانی به مه‌حکه‌مه سپێردراو، دایانشکاندووه. له مه‌حکه‌مه‌یه‌کدا که بۆ تێکۆشه‌رانی پلاگبیلی له هاوینی ساڵی 1985 ڕێکخرابوو، قازییه‌ک له به‌ر ئه‌وه گۆیا دادوه‌رێک پشتیوانی له تێکۆشه‌ران ده‌کرد، ئه‌وه‌نده تووڕه بوو که له هه‌مانکاتدا بۆ خۆی قازی بوو، ڕۆڵی دادوه‌ریشی ده‌گێڕا.
له درێژخایه‌ندا بێجگه له پشتگیری ڕه‌نگه هاوکاریش له نێوان تێکۆشه‌ران و مه‌حکه‌مه‌دا بێته‌گۆڕێ. بۆ نموونه له ئه‌ڵمان زۆر دادوه‌ر بۆ خۆیان بوونه‌ته تێکۆشه‌ری نێو کۆمه‌ڵه ئاشتیخوازه‌کان. زستانی 1987 چوارده‌که‌س قازی و دادوه‌ر له به‌ر ئه‌وه له هه‌ڵمه‌تی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له دژی چه‌کی ناوکی به‌شداریان کرد، له لایه‌ن پۆلیسه‌وه گیران و ده‌سبه‌سه‌ر کران. کاتێک دواتر هاوکاری نێوان تێکۆشه‌رانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی و دادوه‌ر و قازییه‌کان چڕ و پڕ بوو، ئه‌وه له خۆیدا ئه‌م هاوکارییه بووه هۆی گۆڕینی ژماره‌یه‌ک یاسا و هه‌ڵسووکه‌وتی داموده‌زگا ده‌وڵه‌تییه‌کان.
وه‌ک پێشتر ئاماژه کرا، مه‌حکه‌مه دیالۆگێکه له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت که له لایه‌ن قازی و دادوه‌ره‌وه نوێنه‌رایه‌تی ده‌کرێ. زۆر جاریش دیالۆگێکه له‌گه‌ڵ ئهو که‌سانه که به جۆرێک نوێنه‌رایه‌تی ئهو شته ده‌که‌ن که خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له دژ ده‌کرێ. هه‌روه‌ها مه‌حکه‌مه ده‌بێته گفتوگۆیه‌کیش له‌گه‌ڵ کرێکار و کارمه‌ندی ئهو داموده‌زگایانه که ئه‌وان کاری تێدا ده‌که‌ن و دواتر وه‌ک شایه‌ت له مه‌حکه‌مه‌دا حازر ده‌بن.
له مه‌حکه‌مه‌دا هه‌موو به‌ڵگه دژبه‌یه‌که‌کان تاوتوێ ده‌کرێن. ئه‌وانه دواتر ده‌کرێ بکرێنه بنه‌مای باس و گفتوگۆکان له نێوان گوێگرانی مه‌حکه‌مه و هاووڵاتیانی دیکه و هه‌ڵوێست له سه‌ر هه‌ڵسووکه‌وتی تێوه‌گلانی مه‌حکه‌مه وه‌ربگیردرێ. به‌م شێوه‌یه مه‌حکه‌مه ده‌توانێ هه‌م بایه‌خێکی سیمبولیک و هه‌م بایه‌خێکی کارکردکه‌رانه‌ی وه‌ک ماسمێدیایه‌ک هه‌بێت.
تێکۆشه‌رێکی ئاشتیخوازی ئه‌ڵمانی به ناوی ئوڤه پاینکه Uwe Painke له ماوه‌ی چه‌ند ساڵێک له نێوه‌ڕاستی ده‌یه‌ی هه‌شتاکاندا، ته‌واو وه‌خت له ڕیزی تێکۆشه‌رانی Kampanj för Civil Olydnad och Avrustning “که‌مپه‌ینی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی و چه‌کداماڵین”دا کاری ده‌کرد. ناوبراو له‌و بڕوایه‌دا بوو که مه‌حکه‌مه‌کان باشترین شێوازی خه‌باتن بۆ ئه‌وه خه‌ڵکگه‌لی نوێ به‌ڕیزی تێکۆشه‌رانی خه‌باتی نافهرمانی مده‌نی په‌یوه‌ست بن.
ئهو تێکۆشه‌رانه‌ی ده‌درانه مه‌حکه‌مه به هۆی نامه‌وه خزم و دۆستانیان بۆ به‌شداریکردن له مه‌حکه‌مه‌دا بانگدێر ده‌کرد. قه‌شه‌یه‌ک هه‌موو ئه‌ندامانی کلێسه‌که‌ی خۆی بۆ مه‌حکه‌مه بانگهێشتن کرد. به‌شداربووان به شێوه‌یه‌ک ده‌که‌وتنه ژێر کاریگه‌ری مه‌حکه‌مه‌وه که هه‌ر له‌وێ به‌ڵێنی نووسراوه‌ییان بۆ “که‌مپه‌ینی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی و چه‌کداماڵین” ده‌نووسی که به‌شداری خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له دژی ڕۆکێته‌کانی په‌رشینگی دوو Pershing II بکه‌ن.
هۆڵی مه‌حکه‌مه ژوورێکه که له‌ودا ئهو زانیارییانه‌ی که له لایه‌ن هه‌ر دوو پارێزه‌ر و دادوه‌ره‌وه له گفتوگۆی فه‌رمیدا ده‌شاردرێته‌وه، ده‌خرێنه ڕوو و ئاشکرا ده‌بن. له ماوه‌ی مه‌حکه‌مه‌ی تێکۆشه‌رگه‌لی پلاگبیلیدا، ئێمه داوا له‌و کرێکارانه ده‌که‌ین که دادوه‌ره‌کان وه‌ک شایه‌ت بۆ مه‌حکه‌مه بانگێشتنیان ده‌که‌ن، باسی ئه‌وه بکه‌ن که ئه‌وان چی چێ ده‌که‌ن.
له ڕاستیدا مه‌حکه‌مه زۆر شیان ده‌خوڵقێنێ. به پێی ئه‌وه به چ مه‌به‌ستێکه‌وه له مه‌حکه‌مه بڕواندرێ، ده‌کرێ له چوار ڕێگای جیاوازه‌وه مه‌حکه‌مه به‌کار ببرێ:
1- بۆ ئه‌وه سزای که‌م وه‌ربگری، کرده‌وه‌که‌ت نزم هه‌ڵسه‌نگێنه.
2- به پاڵپشتی یاساکانی دیکه به‌رگری له خۆت بکه. باسی ئه‌وه بکه که کرده‌وه‌یه‌کی یاسایت ئه‌نجام داوه چوونکه به پێی یاسا نێونه‌ته‌وه‌یی و نه‌ته‌وه‌ییه‌کان به‌رگریت له خۆت کردووه. هه‌روه‌ها ده‌کرێ بانگه‌شه‌ی ئه‌وه بکه‌ی که به هۆی هه‌ڵمه‌ته‌کانه‌وه پاریزگاریت له مافه ئینسانییه‌کان کردووه. مافه سرووشتییه‌کان، مافی گه‌لان و مافه ئه‌خلاقییه‌کانی دیکه که له ترادیسیۆنی کو‌لتووری ئێمه‌دا هه‌ن، ده‌توانن له مافه ئینسانییه‌کاندا جێ بگرن. نموونه‌یه‌ک که له‌وێدا ده‌کرێ باسی بکرێ، ده‌ستووری پێنجه‌مه که له‌ودا هاتووه: “تۆ نابێ که‌س بکوژی.”
3- به‌رگری ئه‌خلاقییانه بکه. ئهو هۆکارانه‌ی باسی ده‌که‌ی با له‌وه‌وه که کامه شت ڕاست و کامه شت ئینسانییه، سه‌رچاوه‌یان گرتبێ. لێره‌دایه که ده‌کرێ باسی ئه‌وه بکرێ که زۆرجار پێویسته ڕاستی وه‌پێش یاسا بخرێ، یان ئه‌وه ژیانی ئینسان له یاسا گرینگتره.
4- مه‌حکه‌مه‌که سه‌ره‌وژێر بکه. له باتی ئه‌وه به‌رگری له خۆت بکه‌ی لایه‌نی دژبه‌ر بخه ژێر پرسیار و تاوانباری بکه.
له زۆربه‌ی مه‌حکه‌مه‌گه‌لی تێکۆشه‌رانی پلاگبیلی له‌و سێ شێوازه‌ی که له خاڵه‌کانی یه‌ک، دوو و سێدا ئاماژه‌ی پێکرا، که‌ڵک وه‌رده‌گیرێ. خه‌تی بنه‌ڕه‌تی ئه‌وه‌یه که هه‌میشه دیالۆگێک له سه‌ر ئه‌وه کامه شت ڕاسته له مه‌حکه‌مه‌دا بێته گۆڕێ. ئێمه باسی یاسا له زمانی مه‌حکه‌مه‌وه ده‌که‌ین و ههوڵ ده‌ده‌ین مه‌به‌سته‌کانی خۆمان به پاڵپشتی هه‌ر ئهو زمانه شی بکه‌ینه‌وه. به‌م شێوه‌یه ده‌توانین باسی بایه‌خه گشتییه ئه‌خلاقییه‌کان بکه‌ین. دیالۆگ له مه‌حکه‌مه‌دا که‌متر په‌یوه‌ندی به به‌رگری که‌سییه‌وه ههیه. به‌ڵکوو ئێمه لایه‌نی دژ به بکه‌ری کرده‌وه‌ی ناشیاو و ناڕاست تاوانبار ده‌که‌ین.
هاوکات له‌گه‌ڵ که‌ڵک وه‌رگرتن له شێوازه ئاماژه پێکراوه‌کان ده‌کرێ شێوازی “مل نه‌دان به هاوکاری”ش به‌کار ببرێ. دیمۆکراسی ئهو شیانه ده‌خوڵقێنێ که دیالۆگێکی فه‌رمی دابمه‌رزێ. پاشان زۆر سرووشتییه که ڕێگه نه‌درێ که دیالۆگه‌که له سه‌ر بنه‌ما و شه‌رت و مه‌رجه‌کانی لایه‌نی دژ به‌ڕێوه بچێ. ئه‌گه‌ر هاتوو لایه‌نی دژ به‌شێک له دیالۆگه‌که‌ی به دڵ نه‌بوو و ویستی ڕایبگرێ ئه‌وه له‌و کاته‌دا پێویسته شێوازی بێده‌نگی هه‌ڵبژێردرێ. بێده‌نگی له‌خۆیدا نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه جارێکی دیکه دیالۆگ ده‌ستپێبکرێته‌وه. له هه‌مانکاتدا نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه که لایه‌نی دژ ده‌یهه‌وێ دیالۆگی دیمۆکراتییانه ڕابگرێ. هه‌ر بۆیه بێده‌نگی له خۆیدا ده‌بێته به‌شێکی گرینگ له دیالۆگ.
کاتێک له مه‌حکه‌مه‌ی ئورلاندۆ هه‌وڵمدا باسی ئه‌وه بکه‌م که ئوروپا و ئوروپاییه‌کان ده‌بنه یهکهم قوربانییه‌کانی چه‌کی ڕۆکێتی په‌رشینگی دوو Pershing II دادوه‌ر قسه‌کانمی بڕی. منیش له باتی قسه‌کردن خوله‌کێک بێده‌نگیم بۆ قوربانیه‌کانی ڕێگه‌ی چه‌کداماڵین و هه‌ژاره‌کان ڕاگه‌یاند و دواتر پاشماوه‌ی مه‌حکه‌مه‌که‌ش بێده‌نگیم هه‌ڵبژارد.
کاتێک ئێلمێر ماس Elmer Maas که له یهکهم هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلی له پینسیلڤیانا Pennsylvania له ساڵی 1980 به‌شداری کردبوو و هه‌ر به‌و هۆیه‌شه‌وه درابوو به مه‌حکه‌مه، رێگه‌ی پێنه‌درا به‌رگری له خۆی بکا، هه‌موو تێکۆشه‌ران و هه‌روه‌ها به‌شدارانی مه‌حکه‌مه‌ش پشتیان له قازی کرد. هێندێک جار هه‌ڵکه‌وتووه که له لایه‌ن تێکۆشه‌رانه‌وه مه‌حکه‌مه له ده‌ره‌وه‌ی هۆڵی مه‌حکه‌مه‌ش هه‌ر درێژه‌ی پێدراوه.
پرسێکی دیکه له کاتی مه‌حکه‌مه‌کاندا ئه‌وه‌یه که گرووپگه‌لی دۆستان یارمه‌تی له پارێزه‌ر وه‌ربگرن. پێشه‌ی پارێزه‌ری ئه‌وه‌ی ده‌وێ که هه‌ر چۆنێک بووه ئهو به‌رگری له کلیێنتی خۆی بکا. ئه‌رکی پارێزه‌ر ئه‌وه‌یه که چاوهدێری به سه‌ر ئه‌وه‌دا بکا که ئایا دادوه‌ر به‌ڵگه‌ی ڕاستی پێیه یان نه. ئه‌گه‌ر هاتوو دادوه‌ر به‌ڵگه‌ی ته‌واویشی خسته به‌ر ده‌م، ئه‌وه ئه‌رکی پارێزه‌ر ئه‌وه‌یه که ههوڵ بدا سزا بۆ لانی که‌می خۆی دابه‌زێنێ.
ئه‌مه له کرده‌وه‌دا به‌و مانایه‌یه که مه‌به‌ستی پارێزه‌ر له‌گه‌ڵ ئامانج و مه‌به‌ستی گرووپگه‌لی دۆستاندا که ده‌یانهه‌وێ هه‌موو شیانه‌کانی به‌رهه‌ڵستکاری باس بکه‌ن و دیالۆگێک بێته گۆڕێ، بکه‌وێته دژایه‌تییه‌وه. هه‌ر بۆیه تێکۆشه‌رانی گرووپگه‌لی دۆستان ههوڵ ده‌ده‌ن پارێزه‌ر نه‌گرن و خۆیان له خۆیان به‌رگری بکه‌ن. چوونکه مه‌به‌ست له مه‌حکه‌مه پێکهێنانی دیالۆگه نه‌ک ئه‌وه به‌رگری بکرێ. له کاتی پێویستدا سرووشتییه که ده‌کرێ له پارێزه‌ره‌‌کان وه‌ک ڕاوێژکار که‌ڵک وه‌ربگیردرێ.
به‌شه جیاجیاکانی مه‌حکه‌مه
هه‌ر مه‌حکه‌مه‌یه‌ک له پێنج به‌ش پێکهاتووه: داخوازی سزا، ڕوونکردنه‌وه‌ی تاوان، به‌ڵگه، باسی وه‌ئه‌ستۆ که‌وتن و حوکم. ئه‌م ڕیزبه‌ندییه له زۆربه‌ی کو‌لتووره‌وه پێشکه‌وتووه‌کاندا به‌کار ده‌برێ.
دادوه‌ر داخوازی سزا پێشکه‌ش ده‌کا که له زمانی ڕۆژانه‌دا وه‌ک تاوانبارکردن ناوی ده‌بردرێ. شیانی ئه‌وه ههیه به‌رگریکه‌ر تاوانه‌که وه‌ئه‌ستۆ بگرێ. یان له ژێرپێنانی یاسا ڕه‌د بکاته‌وه یان وه‌ئه‌ستۆی بگرێ.
– من پێموانیه به هۆی کرده‌وه‌کانمه‌وه تاوانبار بم و یاسایه‌کم له ژێر پێ خستبێ به‌ڵام ئه‌وه وه‌ئه‌ستۆ ده‌گرم ئه‌گه‌ر هاتباو پێش به ناردنه ده‌ره‌وه‌ی چه‌کم نه‌گرتبا ئه‌وه له دژی هه‌ژاره‌کان یاسام له ژێر پێ ده‌خست.
ئه‌مه وه‌ڵامی من بوو له مه‌حکه‌مه‌ی ئوده‌ڤالا (سوید) پاش ئه‌وه‌ی له دژی ناردنه ده‌ره‌وه‌ی چه‌ک له هه‌ڵمه‌تێکدا به‌شداریم کردبوو. بێجگه له‌مه زۆر ئاساییه که له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا تێکۆشه‌ران له ژێر پێنانی یاسا وه‌ئه‌ستۆ ده‌گرن به‌ڵام له هه‌مانکاتدا بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌که‌ن که خودی له ژێر پێنانی یاسا له‌و هه‌لوومه‌رجه‌دا که یاساکه له ژێر پێ خراوه، پێویست بووه.
به‌شی دواتری گرینگی مه‌حکه‌مه ئه‌وه‌یه که هه‌ر دوو، هه‌م دادوه‌ر و هه‌م به‌رگری هه‌ر کامه به‌جیا ڕووداوی له ژێر پێنانی یاسا له ڕوانگه‌ی خۆیانه‌وه ده‌گێڕنه‌وه. ئه‌گه‌ر هاتوو دادوه‌ر پرسیاری بێ جێ و نه پۆڕی کرد ئه‌وه ناڕازی بوون پیشان ده‌درێ. لێره‌دایه شیانی ئه‌وه پێکدێ که به‌رگریکه‌ر بۆ خۆی پرسیار له شایه‌ته‌کانی دادوه‌ر بکا. ئه‌مه شیانی هێنانه گۆڕی باس و دیالۆگێکی ئه‌خلاقی پێکدێنێ. بێجگه له‌مه مرۆڤ دکارێ پرسیاری کۆنکرێت ئاراسته بکا و داوا بکا لایه‌نی دژ له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ کاروباره‌کانیدا ڕوونکردنه‌وه‌ی پێویست بدا.
له پاش دادوه‌ر تۆمه‌ت وه‌پاڵدراوان به یارمه‌تی شایه‌ته‌کانیان ده‌توانن باسی جۆری ڕوودانی هه‌ڵمه‌ته‌که بکه‌ن. گێڕانه‌وه‌ی ڕووداو ده‌کرێ پێشینه‌ی که‌سیی، که‌س و ڕووداوه گرینگه‌کان له ژیان، چۆن گه‌ڵاڵه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌که دارێژراوه‌و ئهو هۆکاره سه‌ره‌کییه‌ی بووه‌ته هۆی ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌ت له‌خۆ بگرێ. له‌مه‌ی دواییدا بۆ نموونه ده‌کرێ باسی ئه‌وه بکرێ که هه‌ڵمه‌تبه‌ران یاسا نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کانیان پاراستووه. به هۆی نیشاندانی وێنه و گێڕانه‌وه‌ی ڕووداو، ڕه‌نگه ڕه‌وتی ڕوودانی ڕووداو زل بکرێته‌وه. به‌ڵام نابێ نیشاندانی درووشم و سیمبۆله‌کان له بیر بکرێن. ڕه‌نگه شیانی ئه‌وه‌ش هه‌بێ که جارێکی دیکه داخۆیانی هه‌ڵمه‌ته‌که له مه‌حکه‌مه بخوێندرێته‌وه. ژماره‌یه‌ک تێکۆشه‌ر هه‌مان سروودی هه‌ڵمه‌ته‌کان له نێو هۆڵی مه‌حکه‌مه‌ش ده‌خوێنن.
شایه‌تیش ده‌توانێ چۆنیه‌تی ڕه‌وتی ڕوودانی ڕووداو له زمانی خۆیه‌وه بگێڕێته‌وه. هه‌موو کارمه‌ند و کرێکاری شه‌ریکه‌یه‌ک ده‌توانن وه‌ک شایه‌ت باسی ئهو هه‌ڵمه‌ته بکه‌ن که له شوێنی کاری ئه‌وان ڕووی داوه. ئه‌گه‌ر هاتوو تێکۆشه‌رێک له لایه‌ن دادوه‌ره‌وه تۆمه‌تی که‌سیی خرایه پاڵ یان باسی تۆمه‌تی پێشووتری کرا، ئه‌وه دۆستێک ده‌توانێ شایه‌تی بدا و تۆمه‌ته‌کان وه‌درۆ بخاته‌وه. که‌سانی پسپۆر و شاراڕه‌زاش ده‌توانن به‌دانی زانیاری تایبه‌تی، زانیاری له‌سه‌ر یاسا نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کان و زانیاری له‌سه‌ر هه‌لوومه‌رجی جیهانی سێهه‌م هاوکاری تێکۆشه‌رانی گیراو بکه‌ن.
دادوه‌ر وه‌ک ڕۆتین هه‌م له تۆمه‌ت وه‌پاڵدراو و هه‌م له شایه‌ت پرسیار ده‌کا. کردنی ئه‌م پرسیارانه له لایه‌ن دادوه‌ره‌وه ئهو هه‌له بۆ تێکۆشه‌ران ده‌ڕه‌خسێنێ که ئه‌وان باسه‌که به‌ره ولای ڕاستی وه‌ربگێڕن و کێشه‌و هه‌ڵه باوو جێگرتووه‌کان ده‌ستنیشان بکه‌ن. له پاش باسی پێشینه و هۆکاری هه‌ڵمه‌ت، ئه‌وه دادوه‌ر و به‌رگری ده‌توانن هه‌ڵمه‌ته‌که و به‌رپرسیارییه‌تی و وه‌ئه‌ستۆکه‌وتنی هه‌ڵمه‌ته‌که هه‌ڵسه‌نگێنن.
ئا لێرده‌دایه که ده‌کرێ باسی ئامانج و مه‌به‌ستی هه‌ڵمه‌ت بکرێ. وه‌ک: بۆ کامه مه‌به‌ست هه‌ڵمه‌ته‌که ئه‌نجامدرا؟ خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی یان خه‌باتی ناتوندوتیژی چ مانایه‌ک دهدا؟ کامه شت ڕاسته و کامه شت هه‌ڵه‌یه؟ به‌رپرسایه‌تی وه‌ئه‌ستۆی کێ ده‌که‌وێ؟
ئاساییه که ده‌کرێ پێشنیاری واش بخرێته به‌رده‌م که ڕه‌وتی مه‌حکه‌مه به‌ره‌و کامه مه‌به‌ست ببرێته پێشێ. ئه‌مه ده‌کرێ په‌یوه‌ندی به سزاوه هه‌بێ. به هه‌مان ڕاده‌ش گرینگ، ده‌کرێ باسه‌که له سه‌ر ئه‌وه بێ که قازی، دادوه‌ر و هاووڵاتییان ده‌توانن چ بکه‌ن بۆ ئه‌وه پێشگیری له کرده‌وه تاونبارییه‌کان بگیردرێ که له بنه‌ڕه‌تدا مه‌حکه‌مه بۆ هه‌ر ئهو مه‌به‌سته دانراوه.
که داوای سزای که‌م بکرێ له خۆیدا کێشه‌ی له‌گه‌ڵه. چوونکه ئه‌مه به‌و مانایه‌یه که سزا ده‌سه‌لمێندرێ یانێ هه‌ڵه کراوه. من بۆ خۆم له باتی ئه‌وه داوای ئازادبوون ده‌که‌م. ئه‌گه‌ر من کارێکی نایاساییم کردووه که وابوو ده‌بێ سزای قورسم بۆ ببڕدرێته‌وه چوونکه من زۆر جار به زانابوونه‌وه یاسام له ژێر پێ ناوه. بێجگه له‌مه هه‌ڵمه‌ته‌کان به به‌رنامه و گه‌ڵاڵه‌ڕێژی ڕێکوپێکه‌وه ئه‌نجام ده‌درێن. هه‌ڵمه‌ته‌کان وه‌ک دژکرده‌وه‌ی خۆبه‌خۆ و هاکه‌زایی نه‌کراون. سهرهڕای ئه‌مه‌ش ئێمه داوا ده‌که‌ین که که‌سانی دیکه درێژه به هه‌ڵمه‌ته‌کان بده‌ن.
ئه‌مه له خویدا به‌و مانایه نیه که من لایه‌نگری بڕینه‌وه‌ی سزام. من بڕوام به سزا نیه. به‌ڵام مادام سزا ههیه من نامهه‌وێ به شێوه‌یه‌کی جیاواز له‌گه‌ڵ من هه‌ڵسوکه‌وت بکه‌ن. ئه‌گه‌ر هاتوو مه‌حکه‌مه بڕیاری ئازادبوونی ده‌رکرد ئه‌وه یانێ مه‌حکه‌مه کرده‌وه‌ی نافهرمانی مه‌ده‌نی سه‌لماندووه. ئه‌مه‌ش له خۆیدا پشتگرییه‌که بۆ خه‌ڵکی دیکه که درێژه به خه‌بات بده‌ن.
ئه‌گه‌ر هاتووش بڕیاری سزا سه‌پێندرا ئه‌وه دیسان ده‌بێته هاندان بۆ ئه‌وه خه‌ڵکی دیکه درێژه به خه‌بات بده‌ن و نه‌وه‌ستن. بۆ ئه‌وه بتوانین درێژه به دیالۆگ بدهین ئه‌وه ده‌توانین شکات له بڕیاری سزادان بکه‌ین و به‌و شێوه‌یه مه‌حکه‌مه درێژه‌ی پێ بدرێ. دیاره چاوه‌ڕێی ئه‌وه ناکرێ که پاش شکاتکردن، تێکۆشه‌ران مافی خۆیان وه‌ربگرنه‌وه به‌ڵام مه‌حکه‌مه‌یه‌کی باڵا ئهو شیانه ده‌ڕه‌خسێنێ که باسه‌کان له چوارچێوه‌ی پرسه بنه‌ڕه‌تی و پره‌نسیپییه‌کاندا درێژه‌یان پێ بدرێ.
به‌شی شه‌شه‌م
هێزی به‌رهه‌ڵستکاری
له سه‌ر سزا
هێزی به‌رهه‌ڵستکاری
له‌سه‌ر سزا
سه‌رکه‌وتن به‌سه‌ر ترسدا
“سزا به‌شێکی گرینگه له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی. مه‌سه‌له‌ی تایبه‌ت حوکمی ئازادکردنه که له کرده‌وه‌دا به مانای سه‌لماندنی هه‌ڵمه‌ته له لایه‌ن دادگاوه”. من زۆر جار له‌گه‌ڵ ئه‌م تێزه به‌ره‌وڕوو بووم. هه‌ربۆیه دهمههوێ به‌ر له‌وه‌ی بچمه سه‌ر باسی چۆنیه‌تی توانای خۆڕاگری له به‌ندیخانه و هه‌روه‌ها ڕه‌نگه توانای ئه‌نجامدانی به‌رهه‌لستکاری، بڕێک به قووڵی باسی ئه‌م تێزه بکه‌م و وه‌پێشی بخه‌م. بێجگه له‌مه دهمههوێ باسی دانی پاره له باتی له به‌ندیخانه‌بوون و غه‌رامه‌ت بکه‌م.
ترس له ئاکامه که‌سییه‌کان پێشمان ده‌گرێ که پێش به‌تووند وتیژی بگرین و کۆمه‌ڵگایه‌کی یه‌کسان پێکبێنین. ئامرازی شکاندن و سه‌رکه‌وتن به‌سه‌ر ترسدا به شێوه‌یه‌کی دوولایی (پارادۆکساڵ) وه‌رگرتنی ئاکامه‌کانی نافه‌رمانییه یانێ په‌سه‌ند و وه‌رگرتنی سزا.
کاتێک مرۆڤه‌کان له دژی نایه‌کسانی به‌رهه‌ڵستکاری ده‌که‌ن، ئه‌گه‌ر هاتوو به‌رهه‌ڵستکاریه‌که‌ش ببێته هۆی ده‌رکردن له سه‌ر کار، کێشرانه مه‌حکه‌مه، دانی غه‌رامه‌ت یان زیندانی کردن، ئه‌مه له خۆیدا به‌و مانایه‌یه که سزا له نێو ده‌چێ. یان به شێوه‌یه‌کی کونکرێتتر ده‌کرێ بگوترێ: کارکردی بنه‌ڕه‌تی سزا که کۆنترۆڵ کردنی هاووڵاتییانه له به‌ین ده‌چێ. ئینترنالیزه یان ترسی سزا له خۆیدا واده‌کا که هاووڵاتییان خۆیان بۆ خۆیان کونترۆڵ بکه‌ن. یانێ مرۆڤه‌کان ده‌بنه زیندانه‌وانی خۆیان.
زیندان له پێش هه‌موو شتێکدا بۆ که‌سانێکه که له‌وێ دانانرێن. کاتێک هاووڵاتییه‌ک ئه‌وه‌ی پێی ڕاسته به بێ له‌به‌ر چاو گرتنی مه‌ترسی سزا ئه‌نجامی دهدا، ئه‌وه دیواری زیندانه‌کانن که ده‌ڕووخێندرێن. ئه‌گه‌ر چی زیندان له مانا فیزیکییه‌که‌یدا هه‌ر له جێی خۆی ده‌مێنێ. زیندانییه‌کان وه‌ک سیمبۆل له زیندان ده‌مێننه‌وه به‌ڵام مانای سیمبۆلکی کاره‌که‌یان له ده‌ره‌وه‌ی زیندان ده‌گه‌یه‌ته خه‌ڵکی. به‌ڵام زیندانییه‌کانی هه‌وه‌ڵی ـ ئهو هاوڵاتییانه‌ی له ده‌ره‌وه‌ی دیواری زیندانن ـ به ئه‌نجامدانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌توانن زنجیری پێیه‌کانیان بکه‌نه‌وه‌و فڕێی بده‌ن و خۆیان نه‌که‌نه زیندانه‌وانی خۆیان.
زنجیری ڕاسته‌قینه‌ی پێمان، ترسی که‌سیی ئاکامی کرده‌وه‌کانمانه له کاتی له ژێر پێ خستنی یاسادا. ئه‌م ترسه ته‌نیا ترسێکی سایکۆلۆژی نیه. به‌ڵکوو زنجیری پێمان پێش هه‌موو شتێک پێکهاته‌یه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تی و کو‌لتوورییه. پێکهاتنی ئه‌م جۆره ز‌نجیرانه له‌گه‌ڵ یه‌کدی جیاوازی ههیه. له وڵاتانی سکاندیناڤیدا خه‌ڵک له ترسی شێمانه‌ی له ده‌ستدانی کار یان فێرگه یان ئه‌وه دۆسته‌کانمان چۆن چاومان لێده‌که‌ن و چۆن ده‌توانین ئه‌رکه‌کانمان له به‌رانبه‌ر هه‌ڵسووڕاندنی کاری بنه‌ماڵه ئه‌نجام بدهین یان دانی غه‌رامه‌ت، ده‌ترسن. یانێ له ترسی هه‌مووی ئه‌مانه‌یه که خۆمان زیندانێک بۆ خۆمان چێ ده‌که‌ین.
کاتێک گرووپێکی سویدی گه‌ڵاڵه‌ی هه‌ڵمه‌تێکی پلاگبیلی داڕشت له نه‌کاو بۆمان ده‌رکه‌وت که ترسی ئاکامه ئابوورییه‌کان له ترسی که‌وتنه زیندان بۆ ئه‌ندامانی گرووپ گرینگتر بوو. له خۆئاماده‌کارییه‌کانی پێش هه‌ڵمه‌تدا چه‌ند سه‌عاتێکمان وه‌خت بۆ باسی کاتی که‌وتنه زیندان ته‌رخان کرد. هیچ کامه له تێکۆشه‌ره‌کان ترسی که‌وتنه زیندانی له دڵدا نه‌بوو به‌ڵام دواتر بۆمان ده‌رکه‌وت که ترس و دڵهخورپهی هه‌ره گه‌وره‌ی ئه‌ندامانی گرووپ شێمانه‌ی دانی غه‌رامه‌ت بوو. زۆربه له‌و بیره‌دا بوون له به‌ر ئه‌وه له ژێر باری دانی غه‌رامه‌ت ده‌رچن ئه‌وه ئهو پاره‌یه‌ی هه‌یانه بیده‌نه ئه‌ندامانی بنه‌ماڵه‌کانیان.
له گرووپێکی دیکه‌دا که ئه‌ندامه‌کانی تا ڕاده‌یه‌ک گه‌نجتر بوون – نزیک به سی ساڵ – ترسی دانی غه‌رامه‌ت به‌و ڕاده‌یه نه‌بوو. ئه‌ندامانی ئه‌م گرووپه له ”مرۆڤه ئه‌لترناتیڤه‌کان” که له شوێنی به کۆمه‌ڵژیان یان له خانه‌باخ له گونده‌کاندا ده‌ژیان و له که‌سانی بۆ نموونه وه‌ک دوکتۆر، مامۆستا یان فه‌رمانبه‌ر که‌متر سه‌قامگرتووتر بوون، پێکهاتبوون. گرووپی یهکهم زیاتر ترسی ئه‌وه‌ی چ به‌سه‌ر کاره‌که‌ی یان وانه گوتنه‌وه‌که‌ی دێ، هه‌بوو هه‌تا گرووپی دووه‌م. هێندێک جار ئه‌وان نه‌یانده‌وێرا پشوو وه‌ربگرن.
– جێگره‌وه‌که‌ی من پێی خۆش نیه که من جارێکی دیکه کاتی کاره‌که‌م بگۆڕم.
– له لایه‌ن هاوکاره‌کانمه‌وه نقه‌و و بۆڵه‌م به‌سه‌ردا ده‌کرێ.
– نا، ئهو کاته ناتوانم، چوونکه ڕاست ئهو ده‌مه دهمههوێ ئینشایه‌ک هه‌ڵسه‌نگێنم.
ئه‌وه به‌رزی دیواره‌کانی زیندان نییه که ده‌بێته کۆسپ له به‌ر ده‌م ڕاکردنی زیندانییه‌کاندا. ئه‌وه ڕاده‌ی که‌می و زۆری سزا نیه که خۆمان له نێو خۆماندا زیندانی ده‌که‌ین. به‌ڵکوو په‌یوه‌ندی ئێمه له‌گه‌ڵ سزایه که له سه‌ر چۆنییه‌تی سزا کاریگه‌ری داده‌نێ. ئه‌مه له خۆیدا به‌و مانایه‌یه که کونترۆڵێکی له کاردابوو هه‌میشه کاریگه‌ری زۆری خۆی داده‌نێ.
که‌ره‌سته‌ی لابردنی ترس له سزا خودی په‌سه‌ندکردنی سزا و دواتر ئاکامه که‌سییه‌کانی سزایه. ترس له‌وێ دایه. من له لای ترسه‌وه نایه‌م. به‌ڵام من به سه‌ر ترسدا زاڵ ده‌بم. له به‌ر ئه‌وه ترس دوایین کۆسپه بۆ ئه‌وه کۆمه‌ڵگایه‌کی پتر یه‌کسانی بنیاد بنێین، ئه‌وه سزا له خۆیدا گرینگترین به‌شی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نییه. هه‌تا ترس هه‌بێ ئه‌وه ده‌بێ مرۆڤی واهه‌ڵکه‌ون که به سه‌ر ترسدا سه‌رکه‌ون. ئه‌گه‌ر ئه‌مه نه‌بێ ئه‌وه ترس به‌سه‌رماندا زاڵ ده‌بێ و ترسه‌که ڕۆژانه هه‌ڵمان ده‌سووڕێنێ.
هێنڕی ده‌یڤید تورێئۆ Henry David Thoreau زۆر پێشتر له ساڵی 1849 ئا به‌م شێوه‌یه له سه‌ر پره‌نسیپی کاریگه‌ری خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌دوێ: ” له ژێر ده‌سته‌ڵاتی حکوومه‌تێکدا که له سه‌ر بنه‌مای ناحه‌قی که‌سێک ڕاپێچی زیندان ده‌کا ئه‌وه خودی زیندان ده‌بێته ئهو شوێنه به‌رحه‌قه‌ی بۆ وه‌رگرتنی حه‌ق و ڕاستی. ئه‌م شوێنه له‌باره‌ی ئێمڕۆ، تاقه شوێنێکه که ماساچووسێت هه‌یه‌تی که له‌وێدا ئینسانه‌کان به ئازادی (له باری ویژدانییه‌وه) ده‌ژین و که‌متر به‌ستراونه‌ته‌وه به خه‌ڵکانی دیکه‌وه، ئهو شوێنه‌ش هه‌مان زیندانی ماساچووسێته”. ئه‌مه ”تاقه شوێنێکه له ژێر ده‌سته‌ڵاتی حکوومه‌تی کۆیله‌داری ئه‌مریکا که له‌ودا ئینسانێکی به‌ویژدان ده‌توانێ به ئازادی بژی. ئه‌گه‌ر بێتوو که‌سێک له‌و باوه‌ڕه‌دا بێ که ئینسانه‌کان له زینداندا کاریگه‌ریان نامێنێ و ده‌نگی ناڕازیان به‌گوێی ده‌وڵه‌ت ناگا و ئه‌وان ئیتر له نێو چواردیواری زینداندا ناتوانن خه‌بات بکه‌ن، ئه‌وه ئهو که‌سه نازانێ که هه‌میشه ڕاستی له هه‌ڵه و چه‌واشه‌یی به‌هێزتره‌و چۆن که‌سانی نێو زیندان ده‌توانن ده‌نگی خۆیان به‌ده‌ره‌وه بگه‌یه‌نن و کاریگه‌رییان هه‌بێ…”
گاندیش هه‌روا ئاکامه که‌سییه‌کانی وه‌ک هێزی پشته‌وه‌ی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی دیووه. که‌سێکی ساتیاگراهی له‌و باوه‌ڕه‌دایه که: ” ئازار و زه‌جر کێشان له پێناوی ڕاستیدا هێزی تایبه‌تی خۆی ههیه که زۆر زۆر له هێزی شه‌مشیر و ئاسن به‌هێزتره”.
به‌ڵام خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی شه‌هید په‌روه‌ری نیه. ئه‌وه خودی ئازار نیه که هێز دهدا. زۆر که‌س به ئاسانی ماوه‌ی زیندان تێده‌په‌ڕێنن. هێزی نافهرمانی له‌وه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێ که مرۆڤ به سه‌ر ترس له ئازار و زه‌جردا سه‌رده‌که‌وێ. میکانیزم له خودی زاڵ بوون به‌سه‌ر ترسدایه. هه‌ر ئه‌مه وامان لێده‌کا و ناچارمان ده‌کا که شیانه‌کان وه‌بینین.
شه‌هید په‌روه‌ری به پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌یه. چوونکه شیانه‌کان بۆ هه‌موو که‌سێکی دیکه ناهێڵنه‌وه. ئێمه له به‌ر ئه‌وه ئه‌وان خۆیان بۆ ئێمه کردۆته قوربانی خۆشمان ده‌وێن. ئه‌وان پێشڕه‌وی ئێمه‌ن. به‌ڵام هیچ که‌سێکی دیکه بێجگه له خۆمان ناتوانێ ئازادمان بکا. ئێمه ته‌نیا کاتێک ئازادی وه‌ده‌ست دێنن که به سه‌ر ترسدا زاڵ بین و ئاکامه که‌سییه‌کانی په‌سه‌ند بکه‌ین. کاتێک لێخوڕیکی قه‌تار له گرێبێستاد Grebbestad له سوید سه‌رپێچی له لێخوڕینی قه‌تاری چه‌کهه‌ڵگر کرد ئه‌وه مه‌ترسی ده‌رکرانی خرایه به‌رده‌م. هه‌ر ئه‌م ده‌رکرانه و په‌سه‌ندی مه‌ترسی ئاکامه که‌سییه‌کانی لێخوڕی قه‌تار بوو به هۆی ئه‌وه که‌سانی دیکه بۆ ئه‌نجامدانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی هان بدا.
که به پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه بکرێ یانێ له ژێر باری سزا ده‌ربچی و نافهرمانی به نهێنی بکرێ ئه‌وه له خۆیدا په‌سه‌ندی فه‌رمانبه‌رییه. له ژێر ئاکامه که‌سییه‌کان ده‌رچوون بۆ خۆی کاریگه‌ری سزا به‌هێز ده‌کا.
کاتێک دوو که‌س له کرێکارانی ڕێگای ئاسن لێخوری قه‌تار لارش فالکێنبه‌ریان Lars Falkenberg له جۆری باری ئهو قه‌تاره‌ی که ئهو قه‌رار بوو بۆ شه‌وێ لێی بخوڕێ، که چه‌ک بوو، ئاگادار کرده‌وه، ئه‌لته‌رناتیڤی ئهو ئه‌وه بوو بۆ ئه‌وه خۆی تووشی کێشه له‌گه‌ڵ ئیداره‌ی قه‌تار SJ و داموده‌زگای قه‌زایی نه‌کا، خۆی نه‌خۆش بخا و له چوونه سه‌ر کار خۆی ببوێرێ. ئه‌مه کرده‌وه‌یه‌کی که‌سیی ئه‌خلاقی بوو که ویژدانی لارشی ئاسووده ده‌کرد. به‌ڵام له هه‌مانکاتدا ئاڵته‌رناتیڤێک نه‌بوو که باوه‌ڕی قه‌تار لێخوڕه‌کانی دیکه‌ی سه‌باره‌ت به خۆبوواردنی ویژدانی که ده‌رکرانی به‌دواوه بێ، قایم بکا.
کاتێک ساڵی 1987 چوومه گه‌ڕه‌کێکی هه‌ژارنشین له سانتیاگۆ دیتم که له کاره‌بای ڕووناکایی کۆڵانه‌کانه‌وه، کاره‌با بۆ هێندێک ماڵ کێشراوه. دانیشتووانی گه‌ڕه‌ک کاره‌بایان ده‌دزی. ئه‌مه له باری ئه‌خلاقییه‌وه به‌ته‌واوی جێگه‌ی په‌سه‌ند و به‌رگری بوو، چوونکه ئهو خه‌ڵکه به بێ کاره‌با نه‌یانده‌توانی له‌و زستانه سه‌خته‌دا هه‌ڵ بکه‌ن. به‌ڵام له هه‌مانکاتدا هه‌ر ئه‌م کرده‌وه وای ده‌کرد که دانیشتووان به هیچ شێوه‌یه‌ک کارێک نه‌که‌ن که ده‌مودووی حکوومه‌ت له گه‌ڕه‌که‌که‌یان وه‌ده‌ربکه‌وێ. هه‌ر ئه‌مه‌وای ده‌کرد که ئه‌وان له خۆڕێکخستن ببوێرێ و ئیتر ئه‌وان داوای کاره‌بای هه‌رزان له‌حکوومه‌ت نه‌که‌ن. له ڕاستیدا ڕێگه له به‌ر ده‌م شیانه‌کاندا داخرابوو. بۆ ده‌ربازبوون له‌و داخرانه ڕێگا چاره‌یه‌ک نه‌ده‌بینرایه‌وه.
کاتێک پێویستییه سه‌ره‌تاییه‌کان دابینکرابن، دیتنه‌وه‌ی ڕێگا چاره ئاسانتره. به‌ڵام دیسان ئه‌وه بۆ خۆمانین که به هۆی ترسه‌وه ئهو شیانانه له ده‌س ده‌ده‌ین. ئه‌مه له خۆیدا مرۆڤ به‌ره‌و خۆکۆنترۆڵکردن ڕاده‌کێشێ.
کامه دیکتاتۆرترین حکوومه‌ت له دنیادا ههیه ناتوانێ ئه‌وه‌نده پۆلیسی هه‌بێ که بتوانێ دانه‌دانه‌ی هاووڵاتییان کۆنترۆڵ بکا. ئه‌وه هاووڵاتییان بۆ خۆیانن که خۆیان و که‌سانی دیکه‌ش کۆنترۆڵ ده‌که‌ن. پرینس کروپوتکین Prins Kropotkin ده‌ڵێ ئه‌م پێشوه‌چوونه به هۆی هاوکاریی دوولایه‌نه‌وه دێته ئاراوه. من ده‌توانم بڵێم ده‌سته‌ڵات بۆ خۆی له کۆنترۆڵکردنی دوولایه‌نه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێ.
بۆ ئه‌وه سزا کاریگه‌ری خۆی هه‌بێ ده‌بێ ئێمه خۆمان بۆ خۆمان کۆنترۆڵ بکه‌ین. خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی هه‌میشه به کراوه‌یی ده‌کرێ. ئامانج ئه‌وه‌یه که ئه‌م خۆکۆنترۆڵکردنه نه‌مێنێ و که‌سانی دیکه هان بدرێن که هه‌مان شت بکه‌ن و به‌سه‌ر ترسدا زاڵ بن. ئامانج له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ئه‌وه‌یه که کو‌لتوورێک چێ بکرێ که له‌ودا هاووڵاتییان به شێوه‌یه‌کی ڕاسته‌وخۆ پێش به نایه‌کسانی و تووندوتیژی بگرن و بۆ گه‌یشتن به‌م کاره‌ش ترس و سزا کۆسپیان بۆ درووست نه‌کا.
شیانه‌کانی سزا
هێندێک جار ڕه‌خنه له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ده‌گیردرێ که گۆیا کات به فیڕۆ ده‌درێ. له‌ده‌ره‌وه‌و له ئازادیدا ده‌کرێ کاری زۆرتر بکرێ. بۆ نموونه ئهو پاره‌یه‌ی که له باتی خه‌ساره‌ت له خه‌باتگێڕانی نافهرمانی مه‌ده‌نی وه‌رده‌گیردرێ ده‌کرێ بنێردرێ بۆ جیهانی سێهه‌م. کاتێک که‌سێک له سه‌ر کار ده‌رده‌کرێ ئیتر شیانی کاریگه‌ریی خۆی له‌ده‌ست دهدا. کاتێک من شتێکی زۆر سه‌یر ده‌که‌م ئه‌وه هاووڵاتییان متمانه‌یان پێم نامێنێ.
هه‌موو ئه‌م قسانه له تێنگه‌یشتن یان خراپ تێگه‌یشتنه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرن. تێڕوانینه که له‌و باوه‌ڕه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێ که پێیوایه سزا ئاکامێکی خراپی به‌رهه‌ڵستکاری کردنه. ئه‌مه هه‌ڵه‌یه. سزا چاوگه‌ی هێزی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نییه. ئه‌م هێزه یه‌کێک له بنه‌ماکانه بۆ ئه‌وه به‌رهه‌ڵستکاری به‌ر بگرێ و به‌رهه‌م بدا.
ئه‌وه‌ی سهرهڕای تاوانبارکردن پشتی ڕاست ده‌کاته‌وه ئه‌وه له هه‌مانکاتدا تاوانباری ده‌سه‌ڵات تێکده‌شکێنێ.
ئه‌وه‌ی پشتی ڕاست ده‌کاته‌وه به‌ڵام هه‌مانکات سه‌ری له به‌ر شیانی له ژێر ده‌رچوونی سزا نه‌وی ده‌کا ئه‌وه ده‌بێته هۆی قایمکردنی زیاتری ده‌سه‌ڵات.
دوو هه‌لوومه‌رجی تایبه‌تی پێویسته له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ پێویستیی سزادا له‌به‌ر چاو بگیردرێ.
یهکهم، کاتێک بزووتنه‌وه‌ی ناتوندوتیژی ئه‌وه‌نده به‌هێزه که ده‌توانێ به ئامانجه‌کانی خۆی بگا به بێ ئه‌وه پێویستی به سزا هه‌بێ.
دووه‌م، کاتێک شیانی واژووکردنی ڕێکه‌وتنێک له‌گه‌ڵ لایه‌نی دژ ههیه و ئیتر پێویست به‌سزا ناکا.
جۆرێک له ڕێکه‌وتن ئازادکردنی گیراوه‌کانه له لایه‌ن دادوه‌ره‌وه. که ئه‌مه له کرده‌وه‌دا به‌و مانایه‌یه که یاسا پشتی به‌رهه‌ڵستکاری ده‌گرێ و له دژی حکوومه‌ت ڕاده‌وه‌ستێ. لێره‌دا نموونه دادوه‌رێکی ئه‌ڵمانی ڕۆژئاوا بوو که له ناکاو هه‌موو گیراوه‌کانی هه‌ڵمه‌تی بنکه‌ی په‌رشینگ دوو Pershing II له موتلانگێن Mutlangen ئازاد کرد. ئاخره‌که‌ی حکوومه‌ت ناچار بوو که کاری دیکه بدا به‌و دادوه‌ره‌و ئه‌وی له سه‌ر دۆسیه‌ی خه‌باتگێڕانی نافهرمانی مه‌ده‌نی دوور خسته‌وه.
به‌ڵام زۆر به ده‌گمه‌ن هه‌ڵده‌که‌وێ که ڕێکه‌وتنێکی زوو به زوو بێته کایه‌وه. زۆر جاران کاتێکی ئێجگار زۆری ده‌وێ که به‌رهه‌ڵستکارییه‌کی وا به‌هێز چێ بکرێ که له باری ئه‌خلاقییه‌وه ئه‌وه‌نده به هێز بێ که ده‌سه‌ڵاتداران پاشکه‌شه بکه‌ن. هه‌ر بۆیه له زۆربه‌ی جاره‌کاندا خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی به‌ستراوه‌ته‌وه به سزاوه. ئه‌وه سزایه که خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی وه‌گڕ ده‌خا و کاریگه‌ری داده‌نێ.
سزا بنه‌مایه بۆ جێگرتنی چوار کۆڵه‌که‌ی کاردانه‌وه‌یی له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا:
یهکهم، وه‌ک پێشتر ئاماژه‌ی پێکرا، سزا یارمه‌تیده‌ره بۆ خۆدیتنه‌وه‌و خۆناسین.
دووه‌م، په‌یامێکه بۆ پێکهێنانی شێوازێک له داواکاری ئه‌خلاقییانه که پشتیوانی لانیکه‌م به‌شێک له لایه‌نی دژ بۆ لای خه‌بات ڕابکێشێ.
سێیه‌م، جۆرێک هاندانه له دژی پاسیڤبوون و جۆرێک تێکدانی فه‌رمانی.
چواره‌م، به‌شێوه‌یه‌کی سیمبولیک کاتێک لایه‌نی دژ داواکاری سزا له دژی خه‌باتگێڕان ڕاده‌گه‌یه‌نێ، جۆرێک تێگه‌یشتنی به‌ربڵاو له خودی به‌رهه‌ڵستکاری پێکدێ. ئه‌مه به‌و مانایه‌یه که به‌رهه‌ڵستکاری ته‌نیا به‌شێوه‌ی مۆنۆلۆژی نابێ به‌ڵکوو دیالۆگێک له میانه‌ی مه‌حکه‌مه له‌گه‌ڵ لایه‌نی دژ چێ ده‌بێ که له‌ودا لایه‌نی دژ له پرۆسێسی مه‌حکه‌مه‌دا به‌شداری ده‌کا و هه‌ڵوێستی خۆی ده‌گرێ.
له شه‌وێکی دێسه‌مبه‌ری 1955 له مۆنتگۆمه‌ری، ئالباما ژنێکی ماندووی ڕه‌ش له کورسی ڕیزی پێشه‌وه‌ی پاسێک که بۆ سپییه‌کان دیاری کرابوو، دانیشت. کاتێک ژنه‌که له دانی کورسییه‌که‌ی به پیاوێکی سپی خۆی بوارد، له لایه‌ن پۆلیسه‌وه گیرا. زیندانی کردنی ژنه‌که بووه هۆی بایکۆتی 382 ڕۆژه‌ی پاسه‌کان و ده‌سپێکرانی بزووتنه‌وه‌یه‌ک که به شێوه‌یه‌کی ڕادیکاڵ دواتر یاسای ڕه‌گه‌زپه‌ره‌ستانه‌ی ئه‌مریکای گۆڕی. خۆڕاگری و ده‌ست بۆ توندوتیژی نه‌بردنی خه‌باتگێڕانی ڕێگای مافی هاووڵاتییه‌تی له به‌رانبه‌ر توندوتیژی له ڕاده‌به‌ده‌ری پۆلیس بووه هۆی ئه‌وه پشتگری ئێجگار گه‌وره‌ی چینی نێونجی سپی ئه‌مریکایی بۆ لای خۆی ڕابکێشێ. یانێ سزا په‌یامێک بوو بۆ پێکهێنانی داواکارییه‌کی ئه‌خلاقییانه که توانی پشتیوانی به‌شێکی زۆر له هاووڵاتیانی ئه‌مریکی بۆ لای خه‌باتی مافی هاووڵاتییه‌تی ڕابکێشێ.
سێهه‌مین کارکردی سزا جۆرێک هاندانه له دژی پاسیڤبوون و جۆرێک تێکدانی فه‌رمانی. ئه‌مه به زۆری ده‌توانێ له‌سه‌ر دۆستان، ئهو کرێکار یان کارمه‌ندانه‌ی که له کاتی هه‌ڵمه‌ته‌کاندا له کێشه‌که‌وه گلاون، نوێنه‌رایه‌تی داموده‌زگای حکوومه‌تی و ئهو که‌سانی که پاش ئازادبوون له زیندان ده‌بیندرێن، کاریگه‌ری دابنێ.
کارکردی چواره‌می سزا بریتییه له یارمه‌تیدانی خه‌بات له لایه‌ن لایه‌نی دژ به‌ر. ئه‌مه له خۆیدا به شێوه‌یه‌کی سیمبۆلیک جۆرێک تێگه‌یشتن له خه‌بات له لایه‌ن دژبه‌ره‌وه پێکدێنێ. به هۆی ئه‌وه‌وه که ئێمه خۆمان له سه‌ره‌وه‌ی یاسا دانانین و هه‌ر به پێی یاسا سزا وه‌رده‌گرین جۆرێک دیالۆگ له‌گه‌ڵ لایه‌نی دژ چێ ده‌بێ که ئه‌م دیالۆگه له خۆیدا به‌شێکه له خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی.
سزا و چوونه مه‌حکه‌مه ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی که به‌رهه‌ڵستکاری مۆنۆلۆژییانه نه‌بێ به‌ڵکوو دیالۆگێک له‌گه‌ڵ لایه‌نی دژ پێکبێ و هه‌روه‌ها لایه‌نی دژ هه‌ڵوێستی خۆی وه‌رگرێ.
هه‌ڵمه‌ته‌کان له پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ سزا
له زیندان مانه‌وه پلاتفۆرمێکی سیاسییه که له خودی هه‌ڵمه‌ت و مه‌حکه‌مه ڕاوه‌ستاوتره. ئه‌مه به فیڕۆدانی هێز و وزه‌یه که له زیندان مانه‌وه به باشی به‌رنامه‌ڕێژی نه‌کرێ. له زیندان کتێبگه‌لێکی زۆر نووسراون. به‌شێکی زۆری یهکهم کتێبی من له به‌ندیخانه‌دا نووسرا. هه‌ر له زینداندا بوو له‌گه‌ڵ خه‌ڵک له پانتایی هه‌موو جیهان وه‌ک زیمبابوه، ئوسترالیا و کوستاریکا نامه گۆڕینه‌وه‌م کرد.
تێکۆشه‌رێکی دیکه‌ی پلاگبیلی هاوبه‌ندیم به‌ناوی مارتین هولاده‌ی، Martin Holladay هه‌ر جارێک وڵاتێکی هه‌ڵده‌بژارد و وتاری له ڕۆژنامه‌ی سه‌ر به بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیلی له‌و وڵاته‌دا بڵاو ده‌کرده‌وه. زۆربه‌ی تێکۆشه‌رانی پلاگبیلی له‌گه‌ڵ سیاسه‌توانان، دادوه‌ره‌کان یان سه‌رباز و کرێکاری فابریکای چه‌کسازی نامه گۆڕینه‌وه ده‌که‌ن. له ڕوانگه‌یه‌کی سیاسییه‌وه من نه‌متوانیوه له ده‌ره‌وه‌ی دیواره‌کانی به‌ندیخانه هه‌روه‌ک کاتی مانه‌وه‌م له زیندان ئاکتیڤ بم.
گاندی ده‌یگووت یه‌کێک له ئامانجه‌کان له کاتی مانه‌وه له زینداندا ئه‌وه‌یه که ڕێزی لایه‌نی دژ بۆ لای خۆت ڕاکێشی. گاندی شه‌ش خه‌تی گشتی بۆ به‌ندییه‌کی ساتیاگراهی Satyagrahi دیاری ده‌کا:
1- ڕاستگۆ به.
2- له‌گه‌ڵ کاروباری ئیداریی به‌ندیخانه هاوکاری بکه.
3- به هۆی فه‌رمانبه‌ری خۆته‌وه ببه نموونه بۆ هاوبه‌ندییه‌کانی دیکه‌ت.
4- داوای زیاتر له خۆت و زیاده له هاوبه‌ندییه‌کانی دیکه مه‌که. مه‌گه‌ر ئه‌وه له کاتی نه‌خۆشی و هه‌لوومه‌رجی تایبه‌تیدا نه‌بێ.
5- له پرسیارکردن خۆت مه‌بوێره به‌ڵام له جێبه‌جێ نه‌کردنی داواکارییه‌کانیشت تووڕه مه‌به.
6- ته‌واوی ئه‌رکه پێ‌سپێردراوه‌کانت به‌و شێوه‌یه‌ی که بۆت ده‌کرێ و ده‌گونجێ جێبه‌جێ بکه.
گاندی له‌و بڕوایه‌دا هه‌ڵسوکه‌وتێکی وا له لایه‌ن به‌ندییه‌کانه‌وه هه‌ڵکه‌وته‌ی حکوومه‌ت له‌ق ده‌کا. هێندێک جار پێویسته له به‌ندیخانه‌دا به‌رهه‌ڵستکاری بکرێ. ئه‌وه‌ش کاتێکه که پاسه‌وانانی به‌ندیخانه یاساکای به‌ندیخانه ڕه‌چاو ناکه‌ن و ڕێز له به‌ندییه‌کان ناگرن.
زۆربه‌ی زیندانییه سیاسییه‌کان ڕه‌خنه له گاندی ده‌گرن و باسی هێندێک هه‌لوومه‌رج ده‌که‌ن که پێویسته له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ سزادا له به‌ندیخانه به‌رهه‌ڵستکاری بکرێ. له هه‌شتاکان به‌دواوه ئهو جۆره به‌رهه‌ڵستکارییانه ئاسایین.
له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا زۆر نموونه ههیه: 11ی ئوگوستی 1943 نۆزده سه‌رباز مانگرتنێکی درێژخایه‌نی نیو ساڵه‌یان به مه‌به‌ستی دژایه‌تیکردن له‌گه‌ڵ هه‌ڵاواردنی ڕه‌گه‌زی له به‌ندیخانه‌ی Danbury’s Federal Correctional Institution له کاتی ژه‌می خواردندا ده‌سپێکرد. 41 ساڵ دواتر من له‌و به‌ندیخانه کۆنه‌دا که ڕابردووییه‌کی زۆری به‌رهه‌ڵستکاری هه‌بوو، به‌ند کرام. له ماوه‌ی شه‌ڕی ڤیهتنامدا هه‌ر له‌و به‌ندیخانه‌دا قه‌شه و تێکۆشه‌ی پلاگبیلی فیل به‌ریگان Phil Berrigan زۆر مانگرتنی که له‌ودا به‌ندییه‌کان به‌شداریان ده‌کرد، وه‌ڕێخست.
که‌مێک به‌ر له‌وه‌ی من ببرێمه ئه‌وێ، یه‌کێک له تێکۆشه‌رانی ئاشتی هه‌ڵمه‌تێکی له دژی فابریکای کابڵچێکه‌ریی به‌ندیخانه وه‌ڕێخستبوو. له‌م فابریکایه‌دا به‌ندییه‌کان ئهو کابڵانه‌یان درووست ده‌کرد که له چه‌کی ناوکی و کاوروباری فه‌زاییدا به‌کار ده‌بران.
مه‌به‌ست له هه‌ڵمه‌ته‌کان له نێوه‌وه‌ی زیندان ده‌کرێ درێژه‌ی هه‌مان هه‌ڵمه‌ت بن که تێکۆشه‌ران له ده‌ره‌وه‌ی به‌ندیخانه ئه‌نجامیان داوه. یه‌کێک له سه‌رنجڕاکێشترین نموونه‌کان له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا خۆبواردن له چوونه سه‌ربازی کۆربێت بیشووپه Corbett Bishop له ماوه‌ی شه‌ڕی دووه‌می جیهانیدا. ئهو رۆژی 9 سێپته‌مبری ساڵی 1944 گیرا. به پۆلیسه‌کانی گووت له به‌ر ئه‌وه ئێستا ئیتر ڕۆح و ویژدانی ئهو ئازاده، ئه‌وان ناتوانن به بێ ئیزنی ئهو شتێک به له‌شی بکه‌ن و هه‌ر بۆیه به هیچ شێوه‌یه‌ک ناتوانێ هاوکاریان بکات. ئهو مانی له خواردن گرت و له ڕاوه‌ستان و جل له‌به‌رکردن خۆی بوارد. ئه‌وان ناچار بوون به زۆر خواردنی ده‌رخوارد بده‌ن و له نێوان مه‌حکه‌مه و به‌ندیخانه‌دا به کۆڵ هاتووچۆی پێبکه‌ن، دوای 144 ڕۆژ مانه‌وه له زیندان له نه‌کاو به‌شه‌رت ئازاد کراو و چوار ساڵ حوکمی به‌ندیخانه‌ی بۆ بوو به چه‌ند مانگێک. به‌ڵام ئهو دیسان له به‌ر ئه‌وه ئازادکردنه‌که‌ی به شه‌رت بوو حازر نه‌بوو هاوکاری بکا. هه‌ر بۆیه دیسان له زیندان خرایه‌وه بۆ ئه‌وه ماوه‌ی چوار ساڵ زیندانییه‌که‌ی تێپه‌ڕ بکا. به‌ڵام پاش تێپه‌ڕکردنی 193 ڕۆژی هاوکاری نه‌کردن له به‌ندیخانه ئاخره‌که‌ی به‌بێ شه‌رت ئازاد کرا.
هێندێک جار مه‌به‌ستی هه‌ڵمه‌ت دژایه‌تیکردنه له‌گه‌ڵ سیسته‌می نێوخۆی زیندان. شێوه‌ی ئاسایی هه‌ڵمه‌ت، خۆبواردنه له‌کار له کاتی کاری زۆره‌ملیدا. من بۆ خۆم له‌کاری پێشه‌سازی زۆره‌ملی نێو زیندان خۆم بواردووه. من ئه‌م خۆبواردنه‌م له‌به‌ر دوو هۆ کرد: یهکهم، له‌به‌ر ئه‌وه زیندان قازانجی پاره‌ی له کاره‌که ده‌کرد. دووه‌م، له‌به‌ر ئه‌وه له کاره‌که‌دا کابڵی تایبه‌تی بۆ وزه‌ی ناوکی وه‌به‌رهه‌م ده‌هێندرا.
زۆر له تێکۆشه‌ران خۆ له سیسته‌می کۆنترۆڵی به‌ندیخانه ده‌بوێرن. بۆ نموونه له لێکۆڵینه‌وه‌ی پزشکی وه‌ک تاقیکاری له سه‌ر خوێن، میز ، پشکنینی له‌ش به گشتی و هه‌روه‌ها لێکۆڵینه‌وه سایکۆلۆژییه‌کاندا به‌شداری ناکه‌ن و خۆ ده‌بوێرن.
هێندێک جار هه‌ڵمه‌ته‌کان له به‌ندیخانه‌دا ته‌نیا بۆ ماوه‌ی تاقه ڕۆژێک کورت ده‌کرێنه‌وه. بۆ نموونه له ساڵوه‌گه‌ڕی هیرۆشیمادا له جێبه‌جێکردنی بڕیاره‌کانی به‌ندیخانه خۆده‌بوێردرێ.
زۆر گرینگه هه‌ڵمه‌ته‌کانی نێو زیندان به شێوه‌یه‌کی وا ورد گه‌ڵاڵه‌ڕێژی بکرێن که خوێندنه‌وه‌ی هه‌ڵه‌یان لێ نه‌کرێ و واهه‌ست نه‌کرێ که تێکۆشه‌ران ده‌یانهه‌وێ له ژێر باری سزا ده‌ربچن. به‌رهه‌ڵستکاری ده‌بێ به ته‌واوی کراوه بێ. بۆ نموونه ئه‌گه‌ر تێکۆشه‌رێک ده‌یهه‌وێ له چوونه زیندان خۆببوێرێ ده‌بێ وه‌ک تێکۆشه‌ری نۆروێژی مۆرتێن رۆنینگ Morten Rönning پلان بۆ ئهو مه‌به‌سته داڕێژێ و کرده‌وه‌که به ته‌واوی کراوه بێ. ناوبراو قه‌رار بوو له ئوگوستی ساڵی 1987دا بچێته زیندان، تاوانی سزای چوونه به‌ندیخانه‌ی ئه‌وه بوو که مۆرتێن له دانی ئهو غه‌رامه‌ته‌‌ی که به هۆی هه‌ڵمه‌ت له دژی بنکه‌یه‌کی ئاسمانی له قه‌راخ ئۆسلۆ که ته‌یاره‌ی هه‌ڵگری چه‌کی ناوکی تێدا ده‌نیشته‌وه، خۆی بواردبوو. به‌ڵام مۆرتێن له باتی ئه‌وه له ڕۆژی دیاریکراودا بچێته به‌ندیخانه له هه‌مان ڕۆژدا له هه‌ڵمه‌تێکدا له دژی هه‌مان بنکه‌ی ئاسمانی که پێشتر له‌سه‌ری حوکم درا بوو، به‌شداری کرد.
هه‌روه‌ها له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ دانی جه‌ریمه یان غه‌رامه‌ت به‌رهه‌ڵستکاری و ملنه‌دان کرده‌وه‌یه‌کی ئاساییه. ئێمه له بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیلدا کاتێک هه‌ڵمه‌تێکی چه‌کشکاندن ئه‌نجام ده‌ده‌ین له دانی غه‌رامه‌ت خۆ ده‌بوێرین چوونکه باش ده‌زانین هه‌مان پاره‌ی غه‌رامه‌ت بۆ چاککردنه‌وه‌ی چه‌که‌کان به‌کار ده‌برێن.
کاتێک که‌سێک له دانی جه‌ریمه و غه‌رامه‌ت خۆببوێرێ ئه‌وه مه‌حکه‌مه دۆسیه‌که‌ی ده‌نێرێته ئیداره‌ی تایبه‌ت به فرۆشتنی ماڵ و موڵکی ئهو که‌سانه‌ی له نه‌دانه‌وه‌ی قه‌رزوقۆڵه خۆ ده‌بوێرن. هێندێک جار ئه‌مه بۆ خۆی ڕێگایه‌کی دیکه بۆ خه‌باتی تێکۆشه‌ران ده‌کاته‌وه. ئوڤه پاینکه تێکۆشه‌ری ئاشتیخوازی ئه‌ڵمانی یه‌کێک له‌و تێکۆشه‌رانه‌یه که له‌م هه‌له که‌ڵکی باشی وه‌رگرتووه. کاتێک ئیداره‌ی ئاماژه‌پێکراو بۆ هه‌ڕاج و فرۆشتنی ماڵه‌که‌ی ویستوویانه سه‌ردانی بکه‌ن، ئه‌ویش شوێنی کۆبوونه‌وه‌که‌ی له شوێنی فه‌رمی وه‌ک کلێسه له وه‌ختی کراوه‌دا یان له ساڵۆنی نانخواردنی زانکۆ له وه‌ختی خواردنی نانی نیوه‌ڕۆدا دیاری کردووه. جارێکی دیکه که ده‌یانه‌ویست له لایه‌ن ئیداره‌وه سه‌ردانی ماڵه‌که‌ی بکه‌ن و شتوومه‌که‌کانی هه‌ڕاج بکه‌ن، تێکۆشه‌ر ئوڤه دۆسته‌کانی و هه‌روه‌ها نوێنه‌رایه‌تی میدیای له هه‌مانکاتدا بۆ ماڵ داوه‌ت کردبوو. به‌م شێوه‌یه ئوڤه خه‌ڵک و بیروڕاوی گشتی له هۆکاری فرۆشتنی ماڵه‌که‌ی له لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه ئاگادار کردووه. هه‌ر ئه‌مه‌ش وایکرد ته‌نانه‌ت پۆلیس نه‌توانێ له‌کاتی وادا خۆی له مه‌سه‌له‌ی ئوڤه‌وه هه‌ڵقورتێنێ و یارمه‌تی ئیداره‌یی هه‌ڕاج و فرۆشتن بکا.
بۆ ئه‌وه به‌رهه‌ڵستکاری له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ سزادا هه‌موو وزه‌ی خه‌بات به‌خۆوه خه‌ریک نه‌کا پێویسته هه‌ڵمه‌ته‌کان داهێنه‌رانه بن و خه‌باتگێڕان به سۆزێکی به‌رفراوانه‌وه له هه‌ڵمه‌ته‌کاندا به‌شداری بکه‌ن. بۆ نموونه کاتێک کرێکارێک به‌هۆی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نییه‌وه له‌سه‌ر کار ده‌رده‌کرێ پێویسته ئهو کرێکاره مانگرتنێکی به پێچه‌وانه بکا یانێ سهرهڕای ئه‌وه له سه‌ر کار ده‌رکراوه ده‌چێته سه‌ر کار و له شوێنی کار حازر ده‌بێ.
له به‌ر ئه‌وه غه‌رامه‌ت یان جه‌ریمه ده‌بێته کۆسپ له‌سه‌ر ڕێگه‌ی ژماره‌یه‌کی زۆر له‌و که‌سانه که خه‌باتی نافهرمانی ده‌که‌ن، ڕه‌نگه هێندێک جار چاره‌سه‌رییه‌که ئه‌وه بێ که جه‌ریمه‌کان بدرێن. چوونکه ئه‌گه‌ر وانه‌کرێ، ئه‌وه ئهو هه‌سته لای خه‌ڵکی زیاتر به هێزتر ده‌بێ که له به‌ر خاتری ده‌رچوون له دانی جه‌ریمه خۆیان تووشی مه‌ترسی نه‌که‌ن. دانی غه‌رامه‌ت زۆرتر جێگای کێشه‌یه چوونکه پاره‌که ڕاسته‌وخۆ ده‌درێته ئهو شوێنه‌ی خه‌ساره‌تی لێدراوه. ئاندێرش گریپ Anders Grip تێکۆشه‌رێکی ئاشتیخوازی سویدی بۆ کێشه‌ی دانی غه‌رامه‌ت له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ دانی غه‌رامه‌ت له کاتی چه‌کشکاندندا ئا به‌م شێوه‌یه چاره‌سه‌رییه‌که‌ی دیته‌وه: من ده‌توانم پاره‌ی غه‌رامه‌تی ئهو چه‌که‌ی شکاندووه‌مه بده‌مه ئهو که‌سانه‌ی که به هۆی ئهو چه‌که سویدییانه‌وه که هێشتا نه‌مانتوانیووه بیانشکێنن، زه‌ره‌د و زیانیان وه خه‌ڵکی گه‌یاندووه.
خۆڕاگرتن له زیندان
ئهو کاته‌ی تێکۆشه‌ری پلاگبیلی هێلێن ودسان Helen Woodson سێبه‌ش له ماوه‌ی مانه‌وه‌ی حه‌ڤده ساڵه‌که‌ی له زیندان تێپه‌ڕ ده‌کرد، نامه‌یه‌کم بۆ نووسی. له‌سه‌ر ده‌سپێکی کتێبه‌که‌م له‌سه‌ر خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی ئاگادارم کرد و داوای یارمه‌تیم لێ کرد.
پرسیاره‌که‌ی من ئه‌مه بوو: چۆن مرۆڤ ده‌توانێ ئهو ماوه درێژه له زینداندا بمێنێته‌وه؟ وه‌ڵامه‌که‌ی، منی تووشی سه‌رسوڕمان کرد. “من ڕه‌نگه ئهو که‌سه ڕاسته نه‌بم که وه‌ڵامی پرسیاره‌که‌ت بده‌مه‌وه. من له به‌ندیخانه مانه‌وه وه‌ک شتێکی زه‌حمه‌ت نابینم. له ژیاندا ئێمه زۆر بڕیار ده‌ده‌ین که ئاکامه‌که‌ی ئه‌وه‌یه که ئێمه ده‌بێ ده‌ست له ئازادی خۆمان هه‌ڵبگرین و شتی دیکه بکه‌ین. په‌یمانی ژنومێردایه‌تی به‌ستن یان منداڵ چێکردن دوو نموونه‌ی به‌رچاون له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا. ڕاست هه‌ر وه‌ک به‌رهه‌ڵستکاری ئهو بڕیارانه‌ش به زۆری په‌یوه‌ندیان به‌داهاتوو و پاراستنی ژیانه‌وه ههیه. جیاوازییه‌که ئه‌وه‌یه که ئه‌م فیداکارییانه به‌شێکن له کو‌لتووری ئێمه. له تێگه‌یشتنی ئێمه‌دا ئه‌وانه به‌شێکی جیانه‌کراوه‌و ببڕایببڕان له ژیانی ئێمه‌دا. بۆ ئه‌وه ژیان له سه‌ر عه‌رز بپارێزرێ ئه‌وه پێویسته به‌رهه‌ڵستکاری بکرێ. به‌رهه‌ڵستکاریش به‌ندیخانه‌ی به دوادادێ که پێویسته ئێمه‌ش ئه‌مه وه‌ک به‌شێک له ژیانمان ببینین. هێلێن که‌سێکی تایبه‌تییه. ئهو به‌مانه‌وه‌له به‌ندیخانه ناڕه‌حه‌ت نابێت.
ئاسانه که له‌گه‌ڵ هاوبه‌ندی هێلێن Paul Kabat پۆل کاباتی قه‌شه به‌راورد بکرێ. ویژدانی پۆل ئه‌وی ناچار کرد سهرهڕای ترس له گیران و زیندان له دژی چه‌کی ناوکی به‌شداری هه‌ڵمه‌تێک ببێ. پۆل له زیندان بێزار بوو. ئهو داوای له دادوه‌ره‌که‌ی کردبوو ئازاد بکرێ. پاش دوو ساڵ مانه‌وه له زیندان دادوه‌ر وه‌ته‌نگ داواکه‌یه‌وه هات و ئه‌وی ئازاد کرد.
من بۆ خۆم یهکهم ڕۆژه‌کانی مانه‌وه‌م له‌زیندان زۆر به‌زه‌حمه‌ت تێپه‌ڕاند. نه‌مده‌زانی ئایا له (ئه‌مریکا) ده‌رده‌کرێم یان بیست ساڵی ڕه‌به‌ق له سلوولێکی ته‌نگه‌به‌ردا ده‌مێنمه‌وه. بۆ ئه‌وه وره‌م تێکنه‌شکێ له سه‌ر ته‌خته‌که‌م درێژ ده‌بووم و به قووڵی له هه‌ناسه‌دانمه‌وه ورد ده‌بوومه‌وه. ئه‌مه له بودیستێکه‌وه فێر بووبوم. له‌خودام ده‌ویست ئارام و هێور ببمه‌وه. هه‌ر زوو له‌گه‌ڵ زیندان ڕاهاتم و خووم پێگرت. هێندێک جار زۆرم زیندان پێخۆش بوو. مارتین هۆلاده‌ی Martin Holladay تێکۆشه‌ری دوازه‌ده‌مین هه‌ڵمه‌تی پلاگبیلی له دوایین مانگی به‌ر له ئازادکرانی ڕاگوێزرایه زیندانه‌که‌ی من. بۆ من ئه‌مه قۆناخێکی زێڕین بوو و من ته‌جروبه‌ی ئهو شته‌ی زیندانییه‌کان پێیان ده‌گووت “ئازاری سایکۆلۆژیی” نه‌مده‌کرد. به شێوه‌یه‌کی گشتی دوایین کاته‌کانی زیندان ناخۆشترین قۆناخی هێشتنه‌وه‌له‌زیندانه. مرۆڤ ده‌ستوپێی خۆی ون ده‌کا و ئۆقره‌ی لێهه‌ڵده‌گیرێ. هێندێک به‌ندی به شێوه‌یه‌کی وا خۆیان ون ده‌که‌ن و کرده‌وه‌ی وا ئه‌نجام ده‌ده‌ن که ڕه‌نگه ببێته هۆی ڕاگرتنی زیاتریان له به‌ندیخانه.
هه‌ر پاش دوو سێ مانگ له زیندان ئیتر ژیانی ده‌ره‌وه‌ی زیندان ده‌بێته شتێکی خه‌یاڵی و دوور له ڕاستی. کاتێک مرۆڤ ئازاد ده‌کرێ ئه‌وه ئاسایشی نێو زیندان له ده‌ست دهدا. هه‌ستێکی شیزوفرێنی چێ ده‌بێ یانێ هاوکات که به‌ندی بیر له ئاسایشی نێو زیندان ده‌کاته‌وه له قوڵایی دڵیشیه‌وه ده‌یهه‌وێ بچێته ده‌رێ و له‌وێ نه‌مێنێ.
ئهو به‌ندییانه‌ی که خۆیان وه‌ک به‌ندی سیاسی ده‌ناسێنن زۆر ئاسانتر له زیندانیی دیکه ده‌توانن له زینداندا خۆ بگرن. ئه‌مه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ زۆر هۆکار:
ئێمه (زیندانییه سیاسییه‌کان) له ده‌ره‌وه‌ی زیندان گرووپی پشتگیریمان هه‌بوو. ئه‌وان ده‌یانده‌توانی به زووترین کات له کاتی پێویست و دڵخوازدا یارمه‌تیمان بده‌ن. زۆر که‌س له ئێمه عه‌لاقه‌و نزیکی تیۆریکی هه‌بوو که له زیندان باشتر ده‌مانتوانی خه‌ریکی ببین هه‌تا ده‌ره‌وه‌ی زیندان. من به چه‌ند سه‌عات له ڕۆژدا باس و مناقشه‌م ده‌کرد. بێجگه له‌وه زۆر کتێبم ده‌خوێنده‌وه ڕه‌نگه سێ قات زیاتر له ده‌روه‌ی زیندان.
جیاوازییه‌کی دیکه‌ی گرینگی نێوان زیندانی سیاسی و ئاسایی ئهو شته‌یه که هێلێن ئاماژه‌ی پێده‌کا. به‌ندی به‌رهه‌ڵستکار له زیندان مانه‌وه وه‌ک به‌شێک له خه‌بات ده‌بینێ. به‌ڵام دزێک له زیندان بوونی ته‌نیا وه‌ک هه‌ڵه‌یه‌ک ده‌بینێ.
زیندانییه‌کی سیاسی له سه‌رووی هه‌موو زیندانییه‌کانی دیکه‌وه‌یه، له هه‌مووان زیاتر شیانی ههیه، ئه‌مه ڕاستییه‌که و ناشێردرێته‌وه. سهرهڕای ئه‌مه زۆر گرینگه که خۆئاماده‌کاری باش بۆ زیندان بکرێ. زیندانی کامه مافی ههیه؟ بۆی ههیه کامه ماف وه‌ربگرێ؟ و هه‌تا چه‌نده ده‌کرێ کرده‌وه‌و و هه‌ڵسوکه‌وتی زیندانه‌وان په‌سه‌ند بکرێ؟
هه‌میشه کاتێک که من بۆ زیندانییه‌کی نوێ ڕاده‌گوێزرامه‌وه، له هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بووم بزانم شکاندنی کامه ڕێسا ده‌بووه هۆی به‌ندکردنم له سلوولی تاکه‌که‌سیدا. ئه‌گه‌ر هاتوو هاوبه‌ندییه‌ک به‌رۆکی پێگرتبای و کێشه‌ی بۆ سازکردبای، ئه‌وه ده‌کرا توخنی نه‌که‌وی و لێی دوور که‌وی.
پێشوه‌خت هیچ کاتێک ناکرێ پێشدیتنی ئه‌وه بکرێ که ماوه‌ی زیندانی چۆن تێپه‌ڕ ده‌بێ. من بۆ خۆم نه‌مده‌توانی پێشدیتنی ئهو گشته ڕاگوێستنه له نێوان زیندانی جۆراوجۆر بکه‌م. وه‌ختی دوورودرێژی چاوه‌ڕوانبوون له سلوولی ساردوسڕدا له کاتێکدا مرۆڤ نازانێ چی چاوه‌ڕێی ده‌کا و له ڕاستیدا چ ڕوو دهدا، بۆ خۆی ڕۆحکوژ و ده‌روون ئازارده‌ره.
به‌شی حه‌وته‌م
بنه‌ماکانی به‌رهه‌ڵستکاری
له سه‌ر دیمۆکراسی
بنه‌ماکانی به‌رهه‌ڵستکاری
له سه‌ر دیمۆکراسی
وه‌پێشخستنی دیمۆکراسی
له ئاخرو ئوخری سه‌ده‌ی نۆزده‌دا بزووتنه‌وه‌ی کرێکاری، بزووتنه‌وه‌ی کلێسه‌ی ئازاد و بزووتنه‌وه‌ی دووره په‌رێزی له خواردنه‌وه‌ی ئه‌لکۆڵ وه‌پێشکه‌وت، ئهو بزووتنه‌وانه له خۆیاندا هه‌مان شێوازی دیمۆکراسین که ئێستاش خۆبه‌خۆ له پێشوه‌چووندان. ئه‌م دیمۆکراسییه نوێیه به‌رهه‌ڵستکارییه‌کی گشتی بوو له دژی قه‌واره و چوارچێوه کلێسه‌یی و سیاسییه‌کان که مرۆڤه‌کانی به پێی بایه‌خه جیاوازه‌کان دابه‌ش ده‌کرد و کۆمه‌ڵگای وه‌ک ئورگانیزمێکی هیرارشی ده‌ده‌ی که له‌ودا گرووپه ئینسانییه جیاوازه‌کان که‌م تا زۆر ده‌یانتوانی له سه‌ر ڕه‌وتی ڕووداوه‌کان شوێندانه‌ر بن. به پێچه‌وانه، بزووتنه‌وه خه‌ڵکییه‌کان بیرێکی ئازادتر و لیبراڵتریان هه‌بوو که تاک یان ئیندیڤیدی وه‌پێش ده‌خست و پێی له سه‌ر مافه که‌سییه‌کان داده‌گرت. هه‌موو که‌س بایه‌خی یه‌کسانی ههیه و هه‌ر به هه‌مان ڕاده‌ش مافی یه‌کسانی ههیه. ده‌نگ و مافی هیچ که‌س نابێ له سه‌ره‌وه‌ی ده‌نگ و مافی که‌سێکی دیکه‌وه دابنرێ.
خه‌بات بۆ تاک له هه‌مانکاتدا خه‌بات بۆ زۆرایه‌تی بوو. که‌مایه‌تییه‌ک مافی ئه‌وه‌ی نه‌بوو ده‌سه‌ڵاتی به سه‌ر زۆرایه‌تییه‌وه هه‌بێ. کاتێک ژماره‌یه‌ک تاک پێکه‌وه ده‌نگ بۆ پێشنیارێک ده‌ده‌ن ئه‌وه ده‌بێ ده‌نگه‌که‌یان ببیسرێ و سه‌رکه‌وێ. ئه‌گه‌ر دوو پێشنیاری دژ به یه‌ک ههیه ئه‌وه‌ی که زۆربه پشتگیری لێده‌کا ده‌بێ جێگر ببێ و هه‌موو پشتگیری بکه‌ن هه‌تا ئهو ده‌مه پێشنیاره‌که‌ی دیکه‌ش ده‌نگی زۆرایه‌تی وه‌ده‌ست ده‌هێنێ.
پاش خه‌باتێکی سه‌خت له نێوان شێوه جیاجیاکانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیدا، بیر‌جیاکان بوون به یه‌ک. ئه‌لته‌رناتیڤی دیمۆکراسی ترادیسیۆنی له سویددا ئه‌وه‌نده پێگه‌ی کز بوو که دیمۆکراسی نوێی بزووتنه‌وه خه‌ڵکییه‌کان بووه تاکه ده‌نگێکی به هێز له‌سه‌رانسه‌ری وڵاتدا. هه‌ر زوو ئه‌م دیمۆکراسییه نوێیه وا پێشکه‌وت که وه‌ک شێوازێکی ئیده‌ال که له هه‌موو سه‌رده‌مه‌کاندا بتوانێ خۆی بگرێ، چاوی لێکرا.
له شوێنه‌کانی دیکه‌ی جیهاندا به‌و شێوه‌یه نه‌بوو. ئه‌گه‌ر چی Robert’s Rules of Order وه‌ک شێوازێکی کلاسیکی زۆرایه‌تی – دیمۆکراسی پێگه‌یه‌کی به هێزی له وڵاتانی ئینگلیزیزمان هه‌بوو به‌ڵام هه‌میشه شێوازه‌کانی دیکه‌ی دیمۆکراسی وه‌پێشده‌که‌وتن.
ئهو ترادیسیۆنه دیمۆکراتیکه‌ی که من ده‌مه‌وێ لێره‌دا بڕێکی له سه‌ر باس بکه‌م له ڕاستیدا له سۆنگه‌ی ئهو بزووتنه‌وانه‌وه پێشکه‌وتووه که له سه‌ر بنه‌مای ناتووندوتیژی دانراون. ئه‌مه هه‌وڵێکه بۆ ئه‌وه دیمۆکراسی دینامیزه بکرێ یانێ دیمۆکراسییه‌ک که هه‌میشه له پاش هه‌ڵکشان و داکشانه‌کان، پێشوه‌چوون به‌خۆوه ده‌بینێ و به‌ره‌و باشتر بوون ده‌چێ. ئهو که‌ره‌سته دیمۆکراتیکانه‌ی که پاشتر باسیان لێوه ده‌که‌م له بزووتنه‌وه‌ی ئاشتی و ئه‌لته‌رناتیڤی ئه‌مریکای باکوور سه‌رچاوه‌ی گرتووه. زۆربه‌یان له بزووتنه‌وه‌ی فیمینیزمه‌وه هه‌ڵقوڵاون و پێشکه‌وتوون و گه‌یشتوونه‌ته سه‌رده‌می ئیمڕۆ.
ئه‌م پێشوه‌چوونه سه‌رنجڕاکێشه بووه هۆی ئه‌وه زۆر که‌ره‌سه‌ی دیمۆکراتیک له میانه‌ی سه‌رهه‌ڵدان و کاری گرووپه جیاجیاگه‌لی وه‌ک شه‌ریکه هه‌ره‌وه‌زییه‌کان و گرووپه به‌رهه‌ڵستکارییه پاسیفیسته‌کان قاڵ ببنه‌وه. ئهو کاته‌ی له ئه‌مریکا بووم، من ئه‌ندامی بانکێک و بازاڕێکی هه‌ره‌وه‌زی بووم. له رێداکسیۆنی ڕۆژنامه‌یه‌ک کارم ده‌کرد و هه‌روه‌ها له نانه‌واخانه‌یه‌کیش کاری زیاده‌م ده‌کرد. له نێو هه‌موو ئهو گرووپگه‌له‌دا له شێوازه نوێیه دیمۆکراتیکه‌کان که‌ڵک وه‌رده‌گیردرا. بێجگه له‌مه بڕیاره‌کان له باتی ده‌نگی زۆربه به پێی تێگه‌یشتن و وشیاری ته‌واوه‌تی ئه‌ندامان ده‌دران.
که‌ره‌سته‌کانی دیمۆکراسی
کاتێک خوێندکاره سویدییه‌کان له کۆتای شه‌سته‌کاندا ویستیان دیمۆکراسی دیمۆکراتیزه بکه‌ن قه‌واره و ڕێکخراویان به‌لاوه نا. کۆبوونه‌وه‌ی به‌رین و کۆبوونه‌وه‌ی نافه‌رمی بره‌وی په‌یدا کرد. ئاکامه‌که‌ی بوو به تێکه‌ڵپێکه‌ڵی. له کۆبوونه‌وه‌کاندا ته‌نیا ئه‌وانه‌ی قسه‌زان بوون، قسه‌یان ده‌کرد. کامه بڕیار له‌و کۆبوونه‌وه نافه‌رمییانه‌دا ده‌درا؟ مه‌یل بۆ وه‌پێشخستنی دیمۆکراسی له‌ساردی دا. ژیانی ئهو ڕێکخراوه بێ قه‌واره‌و ڕێکخستنانه کورت بوو. ئاخره‌که‌ی ئه‌ندامان و به‌شداربووانی ئهو ڕێکخراوه بێ ڕێکخراوانه به هۆی خۆڕێکخستنه‌وه‌ی چه‌ند پاته‌وه‌بوو پاش هه‌ر جاره‌ی بڕیاری شتێکی نوێ درابا، ماندوو ده‌بوون.
پێشوه‌چوونی فیمینیزمی ئه‌مریکای باکوور و بزووتنه‌وه ئه‌لته‌رناتیڤه‌کان به‌ره‌و لای پێچه‌وانه‌وه‌ی ئه‌وانه‌ی سه‌ره‌وه ڕۆیشت. قه‌واره کۆنه‌کان به‌ڕاده‌ی پێویست نه‌یانده‌توانی وه‌ڵامده‌ری پێویستییه‌کانی دیمۆکراسی بن. ئامانج ئه‌وه‌بوو که بێده‌نگه‌کان وه‌قسه بێن و ببیسرێن و ده‌م له پێش و هه‌میشه قسه‌که‌ره‌کان پاشه‌کشه‌یان پێبکرێ. هه‌روه‌ها بزووتنه‌وه‌ی ژنان ده‌یه‌ویست شێوازی وا ببینێته‌وه که له شێوازی ترادیسیۆنی و نه‌ریتی پیاوانه کاریگه‌رتر بێت. ئه‌وان هزره‌کانیان له سه‌ر ئهو بنه‌مایه بوو که کاتێک ئێمه پێکه‌وه ده‌توانین کار بکه‌ین، پێکه‌وه‌ش ده‌توانین بڕیاره‌کان بدهین.
بزووتنه‌وه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی دژی توندوتیژی زۆر به دڵفراوێنییه‌وه ئه‌م ئه‌رکه‌ی له پێناوی په‌ره‌پێدان به‌م جۆره شێوه کاره نوێیه وه‌ئه‌ستۆ گرت. به‌ڵام له ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه ڕادیکاڵه پاسیفیسته کۆنه‌کان بۆ نموونه له وڵاتی هێندوستان، میسیۆنێره دیمۆکراسییه‌کان بۆیان ده‌رکه‌وت که شێوه‌کاری نوێ له هه‌موو بواره‌کاندا بێ که‌موکۆڕی نیه. هزره نوێیه‌کان زۆرجار ته‌نیا نوێکردنه‌وه‌ی هزره کۆنه‌کانی دامه‌زراندنی دیمۆکراسی بوون.
من بۆ خۆم له‌م پێوه‌ندییه‌دا ئه‌زموونم ههیه. کاتێک چوومه ئه‌مریکا و له گرووپێکی ناوچه‌یی لایه‌نگری ئاشتی له سیراکۆس Syracuse کارم ده‌سپێکرد، من ته‌نیا گوێبیستی شێوازه جیاجیاکانی دیمۆکراسی ببووم و به‌کرده‌وه شتێکی وام لێنه‌ده‌زانی. بۆ من زه‌حمه‌ت بوو قه‌ناعه‌ت په‌یدا بکه‌م. یان که‌س نه‌بوو قه‌ناعه‌تم پێبکا.
پێشتر من له‌و کۆرسانه‌ی که به دژه به‌رگه‌یی ده‌نگدانی نه‌ریتی ناسراون، به‌شداریم کردووه. زۆر جار من وه‌ک ئه‌ندامی ده‌سته‌ی کارگێڕ یان سه‌رۆک ڕۆڵم بینیووه. له‌به‌ر ئه‌وه ده‌کرێ بگوترێ که سوید وڵاتێکی ته‌ریک و له قه‌راخه‌وه هه‌ڵکه‌وتوو بووه، پێموابوو که لانیکه‌م هیچ نه‌بێ بنه‌ماکانی دیمۆکراسی ده‌زانم. به‌ڵام له ڕاستیدا من به ته‌واوی له پێشوه‌چوونه‌کان تێنه‌گه‌یشتبووم.
(له کۆرسه‌کاندا) هه‌ڵسه‌نگاندن یان نرخاندن زۆر سه‌رنجی منی ڕاکێشا. پاش هه‌ر کۆبوونه‌وه‌یه‌ک بۆ ماوه‌ی پێنج خوله‌ک هه‌ڵسه‌نگاندنمان ده‌کرد. خاڵه‌که ئه‌وه بوو که هیچ چه‌شنه شێوازێک هه‌موولاگر و ته‌واو نه‌بوو. هه‌ر گرووپێک پێویستی جیاوازی خۆی هه‌بوو. دیمۆکراسی دیارده‌یه‌کی دینمامیکییه. له‌گه‌ڵ هه‌لوومه‌رج ده‌گۆڕدرێ و له‌گه‌ڵ باروودۆخی نوێ خۆی ڕادێنێ و ئه‌زموون وه‌رده‌گرێ. له کاتی هه‌ر هه‌ڵسه‌نگاندنێکدا هه‌ر کامه له به‌شداربووان به‌نۆره کێشه‌یه‌کی وه‌ک نه‌بوونی کات، ئه‌وه که هه‌موو که‌سێک بۆی ههیه بۆچوونه‌کانی خۆی باس بکا یان ئه‌وه به‌شداربووان قسه‌ی یه‌کتری ده‌بڕن، ده‌هاته به‌ر باس. گرینگ ئه‌وه‌بوو که چی بکرابایه بۆ ئه‌وه کێشه‌یه‌ک له کۆبوونه‌وه‌ی داهاتوودا باشتر بکرابایه.
“نۆره” که‌ره‌سته‌یه‌که که هه‌ر زوو له لایه‌ن بزووتنه‌وه‌ی ژنانه‌وه بوو به باو. ئامانج له به‌کاربردنی که‌ره‌سه‌ی وه‌ک نۆره ئه‌وه‌یه که هه‌موو به‌شداربووان بتوانن قسه‌ی خۆیان بکه‌ن و هه‌ر له‌و سۆنگه‌وه پێشگیری له دۆمینانس و باڵاده‌ستی بگیردرێ. ئاسایترین شێوازی نۆره ئه‌وه‌یه که ئهو که‌سه‌ی که قسه ده‌کا پاشماوه‌ی قسه‌که‌ی به‌جێدێڵێ بۆ که‌سه‌که‌ی ته‌نیشتی. به‌ڵام هه‌ر که‌سێک ده‌توانێ به ته‌واوی بۆچوونه‌کانی خۆی به نۆره ده‌رببڕێ، مه‌به‌ست ته‌نیا ئه‌وه‌یه که‌سێک دووجار له نۆره‌یه‌کدا قسه نه‌کا و مافی قسه‌که‌ره‌کانی دیکه ببڕێ. ئه‌گه‌ر هاتوو که‌سێک شتێکی بۆ گوتن پێ نه‌بوو ئه‌وه نۆره‌که بۆ که‌سی دیکه پاس ده‌درێ.
ڕاپۆرتدانی که‌سیی، که‌ره‌سته‌یه‌که که له سه‌ر ئهو باوه‌ڕه چێ بووه که کۆبوونه‌وه‌کان ناکرێ له ده‌ره‌وه‌ی چوارچێوه‌ی ژیان ببیندرێن. به هۆی نۆره قسه‌کردنه‌وه ئهو شانسه‌مان ده‌درێتێ که باسی ئه‌وه بکه‌ین چۆن له کۆبوونه‌وه‌که ده‌ڕوانین و له کۆبوونه‌وه‌ی پێشتره‌وه هه‌تا ئێستا چ شتێکی تایبه‌تی هاتووه‌ته گۆڕێ که له‌م کۆبوونه‌وه‌یه‌دا باس بکرێ. زۆر جار ئێمه پێش له‌وه‌ی بچووباینه سه‌ر باسه سه‌ره‌کییه‌کانی کۆبوونه‌وه، ئهو ڕاپۆرته که‌سییانه‌مان ده‌خسته به‌ر باس. “ڕاپۆرتی که‌ش و هه‌وا” وشه‌یه‌کی دیکه‌یه که که‌سانێکی دیکه له باتی ڕاپۆرتی که‌سی بهکاری دێنن.
من هه‌ر زوو بۆم ده‌رکه‌وت که ڕاپۆرته که‌سییه‌کان له‌سه‌ر قسه‌وباسه‌کانی داهاتوومان شوێندانه‌ر بوون. بۆ نموونه هاڤالێک ده‌یتوانی باسی ئه‌وه بکا که ئهو به شێوه‌یه‌کی کاتی له‌به‌ر ئه‌وه هه‌موو شه‌وێ به دیار کچه نه‌خۆشه‌که‌یه‌وه شه‌ونوخونی کێشاوه، هێندێک تووڕه‌و بێوازه. شتێک که زۆر جار له کۆبوونه‌وه‌کاندا ده‌که‌وته به‌ر باس ئه‌وه بوو که هاڤاڵان به هۆی کار و پێشه‌ی بژیووی په‌یداکه‌ر ماندوو ده‌بوون. یان هێندێک جار هه‌ڤاڵێک ئاشق ده‌بوو و ده‌بوا ئێمه ڕه‌چاوی هه‌لوومه‌رجی ئهو هه‌ڤاڵه‌مان بکردبایه. ئه‌م پرسه که‌سییانه شتگه‌لێگ بوون که ئێمه له کۆبوونه‌وه‌کاندا ده‌مانخستنه به‌ر باس و به له به‌رچاو گرتنی ئهو پرسانه بڕیارمان دهدا و به‌رپرسایه‌تیمان بۆ هه‌ڤاڵان دیاری ده‌کرد.
پێشنیاری وردگه‌ڵاڵه‌کراو له لایه‌ن به‌شداربووانه‌وه ده‌توانێ کاتی کۆبوونه‌وه‌کان به‌فیڕۆ نه‌دا. هاوینی 1988 من له که‌مپێکی درێژخایه‌نی نافهرمانی مه‌ده‌نی له گرێبستاد Grebbestad به‌شداریم کرد. دوو ڕۆژی ته‌واو کاتمان له‌سه‌ر ئه‌وه به فیڕۆ چوو که هه‌ر په‌نجا که‌سی به‌شدار بوو له که‌مپه‌که‌دا ده‌یانه‌ویست هه‌موو چه‌شنه پرسیارێکی پراکتیکی و ڕێکخستنی بخه‌نه به‌ر باس. له سۆنگه‌ی دیمۆکراسی ڕاسته‌وخۆوه گه‌ڵاڵه‌ڕێژی و بڕیاردان تێکهه‌ڵکێشی یه‌کتری کرابوون. کۆبوونه‌وه شێوازێکی خراپه بۆ گه‌ڵاڵه‌ڕێژی ورد. به‌پێچه‌وانه کۆبوونه‌وه شوێنێکی باشه بۆ باسکردن و بڕیاردان له‌سه‌ڕ پێشنیاره جیاوازه‌کان.
بێجگه له‌و که‌ره‌سانه‌ی له سه‌ره‌وه ئاماژه‌ی پێکرا، ده‌کرێ له ئامرازی دیکه که‌ڵک وه‌رگیردرێ. له سیراکۆس Syracuse له کۆبوونه‌وه‌کاندا، سکرتێرێک هه‌موو جارێک کورته‌ی کومێنت و تێبینییه‌کانیشی یاداشت ده‌کرد. له کاته ئاساییه‌کاندا ته‌نیا بڕیاره‌کان ده‌نووسرێنه‌وه.
شێوازێک که ئێستا بۆ نه‌بڕینی قسه‌ی یه‌کتری به‌تایبه‌تی له کۆبوونه‌وه گه‌وره‌کاندا که‌ڵکی لێوه‌رده‌گیردرێ له نه‌ریتێکی کۆنی ئیندیانه‌کان له ئه‌مریکای باکووره‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێ. ئه‌وه‌ی که له کۆبوونه‌وه‌دا قسه ده‌کا، چێوێک به ناوی چێوی قسه‌کردن به‌ده‌سته‌وه ده‌گرێ و هه‌تا قسه‌کانی ته‌واو نه‌بێ چێوه‌که‌ی به‌ده‌سته‌وه ده‌بێ و پاش ته‌واو بوونی قسه‌کانی که‌سێکی دیکه چێوه‌که‌ی لێوه‌رده‌گرێ و قسه ده‌کا.
که‌ره‌سه‌یه‌کی کۆن سه‌باره‌ت به بڕیاردان که ئیمڕۆکه له بیر کراوه، که‌ره‌سه‌ی بێده‌نگییه. له کۆبوونه‌وه‌کانی گرووپگه‌لی پلاگبیلی له ئه‌مریکای باکوور له میانه‌ی باسه گرینگه‌کاندا له پاش قسه‌ی هه‌ر که‌سێک بۆ ساتێک بێده‌نگ ده‌بووین. بۆ ئه‌مه‌ش زۆر هۆکار هه‌بوون: پێش هه‌موو شتێک به قووڵی له قسه‌کانی ئهو که‌سه تێده‌فکراین به بێ ئه‌وه له بیری ئه‌وه‌دا بین که کومێنت و تێبینی ئێمه له قسه‌کانی ئهو که‌سه چییه. له هه‌مانکاتدا ئه‌م بێده‌نگییه ده‌بووه هۆی ئه‌وه که ئێمه ئه‌وه له بیر بکه‌ین که گۆیا به دووپاتکردنه‌وه‌ی قسه‌کان به‌شداران زیاتر تێده‌گه‌ن. ئه‌مه‌ش له‌خۆیدا کاتی زۆری بۆ ده‌گه‌ڕاندینه‌وه. له لایه‌کی دیکه‌وه بێده‌نگی ده‌بووه هۆی ئه‌وه که ئێمه له قسه‌کانی ئهو که‌سه تێبفکرین که هه‌ر ساتێک پێشتر قسه‌ی کردبوو. هه‌ر بۆیه تێبینی و کۆمێنته‌کانمان ته‌نیا له سه‌ر قسه تازه‌کان نا به‌ڵکوو له‌سه‌ر قسه و تێڕامانه پێشووه‌کان چێ ده‌بوون، ئه‌مه به شێوه‌یه‌ک هه‌ر وه‌ک شێوازی دیالیکتیکیانه‌ی باسه‌کانی سوقرات ده‌چوو.
هه‌روه‌ها بێده‌نگی ئهو هه‌له‌شی بۆ ده‌ڕه‌خساندین که باسه‌کانمان له چوارچێوه‌ی ئامانجه‌کانماندا بێت. ئه‌مه‌ش له‌خۆیدا له لایه‌ک زیاتر سه‌رنجمانی بۆ لای بابه‌ته سه‌ره‌کییه‌کانی کۆبوونه‌وه ڕاده‌کێشا و له‌لایه‌کی دیکه‌وه توانای باشتر بینین و زۆرشکانمان به‌سه‌ر هه‌لوومه‌رجی ڕه‌خساودا به هێز ده‌کرد.
سه‌رچاوه‌کان:
1 Thoreau, H. D. Om civilt motstånd. (R. Ekner, översättning.) Stockholm: Arkturus. 1977.
2 Gandhi, M. K. Non‑violent resistance. New York: Schocken Books. 1985.
3 Rawls, J. A theory of justice. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press. 1971.
4 Habermas, J. Civil olydnadden demokratiska rättsstatens grundbult. Retfaerd Nordisk Juridisk Tidskrift, 35. 1986. (Original publicerat 1985.)
5 Fischer, L. The Life of Mahatma Gandhi. London: Granada. 1982.
6 Sharp, G. The methed of nonviolent action. Boston: Porter Sargent Publishers. 1980. (Original publicerat 1973.) Se speciellt Part One och Part Three.
7 Kropotkin, P. Inbördes Hjulp. (K.G. Ossian‑Nilsson, översättning.) Stockholm: Federativ. 1978.
8 Nyström, S. Palmemord och affärer bakom säkerhets‑boomen. Veckans affärer, nr 37. 5 september 1988.
9 Britton, C. Fler anställda än hos polisen. Dagens Nybeter, Inrikes, 22 augusti 1988.
10 Andersson, B. G. Nye Säpochefen: öppenhet ska ge nytt förtroende. Dagens Nyheter, Inrikes, 21 september 1989.
11 Bratt, P. Detta är Gunnar Ekberg… Folket i Bild Kulturfront. nr 10. 1973.
12 Davis, W. D. Schemes and devices, Surveillance. Soujournes, nr2. 1986.
13 Marx, K. Kapitalet Första bandet. (I. Bokman, översättning Bo Cavefors Bokförlag. 1974.
14 Plowshares Newsletter 1. P.O. Box 585, Orlando FL 32802, USA. 1988.
15 the Nuclear Resister nr 53 ~ 54. P.O. Box 43383, Tucson, AZ 85733, USA. 1988.
16 Womens Encampmentfor a Future of Peace &: Justice. Womans Encampment for a Future of Peace & Justice, 5440 Rt. 96, Romulus, NY 14541, USA. 1983.
17 Hindenfeldt, C. Arbetaren nr 42, 1988.
18 Wellbring, C. Arbetet. 30 augusti 1984.
19 Foreman, D. & Haywood, B. (Redaktörer.) Ecodefense. A field Guide to Monkeywrenching. (2 reviderade upplagan.) Kalifornien: Ned Ludd Books, P.O. Box 5871, Tucson, AZ 85703. USA. 1987.
20 Ricoeur, P. The Conflict of Interpretations Essays in Hermeneutics. Evanston: Northwestern University Press. 1974. (Original publicerat 1969).
21 Bergwall, P. Ett helt dygns symfoni. Pax Tidningen för Fred, nr 3. 1988.
22 Wright, P. Spy Catcher Spionfångaren Den nakna sanningen om brittiskt kontraspionage. Stockholm: Norstedts. 1987.
23 Habermas, J. Borgerlig offentlighet. (J. Retzlaff, översättning.) Lund: Arkiv förlag. 1984.
24 Månson, P. Jörgen Habermas och moderniteten. Månson, P. (Red.), Moderna Samhällsteorier. Stockholm: Prisma. 1988.
25 Goldman, E. Anarkistiska Minnen. Göteborg: Korpen. 1980. (Living my Life)
26 Wallis, J. Ett nytt sätt att leva. Örebro: Libris. 1982. (Original, The Call to Conversion. Washington. Publicerat av Sojournes, Washington.)
27 Goss, J. & Goss‑Mayr, H. Jesu ickevåld ‑ En kraft som skapar fred. (H. Rödholm‑Siegrist, översättning.) (Original, Die Gewaltlosigkeit Jesu ‑ eine Kraft, die Frieden schaffl. Publicerat av Bund der Deutschen Katholischen Jugend)
28 Alternatives to Violence Project, Manual Basic Course. Alternatives to Violence Project, 15 Rutherford Place, New York, NY 10003, USA. 1986.
29 Witness for Peace Training Manual. (tredje upplagan.) Witness for Peace, P.O. Box 567, Durham, NC 27702, USA. 1986.
پاشکۆ:
په‌ر ههرنگرێن کێیه؟
کرۆنۆلۆژی نووسه‌ر به قه‌ڵه‌می خۆی:
– ساڵی 1968، باوکم بۆ چاوپێکه‌وتن له‌گه‌ڵ مارتین لوترکین و ڕێبه‌رانی دیکه‌ی بزووتنه‌وه‌ی هاووڵاتییه‌تی چووه ئه‌مریکا. له حه‌فتاکانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا، کتێبه‌کانی بابم له‌سه‌ر مارتین لوترکین ده‌خوێنده‌وه.
– ساڵه‌کانی 1967 1971 به وتار نووسین به‌شداری چالاکییه‌کانی دژی شه‌ڕی ڤیه‌تنامم کرد.
– ساڵی 1973، دایکم بردمی بۆ یهکهم کۆبوونه‌وه له سه‌ر پرسگری ژینگه.
– ساڵی 1982، بۆ یهکهم جار، له یهکهم ده‌وره‌ی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی و ناتووندوتیژی به‌شداریم کرد.
– ساڵی 1983 من و چه‌ند که‌سێک له ڕێکخراوی ئاشتیخوازی سوید و که‌سانی دیکه له ڕێکخراوگه‌لی دیکه‌ی سویدی، ناردنه ده‌ره‌وه‌ی بڕه‌چه‌کێکی گومانلێکراوی فابریکای چه‌کسازی بووفورشی سویدیمان له نزیک کونگئێلڤ له سوید ڕاگرت.
– ساڵی 1983 له هه‌ڵمه‌تێکدا له‌دژی چه‌کی ناوکی سۆڤیه‌تی، له به‌رده‌م باڵوێزخانه‌ی سۆڤییه‌ت له ستۆکۆڵم به‌شداریم کرد.
– ساڵی 1983 له‌لایه‌ن بزووتنه‌وه‌ی کریستیانی ئاشتیخوازه‌وه بۆ فێربوونی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی نێردرامه ویلایه‌ته یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا.
– ساڵی 1983 له هه‌ڵمه‌تێکی به‌رفراواندا له دژی دامه‌زراوه‌ی چه‌کووچۆڵی سێنێکا ئارمی دێپۆ له شاری نیۆیۆرک به‌شداریم کرد، له‌م هه‌ڵمه‌ته‌دا 1000 تێکۆشه‌ر به‌شداریان کرد.
– ساڵی 1984 له هه‌ڵمه‌تێکدا له دژی ڕۆکێته‌کانی هه‌ڵگری چه‌کی ناوکی په‌رشینگی دوو، له فلۆریدا به‌شداریم کرد و هه‌ر به‌و هۆیه‌وه له لایه‌ن مه‌حکه‌مه‌یه‌کی ئه‌مریکییه‌وه، حوکمی 8 ساڵ زیندانم به‌سه‌ردا سه‌پا. پاش تێپه‌ڕکردنی 15 مانگ مانه‌وه له زیندان له ئه‌مریکا ده‌رکرام و ڕه‌وانه‌ی سوید کرامه‌وه.
– ساڵی 1986 له ده‌سپێکی کاری گرووپی پلاگبیلی سویدی- ئه‌ڵمانی له ئه‌ڵمان به‌شداریم کرد.
– ساڵی 1988 چوومه وڵاتی شیلی و له‌سه‌ر خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نی له سه‌رده‌می سه‌ره‌ڕۆیی پینۆشه‌د‌ا، کۆرسێکم دانا. هاوکات له‌وڵاتانی دیکه‌ی ئه‌مریکای لاتیندا گه‌ڕام و له‌گه‌ڵ چالاکڤانانی مه‌ده‌نیدا چاوپێکه‌وتن و گوتووبێژم ساز کرد.
– ساڵی 1989 گرووپی “به‌کۆمه‌ڵ به‌رهه‌ڵه‌ستکاری ئۆمێگا”مان له‌گه‌ڕه‌کی هامارکویله‌ی گۆته‌بۆرگ سوید دامه‌رزاند و ئیتر له‌و ده‌مه‌وه له‌و گه‌ڕه‌که نیشته‌جێم.
– ساڵی 1990 کتێبی ڕێنوێنییه‌کانی خه‌باتی نافهرمانی مه‌ده‌نیم، بۆ یهکهم جار چاپ کرد.
– ساڵی 1991 وێرای دوو تێکۆشه‌ری دیکه وه‌ک چالاکییه‌کی سیمبۆلیک چه‌کێکی “ئه‌ی که‌ی پێنج”مان له‌کار خست و شکاند.
– له ساڵه‌کانی 1992، 1993، 1994 له هه‌ڵمه‌تی ساڵانه‌ی کردنه‌وه‌ی که‌مپ له دژی فابریکای یاس “فڕۆکه‌ی شه‌ڕکه‌ری سویدی” له شاری لینشۆپینگی سوید به‌شداریم کرد، له‌و هه‌ڵمه‌ته‌دا بوو که بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل له سوید په‌ره‌ی گرت.
– له نێوان ساڵه‌کانی 1997 و 2000 له گه‌وره‌ترین که‌مپه‌ینی بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل له دژی به‌له‌مه ژێرئاوییه‌کانی هه‌ڵگری چه‌کی ناوکی تریده‌نت له ئینگه‌لته‌ره به‌شداریم کرد. له‌م که‌مپه‌یینه‌دا، بزووتنه‌وه‌ی پلاگبیل له زۆر وڵاتی جۆراوجۆره‌وه به‌شداری کرد.
“یهکهم ڕه‌شنووسی ئه‌م کتێبه له فێرگه‌ی زینداندا نووسیم. له ساڵی 1984 به هۆی به‌شداریکردنم له هه‌ڵمه‌تێک له دژی ڕۆکێته‌کانی هه‌ڵگری چه‌کی ناوکی په‌رشینگی دوو، له فلۆریدا، له لایه‌ن مه‌حکه‌مه‌یه‌کی ئه‌مریکییه‌وه، حوکمی 8 ساڵ زیندانم به‌سه‌ردا سه‌پا. پاش تێپه‌ڕکردنی 15 مانگ ڕاگرتن له زیندان له ئه‌مریکا ده‌رکرام و ڕه‌وانه‌ی سوید کرامه‌وه. له ماوه‌ی مانه‌وه‌م له زینداندا له کتێبخانه‌ی زینداندا، کاری گسکلێدان و
پاکژ کردنه‌وه‌م وه‌رگرت. گسکلێدان هه‌ر زوو کۆتایی پێده‌هات و ئیتر منیش پاشماوه‌ی کاته‌که‌م بۆ نووسینی ئه‌م کتێبه ته‌رخان ده‌کرد